Munosabatni shakllantirishning tarixiy taraqqiyoti

Образование и инновационные исследования (2022 год №6)
ISSN 2181-1717 (E)
133
http://interscience.uz
«Muallimning yuksak sifati uning aqli, ilmi, fikri, so‘zi, axloqu-odobidadir, 
- degan edi taniqli murabbiy, maktabshunos olim Hikmatulla Abdullaev o‘zining 
«Yashil daftar hikmati» asarida - O‘qituvchining yuz qarashlari ham, gapirishlari 
ham, qalbi ham, ko‘rinishi ham, yurish-turishi ham, kiyinishi ham chiroyli va ibrat 
namunasi bo‘lsin. Ayniqsa, uning nutqi tushunarli, ravon, ta’sirli bo‘lishi darkor. 
U muloqotda bamisoli so‘z zargari ekanligini ko‘rsata olishi muhimdir. Shunga 
erishish kerakki, odamlar, ayniqsa, ota-onalar va o‘qituvchilar uni rostgo‘y, halol, 
pokiza, sog‘lom fikrli, shafqatli va muruvvatli, insonparvar kishi sifatida e’tirof 
etsinlar». 
Ta’lim va tarbiya jarayoni har bir o‘qituvchidan ulkan aql-zakovat, sabr-
matonat, o‘quvchilarga va o‘z kasbiga yuksak mehr-muhabbatli bo‘lishni talab 
etadi. O‘qituvchining doimo izlanuvchan, bilim va tajribasini orttirib borishi, 
o‘quvchilarni chuqur tushunish, ularning ichki dunyosini payqay olish, o‘sish 
va rivojlanish darajalarini nazorat qilib borishi va zarur paytda so‘z, ish yoki 
amaliy harakat bilan yordam bera olish qobiliyati ta’lim va tarbiya jarayonining 
muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillardir.
Pedagogik kasb - bu komil inson sifatida xarakterlanuvchi ijtimoiy ahamiyatga 
molik fazilatlarning barqaror tizimidir. O‘qituvchi o‘z kasbiga ixlos qo‘yishi va 
uning ijtimoiy ahamiyatini tushunib yetishi, bolalarga ta’sir o‘tkazishi va ular 
bilan hamdardligini namoyon qila olishi shunday fazilatlar majmuasidirki, ular 
o‘qituvchi faoliyati va muloqoti bilan uyg‘unlashganda o‘qituvchi mehnatining bir 
butunligiga erishiladi.
O‘qitish va tarbiyalash - bular bir-biridan ancha farqli tushunchalardir. 
O‘qituvchi o‘z kasbining to‘la ma’nodagi egasi bo‘lishi uchun uni atrofidagi 
odamlar hurmat qilishlari kerak. O‘qituvchi hamma joyda madaniyatli murabbiy, 
ezgu fazilatlar egasi sifatida namuna bo‘lishi zarur.
O‘qituvchilik faoliyati shu kasbni tanlagan kishilardagi qobiliyat va iste’dodning 
barcha qirralarini ishga solishga majbur qiladi.
A.S.Makarenko, «jamoada 40 ta qobiliyatli o‘qituvchi o‘rniga 4 ta qobiliyatli
tarbiyachi-o‘qituvchi bo‘lgani ma’qul»ligi haqida gapirgan edi. 
Bu bilan u qobiliyatsiz kishilar ta’lim-tarbiya ishiga katta zarar yetkazishi 
mumkinligini alohida uqtiradi.
Avvalo, o‘qituvchi — maktabdagi ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy 
tashkilotchisidir. Yigit va qizlarning ma’lumot jihatidan umumiy tayyorgarlik 
darajasi hamda mustaqil ijodiy tafakkur taraqqiyoti, tarbiyalanganlik darajasi dastur 
va darsliklargagina emas, balki o‘qituvchiga, uning mahorati hamda fuqarolik 
xislatlariga ham taallukdi bo‘ladi. 
Ta’lim va tarbiya tarixini o‘rganar ekanmiz, uning rivojlanishi, yillar davomida 
shakllanib borishi ustoz va shogird faoliyatiga bog‘liqligining guvohi bo‘lamiz. Eng 
qadimgi davrlardayoq mudarrislar (o‘qituvchilar) ta’lim va tarbiyaning samarali 
ta’sir usullarini qidirib topib, hayotga tatbiq eta boshlaganlar. Buning natijasida 
eramizdan oldingi davrlardayoq ta’lim-tarbiyaning samaradorligiga erishilishi 
uchun o‘qituvchiga bo‘lgan talablar kuchayib bordi. O‘qituvchi mahoratini 
takomillashtirish yuzasidan turli g‘oyalar, nazariya va tavsiyalar paydo bo‘la 
boshladi.
Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda O‘rta Osiyoda ishlab chiqarish kuchlarining 
ortib borishi bilan ijtimoiy hayotda ham ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Turk va 
fors tilida so‘zlashuvchi xalqlar o‘rtasida o‘zaro madaniy aloqalar yuzaga keldi. 
Yosh avlodni mustaqil hayotga tayyorlashda asrlar davomida qo‘llanib kelingan, 
yerli millatning o‘ziga xos urf - odati va an’analariga mos ravishda tatbiq etilgan 
ta’lim va tarbiyaning noyob usul va vositalari, tadbir va shakllari vujudga kela 
boshladi. Hali maktab bo‘lmagan, pedagogik fikr tarkib topmagan davrdayoq 
qabila a’zolarining bolalarda mehnatsevarlik, axloq-odob, nafosat, do‘stlik, mehr-

---