Musiqa o‘qitish metodikasi va maktab repertuari

POLSHADA MUSIQA TA’LIMI TIZIMI 
 
Polshadagi musiqiy tarbiya tizimi. Ye. Jak-Dalkroz va K. Orf g‘oyalariga 
polyak pedagoglarining ijodiy yondashuvi asosida rivoj topmoqda. To‘liqsiz o‘rta 
maktabda musiqiy tarbiya darsini birinchisakkizinchi sinflarda haftada bir soat 
miqdorida majburiy o‘quv fani sifatida, qolgan yuqori to‘rt sinflarda esa faqat bir 
yilda majburiy, qolgan uch yilda esa fakultativ tarzda o‘tkaziladi. Polyak maktab 
o‘quvchilarining musiqiy tarbiyada asosiy musiqa shakli bo‘lmish qo‘shiq muhim 
o‘rin tutadi. Qo‘shiq bilan bolalar bog‘cha davridayoq tanishadilar. Asosiy diqqat-
e’tibor musiqiy tarbiyaning yetakchi shakli hisoblangan – kuylashga qaratilgan. 
Shuningdek, repertuar tanlashga ahamiyat beriladi, uning badiiyligi musiqa va 
matnlar, bolalarning ijrochilik imkoniyatlari va ularning xilmaxilligi hisobga 
olinadi. Musiqiy tarbiyaga oid o‘quv dasturlarida polyak xalq qo‘shiqlariga keng 
o‘rin ajratilgan, qo‘shiq ijro etishdan tashqari bolalar, urma cholg‘ular, fleyta, 
mandolina, gitara, akkordeon kabi musiqa cholg‘ularida ijro etadilar. Polyak 
pedagoglari bolalarning musiqali salohiyatini ijodiy tafakkurini kuchaytiradigan 
ijodiy amaliyotga alohida e’tibor beradilar. Bolalar ijodiy amaliyotining eng ko‘p 
tarqalgan ko‘rinishlari quyidagilar:
1. O‘zi yaratgan yoki berilgan kuy asosida erkin badiha etish; 
2. Musiqa qonunlariga bo‘ysunadigan hamda ongning nazoratini talab 
qiladigan badiha.
Polyak pedagoglari bolalarga beradigan topshiriqlarning turli variantlaridan 
keng foydalanadilar: ma’lum ritmdagi badiha (masalan, maqol va matallarning 
turli vaznlar asosida) yoki poliritmiya, polimetriya uslublarida kuylash, kuyni 
berilgan usulga yoki polyak xalq raqslari usullariga moslashtirish (masalan, rondo, 
variatsiya, 
uch qismli) kompozitsion shaklda badiha, she’r va hikoyalarga bag‘ishlab musiqa 
bastalash. Polyak maktablarida Jak-Dalkroz asos solgan musiqa sadolari ostida 
ritmik mashqlar keng qo‘llanilmoqda. Tajriba maktablarining 1–4 sinflarida 
musiqiy-jismoniy mashqlarning quyidagi shakllari bajariladi:

---

158 
1-mashqlar va ritmik o‘yinlar bo‘lib, ularda muayyan vazifalar 
rejalashtiriladi, masalan, musiqa sur’ati, dinamikasi, ritmikasi o‘zgarishiga 
bolalarning sezgirligini oshirish;
2-usul va jismoniy harakatlardan iborat musiqa shakllari (uch qismli, 
variatsiya va boshqa)ni yaratish;
3-tinglagan musiqa asarlariga izoh berish; 
4-ashula va raqs o‘yinlari.
Barcha sinflarda bir necha daqiqalar davomida musiqani eshitish joriy 
etilgan. 
Sakkiz yillik maktablar uchun fonotekalar tuzilib, unga maxsus ishlab 
chiqilgan uslubiy ko‘rsatmalar ilova qilingan. Mazkur qo‘llanmalarda turli 
yoshdagi bolalarning ijodiy tasavvurni rivojlantirish, diqqat va xotirani 
faollashtirish usullari ta’riflanadi, yozib olingan musiqa asarlarining tahlili beriladi, 
kompozitor va ijrochilar haqida ma’lumotlar keltiriladi. Musiqani tinglash jarayoni 
boshlang‘ich sinflarda polyak tili dasturidagi muayyan musiqa mavzusiga, yuqori 
sinflarda esa tarix, geografiya, badiiy va fuqorolik tarbiyasi fanlari bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Polyak maktablari musiqiy tarbiya darslarida musiqa bilan tasviriy 
san’atning uyg‘unlashuviga e’tibor beriladi. Shu maqsadda darslarda musiqa va 
tasviriy san’atning uyg‘unlashgan shakllari, shu jumladan, audiovisual jihozlari 
yordamida kino, televideniya kabi turlari qo‘llaniladi. Xor qo‘shiqchiligi bolalarda 
tasavvur va ijodiy tafakkurni rivojlantirish, qo‘shiq orqali tashqi olamni idrok 
etish, dunyo haqidagi bilimlarni egallash va boyitishning manbalaridan biri 
insonparvarlik tarbiyasining tarkibiy qismlaridan biri sifatida ta’riflanadi. Xor 
jamoasida qo‘shiq aytish zamonaviy inson uchun zaruriyat hisoblanadi. Yevropa, 
Amerika va Osiyo mamlakatlaridagi musiqiy tarbiya shakl va tizimlarini tahlil 
qilib ham ijobiy, ham salbiy tomonlari haqida xulosa chiqarish mumkin.
Ijobiy tomonlardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: musiqa materialining 
asosi sifatida xalq musiqasidan keng foydalanish; musiqa o‘quvi, ritm, xotirani 
rivojlantirish, musiqa savodxondigini oshirish yuzasidan ommabop usullarni tatbiq 
etish, musiqa o‘qituvchilarining pedagogik tarbiyasiga jiddiy e’tibor berish, 

---

159 
o‘qituvchilar musiqiy tayyorgarligining maqsadga muvofiq usullarini qidirib 
topish, ta’limda texnik vositalaridan keng miqyosda foydalanish. Xorijdagi 
musiqiy tarbiya sohasidagi salbiy holatlar, ziddiyatlar, asosan, musiqa 
o‘qituvchilarining tayyorlash jarayonida, shuningdek, umumta’lim maktablarda 
yagona o‘quv rejalari va dasturlarining yo‘qligida namoyon bo‘lmoqda.
Jahon musiqiy tarbiya tizimi bugun izlanishlar bosqichidadir. Unda mavjud 
bo‘lgan turli maqsad va vazifalariga qaramasdan musiqiy tarbiyaning umumiy 
tomonlarini ham ko‘rsatish mumkinki, uning asosini ijodiy va asosan jamoaviy 
(ommaviy) musiqa ijrosi tashkil qilish kerak. Bolalar musiqiy tarbiyaning eng 
yangi usullari bilan tanishish, tajriba almashish, uchrashuv, seminar, anjumanlar, 
bolalar xor jamoalari ko‘riklarini o‘tkazish va boshqa chora-tadbirlar bolalar 
musiqa ta’limi va tarbiyasi sohasida jadal rivojlanishga olib boradi.
Hozirda, ISMYEdan tashqari, konservatoriya va musiqa akademiyalarining 
Yevropa Assotsiatsiyasi va Umumjahon xor federatsiyasi tashkil qilingan. Ushbu 
xalqaro tashkilotlar faoliyatida qatnashish yurtimizning musiqa pedagogikasi, 
musiqiy tarbiya nazariyasi va amaliyotining bundan keyingi rivojlanishi va 
mukammallashuvi uchun zarur bo‘lgan ilg‘or uslubiyotning egallashda muhim 
o‘rin tutadi.