Mündəricat GİRİŞ I fəSİL İNGİLİs diLİNDƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ VƏ İDİomlar

Tədqiqatın obyekti və predmeti. Tədqiqat işinin obyektini ingilis dilində nitq mədəniyyəti, predmetini isə nitq mədəniyyətinin formalaşmasında idiomların rolu təşkil edir.
Tədqiqatın işinin nəzəri-metodoloji əsasları
Tədqiqat işi müqayisəli təhlil və məntiqi ümu­miləşdirmə kimi tədqiqat üsulları əsasında yerinə yetirilmişdir.
Tədqiqatda nitq mədəniyyətinin formalaşmasında idiomların rolu sistemləşdirilərək kompleks araşdırılmışdır.
İşin aprobasiyası və nəticələrinin tətbiqi. Dissertasiya işi Mingəçevir Dövlət Universitetinin Xarici dillər kafedrasında yerinə yetirilmişdir. Dissertasiya işimlə əlaqədar aşağıdakı məruzələrim konfrans materiallarında dərc edilmişdir.
1.İngilis dilində nitq mədəniyyəti və idiomların əsas xüsusiyyətləri. Mingəçevir Dövlət Universiteti, Magistrantların “Elm günü”nə həsr olunmuş III elmi-nəzəri konfransı, Mingəçevir-2021;
2. İdiom anlayışı və onun işlənmə yeri. Mingəçevir Dövlət Universiteti. Magistrantların “Elm günü”nə həsr olunmuş IV elmi-nəzəri konfransı,
Mingəçevir - 2022
Tədqiqatın elmi yeniliyi. İdiomların yaranması, təşəkkülü və inkişafı prosesinin elmi xarakteristikasını vermək üçün mütləq ayrı-ayrı dövrlərin idiomatik sistemi tədqiq edilməlidir. Bu baxımdan bu gün ingilis və Azərbaycan dillərinin idiomatikasının təzadlı şəkildə öyrənilməsi müstəsna əhəmiyyətə malikdir. İdiom ifadələrin bu və ya digər problemi ilə bağlı istər ingilis, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində ayrı-ayrılıqda tədqiqatlar aparılmış, dilin idiomatik sisteminin bu və ya digər cəhətləri araşdırılmışdır. Lakin bu dillərin idiom ifadələri müqayisəli şəkildə hələ araşdırılmamışdır.
Tədqiqat işinin quruluşu. Magistr işinin quruluşu və həcmi tədqiqatın obyekti və predmeti ilə müəyyənləşmişdir və girişdən, 8 (səkkiz) paraqrafı əhatə edən üç fəsildən, nəticədən, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
I FƏSİL
İNGİLİS DİLİNDƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ VƏ İDİOMLAR
1.1 İngilis dilində nitq mədəniyyəti və onun əhəmiyyəti
Dilin insan ünsiyyətinin əsas vasitəsi olduğu bilinir. İnsanlar arasında düzgün ünsiyyət formalarını nəzərdə tutan "nitq mədəniyyəti" anlayışı onunla əlaqələndirilir.
Nitq mədəniyyəti anlayışı ədəbi dillə sıx bağlıdır. Fikirlərini aydın ifadə etmək, səriştəli danışmaq, təkcə öz nitqi ilə diqqəti cəlb etmək deyil, həm də dinləyicilərə təsir etmək bacarığı, nitq mədəniyyətinə malik olmaq müxtəlif peşə sahibləri üçün peşə uyğunluğunun özünəməxsus xüsusiyyətidir.
Fəaliyyətinin xarakterinə görə insanlarla bağlı olan, onların işini təşkil edən və istiqamətləndirən, işgüzar danışıqlar aparan, maarifləndirən, sağlamlığının qeydinə qalan, insanlara müxtəlif xidmətlər göstərən hər bir kəs üçün nitq mədəniyyətinə yiyələnmək vacibdir.
Nitq dilin “qaydalarına” uyğun və ifadə olunan məlumatın tələbatına uyğun təşkil olunmuş linqvistik işarələrin ardıcıllığıdır. Belə ardıcıllıq danışan tərəfindən yaradılır, belə ardıcıllıq dərk edilir və “deşifrə olunur”, yəni dinləyici bu və ya digər şəkildə başa düşür.
Nitq mətnin zahiri, formal tərəfidir, o, həmişə təkcə dil quruluşuna və onun təşkilinə deyil, həm də onun ifadə etdiyi mahiyyətcə qeyri-linqvistik (yaxud dildənkənar) mənaya malikdir, bunun üçün və bir çox cəhətdən ona tabe olur [11].
Nitq mədəniyyəti ünsiyyətin məqsəd və şərtlərinə uyğun olaraq düzgün danışmaq və yazmaq, dil vasitələrindən istifadə etmək bacarığıdır.
Nitq mədəniyyəti şifahi və yazılı ədəbi dil normalarına (tələffüz, vurğu, sözdən istifadə qaydaları, qrammatika, stilistika), habelə nitq qabiliyyətinə sahib olmaqdır. Müxtəlif ünsiyyət şəraitində dilin ifadə vasitələrindən nitqin məqsəd və məzmununa uyğun istifadə etmək, dili mədəniyyət vasitəsi kimi təkmilləşdirmək üçün normallaşma problemlərini öyrənən dilçiliyin bir sahəsidir.
Nitq ünsiyyət mədəniyyəti nitq etiketinin mühüm rol oynadığı çox ölçülü bir anlayışdır. Mədəniyyətşünaslığın böyük izahlı lüğətində nitq etiketi anlayışının aşağıdakı tərifi verilmişdir: (fransız dilindən. etiket - etiket, etiket) - insan münasibətlərinin xarici təzahürlərini tənzimləyən qaydalar və davranış normaları toplusu, onun ayrılmaz hissəsidir.
Buraya başqaları ilə rəftar, davranış, ədəb daxildir [12]. Nitq etiketi milli linqvomədəniyyətin tərkib hissəsidir. Müasir “linqvokultura” termini V.V.Krasnıx tərəfindən “canlı dilin əlamətlərində təcəssüm olunan və sabitləşən və dildə, nitq proseslərində təzahür edən, dildə bizə aşkar edilən mədəniyyət kimi şərh olunur.
Bizim nitqimiz təkcə dili bilmək dərəcəsinin göstəricisi deyil, bütövlükdə mədəniyyətimizin səviyyəsinin göstəricisidir. Dar mənada mədəniyyət cəmiyyət tərəfindən formalaşmış və “təsdiqlənmiş” müəyyən, əsasən süni ritual və konvensiyalara riayət edilməsidir.
Bu rituallar və konvensiyalar insanların birgə yaşayışını mümkün qədər rahat etmək məqsədi daşıyır. Eyni zamanda, davranış və ünsiyyət qaydalarına riayət edərək, insanın özü üçün narahatlıq yaratmaması, başqaları üçün də əlverişli olması vacibdir. Ancaq eyni zamanda, "defolt olaraq" cəmiyyətin digər üzvlərinin də eyni şəkildə davranacağı anlaşılır.
Amma nitq mədəniyyəti təkcə nitq etiketi deyil. Dilimiz, nitqimiz öz-özünə mövcud deyil. Bu, cəmiyyətdə gedən bütün proseslərin bir növ proyeksiyasıdır. Daha doğrusu, dialektik əlaqədir, dil cəmiyyətdə gedən ictimai-siyasi prosesləri əks etdirir, eyni zamanda dünyagörüşümüzü müəyyən formada formalaşdırır. Nitq mədəniyyətini bütövlükdə cəmiyyətin mədəni vəziyyətindən ayrı hesab etmək olmaz. Cəmiyyətin nitq mədəniyyətini milli dilə münasibət müəyyən edir, milli dilin səviyyəsi və vəziyyəti isə öz növbəsində millətin (cəmiyyətin) inkişaf səviyyəsini müəyyən edir. Bir sıra ölkələrdə nitq mədəniyyəti problemlərinə nə qədər önəm verildiyini görmək üçün bir neçə məlum faktı göstərmək kifayətdir.
Nitq mədəniyyəti üç komponentdən ibarətdir

Sxem 1.1 Nitq mədəniyyətinin komponentləri
Nitq mədəniyyəti, ilk növbədə, nitqin düzgünlüyünü, yəni ədəbi dilin onun danışanları (danışan və yazan) tərəfindən “ideal” və ya model kimi qəbul edilən normalarına əməl olunmasını nəzərdə tutur. Dil norması nitq mədəniyyətinin mərkəzi anlayışıdır, nitq mədəniyyətinin normativ cəhəti isə ən mühümlərindən biri hesab olunur.
Bununla belə, nitq mədəniyyətini qadağalar və “doğru – yanlış” tərifləri siyahısına salmaq olmaz. “Nitq mədəniyyəti” anlayışı dilin fəaliyyət qanunları və xüsusiyyətləri ilə yanaşı, bütün müxtəlifliyi ilə nitq fəaliyyəti ilə bağlıdır.
O, həmçinin nitq ünsiyyətinin hər bir real vəziyyətində konkret məzmunu ifadə etmək üçün yeni dil formasını tapmaq üçün dil sisteminin təmin etdiyi imkanları da əhatə edir.
Nitq mədəniyyəti nitq ünsiyyəti prosesində dil vasitələrini seçmək və istifadə etmək bacarıqlarını inkişaf etdirir, kommunikativ tapşırıqlara uyğun olaraq nitq təcrübəsində onlardan istifadəyə şüurlu münasibət formalaşdırmağa kömək edir. Bunun üçün zəruri olan dil vasitələrinin seçilməsi nitq mədəniyyətinin kommunikativ aspektinin əsasını təşkil edir.
Kommunikativ məqsədəuyğunluq nitq mədəniyyəti nəzəriyyəsinin əsas kateqoriyalarından biri hesab olunur, ona görə də nitqin əsas kommunikativ keyfiyyətlərini bilmək və nitq qarşılıqlı əlaqəsi prosesində onları nəzərə almaq vacibdir.
Nitq mədəniyyətinin kommunikativ aspektinin tələblərinə uyğun olaraq, doğma danışanlar dilin funksional növlərini bilməli, həmçinin bunun üçün nitq vasitələrinin optimal seçiminə və təşkilinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən ünsiyyətin praqmatik şərtlərinə diqqət yetirməlidirlər.
Nitq mədəniyyətinin etik aspekti konkret situasiyalarda linqvistik davranış qaydalarının biliyini və tətbiqini nəzərdə tutur. Ünsiyyətin etik normaları dedikdə nitq etiketi başa düşülür (salamlaşma, xahiş, sual, minnətdarlıq, təbrik və s. nitq formulları; “sizə” və “sizə” müraciət; tam və ya qısaldılmış adın seçimi, ünvan forması və s.)
Nitq etiketindən istifadəyə ekstralinqvistik amillər böyük təsir göstərir:

• 
  nitq aktının iştirakçılarının yaşı (məqsədli nitq hərəkəti),
  
• 
  onların sosial vəziyyəti,
  
• 
  aralarındakı münasibətlərin xarakteri (rəsmi, qeyri-rəsmi, mehriban, intim),
  
• 
  vaxt və nitq. nitqin qarşılıqlı əlaqə yeri və s.
  

Nitq mədəniyyəti həm də bir çox keyfiyyətlərə malikdir.

Sxem 1.2 Nitq mədəniyyətinin bəzi keyfiyyətləri
Müasir multikultural təhsilin aktual məsələsi ümumən nitq mədəniyyətinin, xüsusən də ingilisdilli tələbələrin mədəniyyətinin formalaşdırılmasıdır. Bu problem məktəb müəssisələrinin tədris prosesinə cəmiyyətin durmadan artan tələbləri ilə həm ümumi, həm də nitqin qeyri-kafi səviyyəsi arasındakı ziddiyyətlə çətinləşir.
Xarici dil mədəniyyətini anlamaq üçün bəzi nəzəri yanaşmaları nəzərdən keçirək. Beləliklə, xarici dil mədəniyyəti həm bu anlayışın predmet məzmununu, həm də fərdlərin yaradıcılıq, məsuliyyət, reallığın mədəni qavrayışı kimi şəxsi keyfiyyətlərini əks etdirən komponentlər məcmusudur.
Müasir pedaqoji elmdə tədqiqatçıların əsərlərində “xarici dil”in sinonimi kimi nəzərdən keçirilən “xarici mədəniyyət” anlayışı da mövcuddur. Lakin alimlərin fikrincə E.İ. Passova və N.E. Kuzovleva, bu terminlər hissə və bütövlükdə münasibətdədir, çünki yad mədəniyyət xalqın mədəniyyətidir və dillə yanaşı, xarici mədəniyyətin yalnız koqnitiv aspektinin obyektini təşkil edir, yəni bir elementə, hissəyə, tərkib hissəsinə çevrilir.
Eyni zamanda, N.D. Qalskova hesab edir ki, o, xarici dilin tədrisi fəaliyyətinin prosessual və məhsuldar xüsusiyyətlərinin kompleks mahiyyətini əks etdirir ki, bu da təhsili, müvafiq təhsil intizamı vasitəsi ilə şagird şəxsiyyətinin formalaşmasını da əhatə edir.
Beləliklə, məzmunu əsas bilik, ideya, bacarıq, səriştə və bacarıqlar məcmusunu təşkil edən xarici dil mədəniyyətinin inkişafında xarici dil təhsili böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Beləliklə, ingilis nitq mədəniyyətinin formalaşdırılması problemi üzərində işləmək prosesində belə nəticəyə gəlirik ki, problemin həllində təkcə “mədəniyyət” anlayışı deyil, həm də “xarici dil mədəniyyəti” mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, "ingilisdilli mədəniyyət" termininin fəaliyyət sərhədlərini nəzərə almaq məqsədəuyğundur, çünki bu konsepsiyanın məzmununun açıqlanması müasir tədris təcrübəsi üçün zəruridir.
Nitq mədəniyyəti dedikdə ədəbi dilin şifahi və yazılı formada normalarına sahib olmaq başa düşülür, burada dil vasitələrinin seçimi və təşkili həyata keçirilir ki, bu da müəyyən ünsiyyət şəraitində və etika qaydalarına riayət etməklə imkan verir [1].

1.2 İdiom anlayışı və onun işlənmə yeri

Bu tədqiqatın mövzusu nitq mədəniyyətinin formalaşmasında rolu olan və frazeologiya kimi bir elm çərçivəsində öyrənilən ingilis dilinin idiomatik anlayışıdır. “Frazeologiya” termini ilk dəfə isveçrəli dilçi Çarlz Balli tərəfindən təklif edilmişdir.

Frazeologiya :
1) dilçiliyin indiki vəziyyətində və tarixi inkişafında dilin frazeoloji tərkibini öyrənən bölmədir;
2) müəyyən bir dilin frazeoloji tərkibi ilə eyni olan frazeoloji vahidlər toplusunu öyrənən bölmədir.
Frazeoloji vahidlərin struktur baxımından öyrənilməsi İ.A.Boduen de Kurtenenin adı ilə bağlıdır.
Frazeologiyanın dilçilik elminin müstəqil sahəsi kimi əsaslandırılması ilk dəfə Y.D.Polivanov tərəfindən keçən əsrin 20-ci illərində irəli sürülmüşdür. O, mənaca sözə bərabər tutulan sintaktik birləşmələri frazeologiyaya aid etmiş və əminliklə bildirmişdir ki, dilçilik ədəbiyyatında frazeologiya müstəqil bir sahə kimi öz yerini tutacaqdır. [26, s. 63]
Hər bir dilin özünəməxsus frazeoloji lüğətləri vardır. Amma onların kifayət qədər tələblərə cavab verdiyini demək olmaz. Dillərin ikidilli frazeoloji lüğətləri ya tam lazımı tələblərə cavab vermir, ya da ümumiyyətlə ikidilli frazeoloji lüğət yox dərəcəsindədir. Azərbaycan dilində bu məsələ tam həllini tapıb desək, yanılmarıq. Belə ki, Azərbaycan dilində frazeoloji lüğətlər tərtib edən dilçilərimiz var. Onlardan Ə.Hacıyev, N.Ç.Vəliyevanı və s. qeyd etmək olar. Xüsusilə N.Ç.Vəliyevanın tərtib etdiyi irihəcmli üçdilli Azərbaycanca-ingiliscə-rusca frazeoloji lüğətini xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır. İstifadə olunan frazeoloji vahidlərin tərcüməsi zamanı istifadə olunan üsullar aşağıdakılardır:

• 
  Ekvivalent üsulu.
  
• 
  Analoq üsulu
  
• 
  Təsviri üsul.
  
• 
  Antonim üsulu.
  
• 
  Kalka üsulu
  
• 
  Kombinə üsulu
  

Frazeoloji vahidin tərcüməsi zamanı bu üsullardan istəniləni münasibdir, amma hərfi tərcümə mümkün deyil. Hərfi tərcümə ya frazeoloji vahidin mənasını təhrif edir, ya da məxəz dilin normalarına uyğun olmur. Məsələn, Gözüm səndən su içmir tipli fraeoloji vahidin tərcüməsini kontekstə uyğun olaraq vermək münasibdir. Qeyd etmək lazımdır ki, frazeoloji vahid tərcüməsi zamanı üsullarla yanaşı, kontekstin rolu çox əhəmiyyətlidir. Elə hallar var ki, eyni frazeoloji vahid bir kontekstdə bir məna ifadə etsin, digər konteksdə isə bir başqa məna ifadə etsin. Demek olar ki, frazeoloji birləşmələrin böyük bir hissəsini atalar sözləri, zərb məsəllər və idiomlar təşkil edir.[2, s. 267-268]
“İdiom” termini yerli və xarici dilçilikdə ənənəvi anlayışlardan biridir. İdiomların leksik müxtəlifliyi onlardan nitq bacarıqlarını inkişaf etdirmək, söz ehtiyatını genişləndirmək, yaradıcılıq qabiliyyətlərini, tərcümə və söz ehtiyatını inkişaf etdirmək üçün bir çox tapşırıqlarda istifadə etməyə imkan verir.
Xarici dillərin tədrisinin müasir metodları təkcə dil peşəkar səriştəsini formalaşdıran deyil, həm də tələbələrin ümumi dünyagörüşünü və mədəni səviyyəsini genişləndirən yanaşmalardan istifadəni diktə edir.
İngilis idiomları nitq mədəniyyətinin formalaşması prosesində öz kompetensiyalarının çoxşaxəli spektrindən istifadə edir. Eyni zamanda, nitq ümumbəşəri mənəvi dəyərlərlə zənginləşir.
Müasir dilçilikdə yunanca “idίōma” sözündən yaranan “xüsusiyyət, orijinallıq” mənasını verən “idioma” termini geniş istifadə olunur.
İdiom bir növ ifadədir, sabit nitq növbəsidir, mənası onu təşkil edən sözlərin mənası ilə müəyyən edilmir. Belə qısa, lakin əsas tərifi Kembric Lüğəti verir.
İdiomlar ingilis dilinin öyrənilməsində mühüm yer tutur, onlardan tez-tez doğma danışanlar tərəfindən istifadə olunur, çünki onlara tanışdır və bu dili xarici dil kimi öyrənənlər üçün çox vaxt anlaşılmaz olur.
Fedorov A.V. qeyd edir ki, əksər hallarda onların əsas xüsusiyyətlərindən biri kimi qeyd edilən “idiomların hərfi mənada tərcümə oluna bilməməsi”nin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, çünki idiomlar doğma dildə danışanlar üçün də hərfi, birbaşa mənasını itirmişdir [6, s. 53-57]
Bunu təkcə ingilis dilində deyil, azərbaycan dilində də görmək olar.
Mənanı araşdıraraq demək lazımdır ki, şifahi və yazılı nitqdə idiomlardan istifadə etməklə bir çox həyat hadisələrinin nəticələrini qısaca formalaşdırmaq və ya ümumiləşdirmək, müəyyən ölkələrdə və icmalarda insan mahiyyətini, adət-ənənələrini və ya vərdişlərini qısaca təsvir etmək olar.
Həmçinin, idiomlar davranış üçün bələdçi və həyat problemlərini həll etmək üçün bir yol kimi xidmət edə bilər. Bir çox idiomlar real təcrübəyə və insan təbiəti haqqında toplanmış biliklərə əsaslanır.
Ümumiyyətlə idiomların arasında həm müsbət həm də mənfi xarakterli idiomlar vardır. Müsbət xarakterli yəni pozitiv ruhda olan bu idiomlar tələbə və şagirdlərin xarici dil öyrənməsində nitq mədəniyyətinin inkişafina böyük təsiri var. Eləcə də mənfi xarakterli idiomların da təsiri güclüdür. Burdan bele bir nəticəyə gəlirik ki, həm mənfi həm müsbət xarakterli idiomların öyrənilməsi tələbə və şagirdlərin danışıq nitqi aktının fəallaşması baxımından güclü təsirə malikdir. Və biz burada idiomları mənfi və müsbət xarakterli olmaqla 2 qrupa bölə bilərik.
Müsbət xarakterli idiomlara bunları misal çəkə bilərik:
Pass with flying colours – pass with a high score - imtahandan yüksək nəticə almaq, çətin bir işi bacarmaq
Sail through – finish something easily and quicly – 1 işi çox rahatlıqla tamamlamaq, qısa müddətdə tamamlamaq
Touch base – to talk with someone – Biriylə görüşüb danışmaq, söhbətləşmək
Work fingers to bone – extremely hardworking – gecəsini gündüzünə qatmaq
Born with a silver spoon in one’s mouth – born into a rich family – Doğuşdan şanslı doğulmaq, ağzında gümüş qaşıqla doğulmaq.
Kick the habit – manage to stop doing something that has become a bad habit – çox pis bir vərdişdən əl çəkmək
Sleep on it – To spend time( usually at least a day) thinking about something carefully before making a decision –Sabah ola xeyir ola, qərar vermədən əvvəl düşünmək
Mənfi xarakterli idiomlara bunları misal çəkə bilərik:
Between a rock and hard place- to be in a very difficult situation and to have to make a hard decision between two things that are equally unpleasant – 2 daş arasında qalmaq, çıxılmaz vəziyyətdə qalmaq
Get up on the wrong side f the bed – to be in a bad mood, to be a grumpy or unpleasant from the moment you wake up for no obvious – tərs tərəfindən qalxmaq
Go home in a box – to die and be shipped home – Evə tabutla qayıtmaq (şəhid), sağ gedib ölü qayıtmaq.
Word of mouth – gossip spread from one person to another – Dedi qodu, söylənti
Bite the Bullet – To make yourself do something difficult or unpleasant that you have been avoiding doing - Çətinliyə sinə gərmək, qatlanmaq, dözmək
Bu deyimlər insanın bu təkrarlanan hərəkətlərinin müşahidəsindən yaranır. Buna görə də bir çox hallarda idiomlar bir növ istinad materialı kimi çıxış edə bilər. Bu, idiomların öyrənilməsini vacib edir.
Tərcümə nəzəriyyəsinə dair əksər əsərlərdə idiomların təsnifatı müxtəlif meyarlara görə aparılır. V.V. Vinoqradov idiomların əksəriyyətini adi qrammatik siniflərə və ya nitq hissələrinə aid edir [32 s.1]. Bəzi idiomlar tipik fellərdir: