Munosabatni shakllantirishning tarixiy taraqqiyoti

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил № 6)
ISSN 2181-1709 (P)
130
Education and innovative research 2022 y. №6
Sharq mutafakkirlarining ta’lim – tarbiya jarayonidagi shaxslararo munosabatlar 
haqidagi qarashlari ijtimoiy hodisa sifatida ta’lim - tarbiya nazariyasi va amaliyotini 
turli bosqichlarda xilma-xil bo‘lganligini ochib beradi, ilg‘or qarashlarning 
taraqqiyot yo‘lini ko‘rsatib beradi.
Biz O‘rta Osiyo mutafakkirlarining ta’lim – tarbiya jarayonidagi shaxslararo 
munosabatlar haqidagi qarashlarini o‘rganish va tahlil qilishda: ularining ilmiy – 
ma’naviy me’rosi, xalq og‘zaki ijodi, muqaddas kitoblar, pandnoma va asarlariga 
asoslanamiz. 
O‘rta Osiyo mutafakkirlarining ta’lim – tarbiya jarayonidagi shaxslararo 
munosabatlar haqidagi qarashlarini o‘rganish o‘qituvchilarning faqatgina 
pedagogik madaniyatini oshiribgina qolmay, balki, shu bilan birga, ularning 
pedagogik mahoratlarini yuqori cho‘qqiga ko‘tarishga yordam beradi. Shuningdek, 
o‘tmishning ta’lim – tarbiya sohasidagi eng yaxshi tajribalarini, ularning ta’lim 
va tarbiya haqidagi , odob axloq haqidagi qarashlarini o‘rganadi, bu esa ularning 
kundalik faoliyatlarida yordam beradi, ularni bevosita amaliy faoliyatga tayyorlaydi. 
Ta’lim – tarbiya jarayonidagi shaxslararo munosabatlar to‘g‘risidagi qarashlari 
Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos Hojib, Amir Temur, Ibn Sino, 
Alisher Navoiy va boshqalar asarlarida o‘z ifodasini topgan. Ushbu allomalarning 
asarlarida ta’lim-tarbiya va axloq-odobga oid fikrlar, ijtimoiy taraqqiyot uchun 
muhim bo‘lgan insonparvarlik, bilimga e’tiqod, xalq manfaatini himoya qilish, 
ma’naviyatini ulug‘lash, komil insonni tarbiyalash singari masalalar yoritildi. 
Imom Ismoil al-Buxoriy - IX asrda islom olamida mashhur hadisshunos bo‘lib 
tanildi. U musulmon Sharqida hadis to‘plash, ularni tartibga solish bilan mashhur 
bo‘ldi. Uvint, «ususan, «Saxih al-Buxoriy» acapi jahonga mashhur va ma’lumdir. 
U islomshunoslikning eng yirik ustunlaridan biri sifatada o‘z ijodida dinning 
tarbiyaviy tomonlarini rivojlantirishga intildi, (shu bilan islom tarixida bitmas-
tuganmas xazina qoldirdi.
Abu Nasr Forobiy - ilmning turli sohalari, ayniqsa, falsafa va mantiq, ijtimoiy 
masalalarga oid bir yuz oltmishdan ortiq asarlar yozib qoldirdi. U qadimgi falsafiy 
qarashlarini o‘z davri talablari asosida rivojlantirib, bir butun ta’limot yaratdi. Uz 
asarlarida komil inson, yetuk jamoa va ularga erishish yo‘llari haqida g‘oyalarni 
ilgari surdi. U «birinchi muallim» hisoblangan. Aristotel ta’limoti va falsafasini 
juda mukammal bilgani uchun Sharqda «Muallimi soniy»—«Ikkinchi muallim» 
nomi bilan shuhrat qozondi. Farobiy insonni dunyo taraqqiyotining eng mukammal 
va yetuk yakuni deb biladi. Shunga ko‘ra, u o‘z asarlarida insonga ta’lim-tarbiya 
berish zarurligini aytadi. Bunda ta’lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad 
masalalari→(natija) asosiy o‘rin egallashini qayd etadi. Uning ko‘rsatmalari hozirgi 
ta’lim va tarbiya texnolo- giyasining tarkibiy tuzilmasiga juda yaqin:
1. Ta’lim-tarbiya maqsadi → ijtimoiy ehtiyoj
2. Ta’lim-tarbiya mazmuni →ta’lim jarayoni
3. Natija → ta’lim-tarbiya oluvchi va ta’lim-tarbiya beruvchidir
Abu Abdulloh Muhammad Xorazmiy - X asrdan bizgacha yetib kelgan 
«Mafotiq al-ulum» - «Ilmlar kaliti» asarida o‘z davridagi barcha ilmlar va ularning 
vazifalari haqida ma’lumot berdi, muayyan fanlarni turkumlarga ajratib, ularga 
xos xususiyatlarni ko‘rsatdi. U barcha ilmlarni shariat ilmlari va noarab (arablarda 
bo‘lmagan) ilmlar nomi bilan ikki katta guruhga bo‘ldi. Huquqshunoslik, mantiq 
ilmlarining aqliy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy tarbiya uchun muhim ahamiyatga molik 
ekanligini ko‘p marta ta’kid etdi.
Bola o‘zining birinchi o‘qituvchisiga ishonadi, o‘zining butun muhabbatini 
unga bag‘ishlab, undan ham shuni kutadi. Shunday ekan, tarbiyada hamma narsa 
tarbiyachining shaxsiga asoslangan bo‘ladi. Lekin hozirgacha o‘qituvchi va 
o‘quvchi munosabatlarida muammolar bor. Bu mavzu orqali mazkur muammo 
qanday yechimga ega bo‘lishi kerakligi haqidagi masalani ko‘rib chiqamiz. 

---