MüNDƏRİcat giriş

 
 
 

---

30 
 
1.3  Beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarının  dövlətlərin  iqtisadi  siyasətinin 
formalaşması və həyata keçirilməsində rolu 
20-ci  əsri  qloballaşma  əsri  adlandırırlar.  Müasir  texnologiyalar  sərhədləri 
tamamilə aradan qaldırır.  Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının fəaliyyətində bunun 
sübutunu  görmək  olar.  Lakin  hətta  yer  kürəsinin  inkişaf  etmiş  bölgələrində 
minlərlə insan bundan narazıdır. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar tərəfindən həyata 
keçirilən  qloballaşma  milyonlarla  insanı  arxada  qoyur.  Bugün  BVF  kimi 
təşkilatlar öz səhvlərini etiraf etsələr də, Fondun siyasətilə iqtisadiyyatı dağılmış 
Şərqi  Asiya  ölkələri üçün  çox gecdir.  Bu  bölgələrdə  işsiz qalan  əmək  qüvvəsi , 
müflis  olmuş  kiçik  biznes  sahibləri  dövlətlərinin borcunu  qaytarmaq  yükünü  öz 
çiyinlərində daşıyırlar. 
 
Beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarını  tənqidçiləri  deyirlər  ki,  bu  təşkilatların 
siyasəti  effektiv  deyil.  Çünki  onlar  qeyri-demokratik  quruluşa  malikdirlər. 
Məsələn,  BVF-nun  demək  olar  ki,  bütün  proqramları  inkişaf  etməkdə  olan 
ölkələrlə bağlıdır. Lakin bu institut inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən idarə olunur. 
BVF-da yalnız bir ölkə - ABŞ effektiv veto hüququna malikdir. Hətta TŞ-da belə 
5  müxtəlif  ölkə  bu  hüququ  paylaşırlar.  Bu  təşkilatların  fəaliyyətlərində  şəffaflıq 
təmin  olunmalıdır,  ictimaiyyət  geniş  və  aydın  məlumat  bazasına  çıxış  əldə 
etməlidir. DB-na qarşıçıxan qruplar deyirlər ki, DB varlı və kasıb ölkələr arasında 
artıq  mövcud  olan  bərabərsizliyi    daha  da  dərinləşdirib.  Səsvermə  sistemi  elə 
formalaşdırılıb ki, bankın siyasətini varlı ölkələr müəyyənləşdirir, lakin kasıblar 
həyata  keçirir.  Baxmayaraq  ki,  Bank  davamlı  inkişafa  aparan  texniki  yardım  və 
informasiya  yardımı  verir,  müşahidələr  göstərir  ki,inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr 
çox  vaxt  borcları  ödəmək  üçün  təhsil,  sağlamlıq  və  sosial  proqramları  təxirə 
salırlar.  Narazı  qruplar  DB-nın  istiqrazlarını  baykot  eləməklə  öz  etirazlarını 
bildirirlər. DB bu istiqrazları qlobal maliyyə marketlərində satmaqla öz fəaliyyəti 
üçün  vəsait  əldə  edir.  Bu  qruplar  ,  həmçinin  ölkələri  DB-nın  qarşıya  qoyduğu 
şərtləri həyata keçirməməyə ( məs. özəlləşdirmə ), ətraf  mühitə ziyan vuran şaxta 

---

31 
 
tikintisi kimi layihələrə son qoymağa çağırırlar. Daim kredit alan bir çox ölkə var 
ki, hələ də iqtisadi göstəricilərə görə ən geridə qalmış dövlətlərdəndirlər.
  
Argentina,  Boliviya,  Braziliya  və  İndoneziya  kimi  ölkələr  BVF-dan  üz 
döndəriblər.  Bunun  yeganə  səbəbi  onun  uğursuz  siyasətidir.  Xüsusilə  Cənubi 
Amerika  dövlətləri  Fonda  görə  daha  çox  ziyan  çəkiblər.  1960-1980-ci  illər 
arasında  LA-da  adambaşına  düşən  ÜDM  82%  artmışdı.  Lakin  1980-ci  ildən  bu 
yana isə cəmi 14% artım olub. BVF-nun Argentina siyasətinin uğursuzluğa düçar 
olması onun nüfuzuna ciddi xələl gətirdi. 
 
Haiti Qərb yarımkürəsində ən çox borcu olan, ən kasıb dövlətdir. Lakin o, 
uzun 
müddət 
DB-nın 
“kasıb  ölkələrin  borcunun  yüngüllüşdirilməsi” 
proqramından kənarda qalmışdı. Əvvəllər beynəlxalq maliyyə təşkilatları Haitidə 
öz məqsədlərinə danışıqlar yolu ilə nail olmaq istəyirdilər. Lakin ölkə ABŞ-la “dil 
tapa” bilmirdi. 1997-ci ildən etibarən beynəlxalq təşkilatlar burada fəaliyyətlərini 
dondurdular.  2001-ci  ildə  prezident  Aristid  yenidən  hakimiyyətə  qayıdanda 
Haitiyə  embarqo  qoydular.  ABŞ,  BVF-nun  Haiti  ilə  bağlı  gətirdiyi  qeyri-
demakratik seçkilər və s. kimi bəhanələr tamamilə əsassız idi. Haitidəki seçkiləri 
əksinə,  demokratiyaya  irəli  bir  addım  hesab  etmək  olardı.  Çünki  burada  uzun 
müddət ABŞ-a arxalanan hərbi diktatura mövcud idi, ondan əvvəl isə ölkə ABŞ-
ın işğalı altında olmuşdu. 2004-cü ildə Aristidi qanlı hərbi üsyanla hakimiyyətdən 
devirdilər.  Onu  ABŞ  təyyarəsində,  məcburi  surətdə  ölkədən  çıxartdılar.  Aristid 
özü  bunu  “insan  oğurluğu”  adlandırdı.  Beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarının  Haiti 
üçün planları və 2004-cü il üsyanı Vaşinqtonun uzun illər boyu etdiyi təzyiqlərin 
kuliminasiya  nöqtəsi  idi.  2006-cı  ildə  yeni  prezident  –  Rene  Preval  seçildi.  DB 
tez-tələsik  Haiti  ilə  məşğul  olmağa  başladı.  Aristid  aradan  götürüldükdən  sonra 
ABŞ  sadəcə  pulun  ölkəyə  axmasına  icazə  verdi.  Baxmayaraq  ki,  o  vaxta  qədər 
Haitidə əhalinin 65%-i minimum yaşayış həddindən də aşağı səviyyədə yaşayırdı, 
uşaq ölümü 7,4 % idi. 
 
Cənubi  Amerika  dövlətləri  DB,  BVF  kimi  çoxtərəfli  kredit  təşkilatlarına 
alternativ olan yeni bir bank yaradılmasını nəzərdə tutan müqavilə imzalayıblar. 

---

32 
 
Bu bank “Banco del Sur” – Cənub Bankı adlandırılır. İdeya ilk dəfə 2006-cı ilin 
dekabrında  Venesuela  Prezidenti  Huqo  Çavez  tərəfindən  irəli  sürülmüşdü.  O, 
beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarını  “  ABŞ-ın  alətləri”  adlandırırdı.  Argentina, 
Braziliya, Boliviya, Ekvador, Paraqvay, Uruqvay bu təşəbbüsə qoşulurlar. Çili və 
Peru  isə  bitərəfdirlər.  Venesuelanın  maliyyə  vəsaiti,  Argentina  və  Braziliyanın 
siyasi  iradəsi  vasitəsilə  bu  bank  gerçəkliyə  çevrilə  bilər.  Venesuela  BVF-dan 
çıxmaqla  hədələyir.  Lakin  digər  dövlətlər  BVF-nu  tərk  etmək  niyyətlərini 
bildirməyiblər. Braziliyanın prezidenti Lula da Silvanın Konqo respublikasındakı 
çıxışı  diqqəti  cəlb  edir:  “İnkişaf  etməkdə  olan  ölkələr  varlı  xalqların  institutları 
olan  BVF,  DB  kimi  qurumların  tərkibində  əziyyət  çəkməkdənsə,  öz  maliyyə 
mexanizmlərini  yaratmalıdırlar.........artıq  oyanmaq  vaxtıdır.”
21
 O,  sadəcə  olaraq, 
hamının bildiyi şeyi açıq səsləndirdi. Yaradılacaq yeni bank Vaşinqtonda yerləşən 
başqa beynəlxalq institutlardan fərqli olaraq, borc alan ölkələrin qarşısına iqtisadi 
siyasətin  dəyişilməsi  kimi  şərtlər  qoymayacaq.  Xüsusilə,  beynəlxalq  maliyyə 
təşkilatlarına üzv olmaq üçün müəyyən şərtlər irəli sürülürdü. 
 
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası ( CPS, yaxud keçmiş CAS) DB-nın adətən 3 
ilə  müəyyən  bir  ölkədə  apardığı  əməliyyatların  işçi  planıdır.  Burada  hökumətin 
iqtisadi  və  sosial  fəaliyyəti,  ölkənin  qısa  inkişaf  strategiyası  əks  olunur.  Həmin 
müddətdə  dövlətdə  həyata  keçiriləcək  bütün  əməliyyatlar  –  borc  vermə,  analitik 
iş, texniki yardım – hamısı bu paketə daxildir. CPS müzakirə olunan sənəd deyil. 
Dövlətin öz inkişaf strategiyası ilə bankın dəstəklədiyi strategiya arasında fərqlər 
sənəddə  işıqlandırılır.  CPS  ictimaiyyətə  ancaq  Vaşinqtondakı  Direktorlar 
Şurasının və dövlətin öz razılığı ilə açıla bilər. DB-nın dəstəyi ilə Birinci Struktur 
İslahatlar  krediti  (  SAC1  )  1997-ci  ildə  təşkil  edilmiş  və  özündə  ticarətin 
qaytarmaq  üçün  onların  sosial  xidmətləri  ,  güzəştləri  ləğv  olunur.  Ekvadorun 
borcu  onun  illik  büdcəsinin  50%-nə  bərabərdir.  Ekvador  kimi  üçüncü  dünya 
dövlətləri çoxdur. Onlar borclarının əvəzini başqa yolla ödəyirlər. Məs.: Ekvador 
öz  tropik  meşələrini    və  aborigen  əhalinin  həyat  tərzini  məhv  etməklə,  neft 
                                                           
21
 Alternet.org. 2007  31 oct. “ A bank of their own: LA casting off Washington’s shackling”. 
By Mark Wesbrot 

---

33 
 
ölkələri  nefti  ucuz  qiymətə  satmaqla  borclarını  qaytarırlar.  DB-nın  verdiyi 
kreditlərin  90%-i  yenidən  ABŞ-a  qayıdır.  Çünki  nəzərdə  tutulan  layihələri 
Bechtels, Halliburtons kimi iri Amerikan korporasiyaları həyata keçirirlər. 
 
Tez-tez  beynəlxalq  məliyyə  və  ticarət  təşkilatlarının  fəaliyyəti  dünyanı 
əhatə  edən  imperiya  ilə  müqayisə  edilir.  Bu  imperiyanı  böyük  bankların  , 
korporasiyaların  və  hökumətlərin  rəhbərləri  idarə  edir.
22
 Buna  ən  yaxşı  nümunə 
Mac  Namaradır.  O,  “Ford”  kompaniyasının  prezidenti  idi.  Sonra  Kennedi  və 
Conson administrasiyasında müdafiə nazirinin katibi oldu. Ən axırda isə DB-nın 
prezidenti təyin olundu. DB-nın keçmiş prezidenti Pol Vulfovitsi neokonservativ 
Robert  Zollik  əvəz  etdi.  O,  DTT-da  ABŞ-ın  ticarət  təmsilçisi  idi  və  hansı  yolla 
olur olsun, qərarların ABŞ-ın xeyrinə qəbul edilməsinə nail olmağı ilə tanınırdı. 
 
Hal-hazırda  dünya  dəhşətli  aclıq  təhlükəsi  ilə  üz-üzədir.  Bunu  beynəlxalq 
maliyyə  qurumları  özləri  də  etiraf  edirlər.  Halbuki  onların  bu  uzunmüddətli 
fəaliyyət  dövründə  3-cü  dünya  ölkələrində  vəziyyət  yaxşılaşmalı  idi.  DB  etiraf 
edir ki, kənd təsərrüfatı ilə bağlı zəif fəaliyyət qurub. DB kənd təsərrüfatında özəl 
sektorun  payını  artırmağa  çalışır.  Lakin  dövlət  sektoru  bu  sahədən  uzaqlaşdıqda 
özəl  sektor  müxtəlif  səbəblərdən  bu  boşluğu  doldura  bilmir.
23
 Ticarətin 
liberallaşdırılması  barədə  müqavilələr  və  DB  qarşısında  borc  öhdəlikləri  ərzaq 
suverenliyini  mümkünsüz  edir.  İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  istehsal  olunan  ucuz 
mallar isə kiçik biznesi məhv edir. 
 
 
Bilindiyi  kimi,  Beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarının  quruluşu  az  sayda  varlı 
dövlətin  ciddi  inhisarçılığına  əsaslanır.  BVF-nun  70  illik  tarixində  Yaponiya  və 
Avropa  dövlətləri  demək  olar  ki,  bir  dəfə  də  ABŞ-ın  qərarına  zidd  qərar 
verməyiblər.  Aİ  BVF-nun  baş  direktorunu,  ABŞ  isə  DB-nın  prezidentini  təyin 
edir. Dünya iqtisadiyyatında Çin kimi nəhəng ölkə var. Çinin iqtisadi gücü ABŞ-
dan  çoxdur.  Bu  institutlarda  islahatların  keçirilməsi  də  elə  ABŞ  və  Aİ-nın  öz 
mənafelərinə  uyğundur.  Çinin  sürətlə  iqtisadi  inkişafını  nəzərə  alaraq,  DB-da 
                                                           
22
 “ Financial Globalization and Exchange Rates” Philip R. Lane Gian Maria, Milesi Ferrenti 
23
 World Bank, 1998, Assessing Aid: What Works, What Doesn't and Why (New York: Oxford