Mustaqil ishi mavzu: Korxonada mehnat unumdorligi: tahlil qilish, rejalashtirish

2. Korxonada mehnat unumdorligini tahlil qilish
Mehnat unumdorligining umumlashtiruvchi, xususiy va yordamchi ko’rsatkichlari va ularni hisoblash 
Mehnat unumdorligi darajasiga baho berish uchun umumlashtiruvchi, xususiy va yordamchi ko’rsatkichlar tizimi qo’llaniladi. Umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarga bitta ishchining ishlab chiqargan o’rtacha yillik, o’rtacha kunlik va o’rtacha soatlik mahsuloti, shuningdek, bitta ishlovchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishning qiymat ifodasi kiradi.
Xususiy ko’rsatkichlar bu muayyan turdagi mahsulot birligining ishlab chiqarish uchun vaqt sarfi (mahsulotning sermehnatliligi) yoki bir kishi kunda yoxud bir kishi soatda muayyan turdagi natural mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan vaqt. Yordamchi ko’rsatkichlar muayyan ish turining birligiga yoki vaqt birligi ichida bajarilgan ishlar hajmiga sarflangan vaqtni tavsiflab beradi.
Mehnat unumdorligining ancha umumlashgan ko’rsatkichi – bitta xodimning o’rtacha yillik mahsulot ishlab chikarishidir. Uning hajmi faqat ishchilarning mahsulot ishlab chiqarishigagina emas, balki ularning sanoat ishlab chiqarish personali umumiy sonidagi salmog’iga, shuningdek, ishlagan kunlari va ish kunining qancha davom etishiga ham bog’liq bo’ladi. Bunda xodimning o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishi quyidagi omillar ko'paytmasiga tengligidan kelib chiqadi:
YMqXS*K*D*SM
Mazkur omillarning sanoat ishlab chiqarish personalining o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarish darajasi o'zgarishiga ta'sirini mutlaq farqlar usuli bilan hisoblab chiqiladi. Misol uchun, korxona xodimining o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishi rejadagidan 19million so'mlik (499-480) ko'pdir. O'rtacha yillik sanoat mahsuloti ishlab chiqarish personali umumiy sonida ishchilar ulushi ortganligi munosabati bilan 10million so'mlik va ishchilarning o'rtacha soatlik ishlab chiqarishi ortganligi sababli 40million so'mlik ko'paygan. Uning darajasiga ish vaqtining rejadan tashqari butun kun bo'yi va smena ichida bekor sarf bo'lishi salbiy ta'sir ko'rsatgan, natijada u tegishli ravishda 22,27 va 8,83 million so'mlik kamaygan. Shu sababli tahlilni chuqurlashtirish lozim.
Xodimlarning o'rtacha mahsulot ishlab chiqarish darajasiga omillarning ta'sir ko'rsatishi mutlaq farqlar usuli bilan hisoblash
Ishchining o'tacha yillik mahsulot ishlab chiqarishining o'zgarishi ham xuddi shunday tahlil qilinadi, u bitta ishchining yil davomida ishlagan kunlari soniga, ish kunining o'rtacha davom etishi va o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishga bog'liq bo'ladi:
YMqK*D*SM
Mehnat unumdorligining asosiy ko'rsatkichlaridan biri o'rtacha soatlik, o'rtacha kunlik, o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishi o'zgarish, albatta, tahlil etiladi. O'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishni tahlil qilish uchun professor N.A Rusak tomonidan ishlab chiqilgan usuldan foydalaniladi. Unga ko'ra, bu ko'rsatkichning hajmi mahsulot sermehnatliligining o'zgarishi va va unga qiymat bahosi berish bilan bog'liq omillarga aloqadordir. Omillarning birinchi guruhiga ishlab chiqarishning texnikaviy darajasi, ishlab chiqarishni tashkil etish, yaroqsiz mahsulot va tuzatish bilan bog'liq vaqtning unumsiz sarf bo'lishi kabi omillar, ikkinchi guruhiga mahsulot ishlab chiqarishga ta'sirini hisoblash uchun zanjirli qo'yib chiqish usulidan foydalaniladi.
O'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish birinchi shartli ko'rsatkich reja bilan qiyoslanadigan sharoitda hisoblab chiqilishi lozim. Buning uchun tovar-mahsulot ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi tarkibiy siljishlar va kooperativ mahsulot yetkazib berish natijasida uning o'zgarishiga tuzatishlar kiritish, ishlangan vaqt miqdorini esa unumsiz sarflangan vaqtga va FTT tadbirlarini joriy qilishda tejab qolingan rejadan tashqari vaqtga to'g'irlash va uni oldindan aniqlash kerak bo'ladi.

Agar olingan natijani rejadagi natija bilan taqqoslansa, mehnatni tashkil etish yaxshilanishi munosabati bilan mehnat intensivligi hisobiga o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish o'zgarganligini bilish mumkin, chunki qolgan shartlar rejadagi shartlarga yaqinlashtirilgan bo'ladi.

Ikkinchi shartli ko'rsatkich birinchisidan shu bilan farq qiladiki, uni hisoblash vaqtida mehnat xarajatlariga qarab tuzatish kiritilmaydi.
Olingan natija bilan avvalgi natija o'rtasidagi farq FTT tadbirlarini joriy etish munosabati bilan rejadan tashqari farq tejalishi hisobiga o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishining o'zgarganligini ko'rsatadi.
Uchinchi shartli ko'rsatkich ikkinchi shartli ko'rsatkichdan shu bilan farq qiladiki, maxrajga umumsiz vaqt sarfi bilan tuzatish kiritilmaydi. Uchinchi va ikkinchi shartli ko'rsatkich o'rtasidagi farq unumsiz vaqt ta'sirining o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish darajasiga ta'sir ko'rsatishini aks ettiradi. Agar uchinchi shartli ko'rsatkichni haqiqiy ko'rsatkich bilan taqqoslasak, mahsulot ishlab chiqarishdagi tarkibiy siljishlar hisobiga o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish qanchalik o'zgarganligini ko'rishimiz mumkin. Shunday qilib, uchinchi omildan tashqari barcha omillar korxona ishchilari mehnat unumdorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Omillarning o'rtacha mahsulot ishlab chiqarish darajasiga ta'sirini o'rganishda o'zaro bog'langan regressiv tahlil usullari katta rol o'ynaydi. O'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish o'zgarishining ko'p omili o'zaro bog'langan usuliga quyidagi omillarni kiritish mumkin: mehnat jamg'arma bilan yoki energiya bilan ta'min etilganligi, asbob-uskunalarning o'rtacha xizmat muddati, ko'pgina regressiyali tenglamalar koeffitsiyentlari har omil ko'rsatkichi mutlaq ifodadagi birlikka o'zgarganda o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarish necha so'mga o'zgarganligini ko'rsatadi. Ishchilarning o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishi ana shu omillar ta'sirida qanday o'zgarganligini bilish uchun olingan o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishning o'sishini bitta haqiqatda ishlangan kishi-soat miqdoriga ko'paytirish lozim:
YMxiqSMxi*UD f
Ana shu omillar ta'sirini hisoblash uchun xodimning vaqt omili hisobiga o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishning o'sishini sanoat ishlab chiqarish personali haqiqiy o'rtacha ro'yxatdagi soniga ko'paytirish kerak:
MChxiqYMxi*SIP f
yoki vaqt omili hisobiga o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishning o'zgarishi ish kunining haqiqiy davom etishiga, bitta ishchining bir yil mobaynida ishlagan kunlar soniga, ishchilarning umumiy xodimlar sonidagi va korxona xodimlarining ro'yxatdagi o'rtacha sonidagi salmog'iga ko'paytirish kerak:
MCh xiqSM xi*Df*Kf*UDf*SIPf
Tahlil qilish yakunida mehnat unumdorligini oshirish yuzasidan muayyan tadbirlar ishlab chilishi uchun ishchilarning o'rtacha soatlik, o'rtacha kunlik va o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishining oshirish zaxiralarini aniqlash lozim. Unumdorlikni oshirish zaxiralarini qondirishning asosiy yo'nalishlari unumdorlikni hisoblash formulasidan kelib chiqadi:
SMqMCh/T
Bu formula bilan mehnat unumdorligini oshirishga quyidagi yo'l bilan erishish mumkin:
1. Korxonada ishlab chiqarish quvvatidan to'laroq foydalanish hisobiga mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish, chunki ishlab chiqarish hajmi oshganda ish vaqtining o'zgaruvchan qismi ko'payadi va mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan vaqt kamayadi;
2. Mahsulot ishlab chiqarishni intensivlashtirish, uning sifatini oshirish, avtomatlashtirishni joriy etish, moddiy texnika ta'minoti va tashkiliy-texnikaviy tadbirlar rejasiga muvofiq boshqa omillarni yaxshilash hisobiga ish vaqtning bekor sarf bo'lishini qisqartirish.

Mahsulot ishlab chiqarish va mehnat xarajatlari hajmining o'zgarishida quyidagi nisbatlar bo'lishi mumkin:

• mahsulot ishlab chiqarishga mehnat sarflash qisqargani holda mahsulot ishlab chiqarishning ko'payishi sodir bo'ladi;
• mehnat sarfiga qaraganda mahsulot hajmi tezroq oshadi;
• mehnat sarfi o'zgarmagan holda mahsulot hajmi ortadi;
• mehnat sarflari kamaygani holda mahsulot hajmi o'zgarmay qoladi;
• mahsulot hajmi mehnat sarflariga nisbatan sekinroq sur'atlar bilan pasayadi.
Strategik siyosatning tanlangan variantidan qat'i nazar o'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish zahiralari aniqlanadi. O'rtacha soatlik mahsulot ishlab chiqarishining ortish zahirasini ish kunining rejalashtirilgan davom etishiga ko'paytirib, o'rtacha kunlik mahsulot ishlab chiqarishi bo'yicha ortish zahirasiga ega bo'lamiz. Agar bu zahirani bitta ishchining rejalashtirilgan ish vaqti fondiga ko'paytirsak, ishchilar o'rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishning o'sish zahirasini bilib olamiz.
Korxonaning samaradorligini baholashda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat resurslariga nisbati tavsiflaydigan mehnat unumdorligi kabi ko'rsatkichni unutmasligimiz kerak. Agar kompaniyaning rahbari ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirishga harakat qilsa, yaxshi menejer investitsion resurslar bo'linmasiga, shu jumladan xodimlarning ish haqiga sarflangan mablag'lar bo'yicha maksimal daromad olishni qidiradi.

Mehnat samaradorligini tahlil qilish siz ishlab chiqarish uchun mehnat xarajatlarining darajasini va dinamikasini baholashga, xodimlardan foydalanishni kengaytirish uchun kamchiliklarni va ehtimoliy zaxiralarni aniqlaydi hamda korxonaning ishchilaridan foydalanish samaradorligini oshirish istiqbollarini belgilaydi. Xodimlarning ish faoliyatini o'lchash uchun korxonalar maxsus ko'rsatkichlardan foydalanadilar.

Ish ishlatish ko'rsatkichlari Iqtisodiy tahlilga ko'ra, mehnat resurslaridan qanchalik samarali foydalanishni ko'rsatadigan asosiy ko'rsatkichlar mahsulot ishlab chiqarish va mehnat intensivligidir.
Chiqish - mehnatning mahsuldorligini tavsiflaydi va ishlab chiqarilgan mahsulotning birligiga yoki bir ishchi uchun qancha mahsulot yoki xizmat (jismoniy yoki qiymat jihatidan) ishlab chiqarilishini ko'rsatadi. Ba'zi hollarda, chiqish standart soatlarda hisoblab chiqish mumkin. Ushbu ko'rsatkichni hisoblashda korxona ishlamasligi vaqtini hisobga olmaydi.
Zamonaviy kichik biznes, xususan, xizmat ko'rsatish sohasi uchun ishlab chiqarish hajmini 1 rub. Ish haqi yoki 1 rub. Ish haqi fondi. Korxonada turli xil malakaga ega bo'lgan ko'plab xodimlar mavjud bo'lsa, xuddi shu turdagi ishlarni amalga oshiradi va mehnatga haq to'lash tarif stavkasi bo'yicha amalga oshiriladi, natijada ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish va ish haqi nisbati bilan o'lchash mumkin.
Mehnat zichligi - korxona mahsulotining bir qismini ishlab chiqarish uchun qancha vaqt sarflanishini bildiradi. Korxonaning barcha mahsulotlari va xizmatlari uchun xarakatlanadi. Agar korxonada mehnat unumdorligini tahlil qilish mehnat xarajatlari tarkibini o'rganishni o'z ichiga olsa, ko'rsatkichlar qo'llaniladi:
Texnologik mehnat intensivligi - buyumlar ishchilarining mehnatidan va pulli vaqtdan foydalanish samaradorligini aks ettiradi.
Ishlab chiqarishni saqlashning murakkabligi - qo'llab-quvvatlovchi xodimlarning mehnat xarajatlarini o'z ichiga oladi.