Munosabatni shakllantirishning tarixiy taraqqiyoti

Образование и инновационные исследования (2022 год №6)
ISSN 2181-1717 (E)
135
http://interscience.uz
tarbiyani hayot bilan bog‘lagan holda kamolotga yetkazishi mumkin deb, uning 
yo‘llarini va usullarini bayon etgan. Kitobda, javonmardlar egallashi zarur bo‘lgan 
quyidagi yo‘nalishlarda ta’lim-tarbiya berish nazariyasi ko‘zda tutilgan:
Kaykovus bilim haqida.
Hunar va turli kasb egalari haqida.
Turmush va xulq-odob koidalari haqida.
Jismoniy yetuklik haqida.
Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy XIII asrda Eronda yashab ijod qilgan yirik 
shoir va mutafakkirdir. U faylasuf-shoir bo‘lishi bilan birga tajribali murabbiy 
ham bo‘lgan. Shoir “Guliston” asarida o‘z davri mudarrislarini turli toifaga bo‘lib, 
ularni ta’riflaydi. Qattiqqo‘l o‘qituvchilarni “..basharasi tirishgan, tili zahar, 
yomon xulqli, odamlarni ranjitadigan, gadoy tabiatlik, ochko‘z, uni ko‘rishi bilan 
shogirdlarining kayfiyati uchar” shogirdlar undan bilim va tarbiya ololmaydilar. 
Yana bir toifadagi o‘qituvchilar “...sodda, yaxshi va yumshoq ko‘ngilli odam. Unar-
unmasga so‘zlamas edi va bolalarni ranjitadigan so‘zlar ogzidan chiqmas edi. Uning 
farishtadek axloqliligi va mehribonligini ko‘rgan bolalar murabbiyni mensimay 
qo‘ydilar. Uning yumshoq tabiatlik ekanligini bilishib, ilmni ham o‘rganmadilar. 
Alqissa bolalar o‘yin va to‘polonga berilib vaqgni bekorga o‘tkazdilar”.
Bu holatga Shayx Sa’diy ikki xil ta’rif beradi. Birinchidan, Sa’diy yashagan 
davrda ham, undan keyingi davrlarda ham maktabda o‘quvchilarni qattiqqo‘llik 
bilan o‘qitganlar. Ikkinchidan, Shayx Sa’diy bu holni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va 
qatgaqqo‘l o‘qituvchiga nisbatan norozilik bildirmagan, ilm va tarbiya berishda 
qattiqqo‘llikni afzal ko‘rgan: “jabr ustod boz mehr padar” deb ta’kidlaydi, ya’ni 
o‘qituvchining jabri va jazosi ota mehridan ham afzalligini aytadi. 
Abu Ali ibi Sino - o‘z asarlarida inson kamolotida uch narsa - irsiyat, muhit, 
tarbiya muhim rol o‘ynashini ta’kidlab, bunda mudarrislar bolalarga ta’lim 
berishdek mas’uliyatli burchni bajarib, shu uch holatga javobgarlik hissi bilan 
yondashishini uqgiradi va mudarrislarga faoliyatda muvaffaqiyatga erishish garovi 
bo‘lgan quyidagi tavsiyalarni beradi:
Bolalar bilan muomalada bosiq va jiddiy bo‘lish. 
Berilayotgan bilimning o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishiga e’tiborini 
qaratish.
Ta’limda turli shakl va metodlardan foydalanish. Uquvchining xotirasi, 
bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini nazorat qilish.
Bolalarni fanga qiziqtira olish.
Berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olish.
Bilimlarni o‘kuvchilarning yoshi, aqpiy darajasiga mos ravishda tushunarli 
olib borish.
Har bir so‘zning bolalar hissiyotini uygotish darajasida bo‘lishiga erishish.
Buyuk allomalardan Abu Nosir Tusiy o‘zining «O‘qituvchilarni tarbiyalash 
to‘g‘risida» nomli asarida quyidagilarni yozadi: «Murabbiy munozaralarini to‘gri 
olib borish, rad etib bo‘lmaydigan darajada isbot qilishi, o‘z fikrlarini to‘griligiga 
ishonishi, nutqi mutlaqo sof va ravon bo‘lishi lozim. Murabbiy nutqi hech qachon 
zaharxandali, qo‘pol va qattiq bo‘lishi mumkin emas. Dars paytida o‘zini tuta 
olmasligi darsni buzadi».
Buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiyning «Iskandar xirodnomasi” asarida 
muallimlar haqida quyidagi fikrlar bildirilgan: “muallim aqlli, adolatli, o‘zida 
barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. O‘zini nomunosib 
tutgan murabbiy hech vaqt bolalarga bilim bera olmaydi” deb ta’kidlaydi.
Alisher Navoiy - ijodida muallimlarga munosabat alohida berilgan. Uning 
fikricha, har bir inson o‘ziga ta’lim va tarbiya bergan ustozini, o‘qituvchisini 
umrbod xurmat qilishi va uni e’zozlashi kerak. O‘qituvchi mehnatini har qanday 
xazina bilan o‘lchab bo‘lmaydi:

---