Munosabatni shakllantirishning tarixiy taraqqiyoti

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил № 6)
ISSN 2181-1709 (P)
136
Education and innovative research 2022 y. №6
Alisher Navoiy yosh avlod tarbiyasini har qanday tasodifiy murabbiyga 
ishonib topshirib bo‘lmasligini aytib, o‘qituvchiga yuksak talablarni ko‘yadi. 
Bolani tarbiyalash va unga bilim berish, uning qobiliyatini o‘stirish uchun 
nihoyatda savodli o‘qituvchi va mahoratli tarbiyachi bo‘lish kerak. Alisher Navoiy 
o‘qituvchini faqat dars beruvchi, bilim beruvchi deb bilmaydi, bashsi mahoratli 
tarbiyachi bo‘lishi lozim deb ilm va odobni birga olib borilishini, bu ikki jarayon 
hech qachon ajralmasligini ta’kidlab o‘tadi.
Buyuk alloma o‘zining “Mahbub-ul qulub” didaktik asarida o‘qituvchi xalq 
oldida obro‘ga, hurmat va izzatga sazovor bo‘lishi kerakligini, u xalq g‘ami bilan 
yashashini, xalqqa yordam beruvchi, xalq bilan birga bo‘lishi lozimligini aytadi. 
Nodon, mutaasib, johil mudarrislarni tanqid qilib, mudarris olimlar orasidagi 
eng sara “malak qiyofali” kishi bo‘lishi, ya’ni sof ko‘ngilli, pok qalbli, insofli, 
karam-muruvvatli, odobli, vafoli, kishilikning eng yaxshi va olijanob xislatlarini 
o‘zida aks ettiruvchi bo‘lishi kerak deydi. Ayniqsa, madrasalarda ta’lim-tarbiya 
bilan shugullanuvchi mudarrislarga jiddiy talablarni qo‘yadi: «Mudarris kerakki, 
garazi mansab bo‘lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars 
berishga havas ko‘rgazmasa va olg‘irlik uchun gap-so‘z va gavg‘o yurgizmasa, 
nodonlikdan sallasi katta va pechi uzun bo‘lmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni 
unga bosh o‘rin bo‘lmasa, yaramasliklardan qo‘rqsa va nopoklikdan qochsa... 
nainki, o‘zini olim bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni qilish mumkin, balki 
halol desa, qilmas ishlarni qilmoq undan sodir bo‘lsa va qilar ishlarni kilmaslik 
unga qoida va odat bo‘lib qolsa, bu mudarris emas, yomon odatni tarqatguvchidir». 
Demak, mudarris bilimli, fozil va donishmand bo‘lishi, kishilikning eng yaxshi 
fazilatlarini o‘zida mujassamlashggirgan olijanob va kamtarin bo‘lishi, har qanday 
yaramas ishlardan xoli va pok bo‘lishi, o‘z xulqi va odobi bilan boshqalarga namuna 
bo‘lishi lozim. Ayni o‘rinda o‘qituvchi mehnatini eng murakkab va mashaqqatli ish 
ekanligini xolisona baholaydi: “Uning ishi odam qo‘lidan kelmas, odam emas, balki 
dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashdan ojizlik qilardi. U 
esa bir to‘da bolaga ilm va adab o‘rgatadi, ko‘rkim bunga nima yetsin. Shunisi 
ham borkim, u to‘dada fahm-farosati ozlar ham bo‘ladi, unday kishiga yuzlarcha 
mashaqqat qilsa qanday bo‘ladi.
Har qanday bo‘lsa ham, yosh bolalarda uning haqqi ko‘pdir. Agar shogird 
podshoxdikka erishsa unga (muallimga) qulluq qilsa arziydir”. Kamoliddin Husayn 
Voiz Koshifiy - “Futuvvatnomai Sultoniy yoxud javonmardlik tariqati” asarida 
ustoz-shogird munosabatlariga keng to‘xtalgan. U muallimlarning shogirdlariga 
beradigan har bir o‘gitini kadrlaydi. “Maraka joylarida” (dars—ma’ruza o‘qiladigan 
joy) shogirdlar muallimning har bir so‘zini e’tibor bilan tinglashini va unga amal 
qilishini ta’kidlaydi. Jumladan, alloma
shunday yozadi: ”Agar shogirdlikning binosi nimaning ustiga quriladi, deb 
so‘rasalar, ibodat ustiga, deb javob bergin. Agar ibodat nima deb so‘rasalar, samo 
va toatdir, deb aytgin. Agar samo (eshitish) va toat nimadir deb so‘rasalar nimani 
ustoz aytsa, uni jon kulog‘i bilan eshitish, chin ko‘ngli bilan qabul qilish va vujud 
a’zolari orqali amalda ado etishdir deb ayt”. 
Koshifiy asarida shogirdlikning 8 ta odobini ko‘rsatib o‘tadi:
birinchi bo‘lib salom berish;
ustozning oldida kam gapirish;
boshni oldinga egib turish;
ko‘zni har tomonga yugurtirmaslik;
gap so‘ramoqchi bo‘lsa, avval ustozdan ijozat so‘rash;
ustoz javobiga e’tiroz bildirmaslik;
ustoz oldida boshqalarni g‘iybat qilmaslik;
o‘tirib turishda hurmat saqlash.
Koshifiy ustozlik shartlarini ham bayon qiladi: “Bilgilkim hech bir ish ustozsiz 

---