Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar

Nazorat savollari:

1. Iroda deb nimaga aytiladi?

2. Irodaviy harakat vaqtida qanday to‘siqlarni yengishga

to‘g‘ri keladi? Ularning farqi nimada?

3. Irodaning fiziologik asoslari tog‘risida nimalarni bilasiz?

4. Kishi hayotida iroda qanday ahamiyatga ega?

Uyga vazifa

O’tilgan mavzudan kelib chiqqan holda

T-jadvali asosida amaliy ish bajarish

Yutug’i

Kamchiligi

27-Mavzu: Iroda.Maktabgacha yoshdagi bolalarning xissiy irodaviy

xususiyatlari

Reja:

1. Iroda to‘g‘risida tushuncha

2.Bolalarda irodaviy sifatlar

3.Xulosa

Faoliyatni ma’lum yo‘nalishda tashkil qilish, muammolarni

yechish uchun bir qarorga kelish, uni amalga oshirish jarayonidagi

qiyinchiliklarni yengish harakatlar yordamida amalga oshiriladi.

Odatda, ixtiyorsiz harakatlar anglangan yoki anglanmagan

istak, xohish, mayl, ustanovka va shu kabilarning ichki turtkisi

ta’sirida ro‘yobga chiqadi. Ular impulsiv (lot. impulses – ixtiyorsiz

qo‘zg‘alish) xususiyatga ega bo‘lib, anglanilmagan, rejalashtirilmagan

bo‘ladi. Masalan, bolalar bir-birini turtib biri yiqilib tushdi, tarbiyachi ularga beixtiyor baqirib yubordi-yu keyin o‘zi afsuslandi. Bunday harakatlar kutilmaganda bexosdan

bo‘lgan refleksiv harakatlar deyiladi. Kishining hamma ta’sirlanishilari reflektor xarakterga ega bo‘ladi. Lekin yuqorida tasvirlangan harakatlarlar ongning nazoratisiz yoki uning yetarli ishtirokisiz maxsus niyatni ko‘zlamay amalga oshirilgan bo‘ladi va shu sababli ixtiyorsiz harakatlar yoki ataylab qilinmagan harakatlar deyiladi. Lekin har bir kishi juda ko‘p oddiy harakatlarni amalga oshiradiki ular batamom ongli ravishda

maqsadni ko‘zlab bajariladi. Bunday harakatlar ixtiyoriy yoki

ataylab qilingan harakatlar deyiladi. Ularning atalishining o‘zi bu harakatlarda irodaning

ishtirok etishini ko‘rsatadi. Ongli ravishda amalga oshiriladigan va maqsadni ko‘zda

tutgan barcha ixtiyoriy harakatlar irodaviy harakatlar deb ataladi.

Kishi suv ichgisi kelib stakanga qo‘l uzatdi va unga suv

quyib ichdi. Bu garchi bajarish qiyin bo‘lsa ham aniq maqsadga

qaratiladi shu sababali irodaviy harakatdir. Har bir kishining

qandaydir qiyinchiliklarni, qo‘yilgan maqsad yo‘lida g‘ov

bo‘lib turgan to‘siqlarni yengishi, lozim bo‘ladigan harakatlarni

amalga oshirishiga to‘g‘ri keladi. Bu harakat chinakam

irodaviy harakatlar deyiladi. Ularda ongning

ishlashi bilan bog‘liq shaxsiy faollik namoyon bo‘ladi. Kishining

o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadiga erishish uchun ichki va tashqi to‘siqlarni

yengish vaqtida vujudga keladigan psixik jarayon iroda deb ataladi.

Kishi yengadigan tashqi to‘siqlar deganda ishning o‘ziga

xos qiyinchiliklari, uning murakkabligi, har xil xalal berishlar,

boshqa kishilarning qarshilik ko‘rsatishi, ishning og‘ir sharoitlari

va shu kabilar tushuniladi. Ichki to‘siqlar kishi o‘zini ishlashga, charchoqni, bajarilishi

kerak vazifasiga aloqasi bo‘lmagan boshqa biror narsa bilan

shug‘ullanish istagini yengishga majbur qilish, qiyin vaqtda

belgilangan narsani bajarishga xalal beradigan shaxsiy mayllardir.

Ichki to‘siqlarga zararli odatlar, mayllar, istaklar kiradi.

«Iroda» termini deganda shaxsning qiyinchiliklarni yengib

aniq maqsadni ko‘zlab harakat qilish qobiliyati tushuniladi.

Zo‘r iroda bu biror narsani qilishga intilish va unga erisha

olishgina emas balki zarur bo‘lib qolganda o‘zini biror narsadan

voz kechishga majbur qila olish hamdir. Iroda shunchaki istak va

uning qondirilishi emas, balki bu ham istak, ham uni

to‘xtatilishi, ayni vaqtda undan voz kechish hamdir.

Kishi hayotida irodaning ahamiyati nihoyatda kattadir. Iroda

oddiy kundalik hayotda, ayniqsa, katta qiyinchiliklarni yengishga

to‘g‘ri keladigan qiyin paytlarda zarur bo‘ladi. Irodaning

o‘ziga xos ko‘rinishlari shaxsning tavakkalchilik vaziyatidagi

xatti-harakatida ko‘rinadi. O‘ziga mahliyo qiluvchi

maqsadga erishish yo‘lida xavf-xatar, yo‘qotish dahshati, muvaffaqiyatsizlik

bilan hamohang, ogoh, dadil harakat tavakkalchilik deyiladi.

Tavakkalchilikda yutuq bilan yo‘qotish uyg‘unlashib keladi,

yutuq quvonch nashidasini uyg‘otsa, omadsizlik jazo, moddiy

va ma’naviy yo‘qotishni keltirib chiqaradi. Shunga qaramay,

insonlar tavakkal qilish harakatidan voz kechmaydilar. Tavakkalchilik harakatining ikki sababi farqlanadi:

1) yutuqqa umidvorlik hissi, ya’ni ehtimol tutilgan mag‘lubiyat

oqibati ko‘rsatkichidan yuksakroq bo‘lishiga ishonch;

2) xatti-harakatning xavfli yo‘lini afzal bilish yoki «tavakkalchining

tavakkalchiligidir». Shaxsdagi tavakkalchilikni

riskometr degan asbobda o‘lchash mumkin.

Irodasi zaif kishilar ulkan ishlarni bajarish u yoqda tursin

kundalik hayotda uchraydigan vazifalarning ham uddasidan

chiqa olmaydilar, yetarli darajada ishchan bo‘lmaydilar,

boshqalarning yordamiga muhtoj bo‘ladilar. Ularda ana shu xususiyatlarni

yengish uchun iroda kuchi yetishmaydi. Iroda kuchsizligining

patalogiyasi mavjud bo‘lib u abuliya (yunon. abuliya

– qat’iyatsizlik) miya patalogiyasi negizida vujudga keladigan

faoliyatda intilishning mavjud emasligi, harakat qilish, amalga

oshirish uchun qaror qabul qilish zarurligini anglagan holda

shunday qila olmaslikdan iborat inson ojizligidir. Apraksiya

– (yunon. apraxiya – harakatsizlik) miya tuzilishining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan harakatlar maqsadga muvofiqligining murakkab buzilishidir. Abuliya va apraksiya psixikasi xasta insonlarga xos noyob fenomenal psixopatologik hodisadir. Irodaning nerv-fiziologik asoslari

I.M. Sechenovning so‘zlari bilan aytganda har qanday xattiharakatning

dastlabki sababi tashqi hissiy qo‘zg‘alishdir. Keyinchalik

hayot tajribasi asosida ko‘pgina xatti-harakatlar bevosita

hissiy qo‘zgalmasdan unga qarama-qarshi tarzda

amalga oshiriladi. Tashqi qo‘zgatuvchi masalan, televizor kishini qiziqarli

ko‘rsatuvlarni tomosha qilishga undaydi, u bo‘lsa burch haqidagi

yoki ish bajarilmay qoladigan bo‘lsa ro‘y beradigan noqulay

oqibatlar haqidagi fikrga amal qilib, ishlash uchun o‘tiradi.

Irodaviy harakatning fiziologik asosi miya po‘stlog‘ida avvalgi

tajriba natijsida ilgari hosil bo‘lgan nerv aloqalarining ikkinchi

signal sistemasidir. Bu sistemalar irodaviy harakat paytiga

kelib qo‘zg‘algan bo‘ladi. Bu esa ayrim harakatlarni amalga

oshirishga imkon beradi, natijada kishi o‘zini, garchi televi191

zordagi ko‘rsatuv qiziqarli bo‘lsa ham uni ko‘rishga emas, balki

ishlashga majbur qiladi. Qo‘zgatuvchi vosita – so‘z irodaviy harakatda alohida

o‘rin egallaydi. So‘z kishiga tashqaridan ta’sir qiladigan signal

bo‘lishi mumkin. Lekin u ko‘pincha kishining o‘z-o‘ziga ichki

talabi, mustaqil buyrug‘i ham hisoblanadi. Hamma hollarda

ularjavob tariqasida ixtiyoriy harakat uchun real qo‘zgatuvchi

bo‘ladilar. Qo‘zg‘alishning barqaror manbai mavjud bo‘lgan kishi

o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadiga erishadi. Bizning harakatlarimizni

boshqarib turadigan miya hujayralari katta yarimsharlar

po‘stlog‘idagi boshqa hujayralar bilan hamisha bog‘langan

bo‘ladi. Har qanday boshqarishni nazoratsiz yoki tuzatish kiritmasdan

amalga oshirib bo‘lmaydi. Kishi o‘z harakatlarini

va ishlarini boshqarishga qodir bo‘ladi va haqiqatdan ham boshqara

oladi. Bunga sabab: miya hujayralari bir tomondan gavda muskullariga

impulslar yuborib turadi, ikkinchi tomondan harakat

a’zolaridan amalga oshirilgan ish to‘grisida qaytish signallarini

olib turadi. Miya po‘stlog‘ida shu axborotlar qayta ishlanadi va

u yerdan harakatga kiritilishi lozim tuzatishlar haqida yana signallar

keladi. Katta yarimsharlar po‘stlog‘idagi tormozlanish jarayonlari

ortiqcha ixtiyorsiz harakatlarni to‘xtatib qoladi. Bu

jarayonlar haddan tashqari qo‘zg‘alishni (mas. affektiv holatdagi)

bostirib turadi va vazminlik, o‘zini tuta bilish, chidam,

harakatlar izchilligi va hokazolarning paydo bo‘lishiga yordam beradi. Iroda katta yarimsharlar po‘stlog‘ining miya po‘stlog‘i

osti ishini boshqarib turish qobiliyatiga to‘gridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Miya po‘stlog‘ining osti kishi organizmidagi ko‘pgina

qo‘zgatuvchi jarayonlarning (instinktlar, mayllar va h.k.) manbai hisoblanadi.

Irodaviy sifatlar, tuzilishi va talqini Kishi faoliyati jarayonida irodaviy xatti-harakatlarni amalga oshirar ekan, o‘zida o‘z shaxsini xarakterlab beradigan va

hayoti hamda mehnati uchun juda katta ahamiyatga ega sifatlarni

hosil qiladi. Ayrim xususiyatlar kishini yanada faol qiladi,

bu hol yarimsharlar po‘stlog‘ida qo‘zg‘alish jarayonlarining

ustunlik qilishi bilan bog‘langan bo‘ladi. Boshqa sifatlar yoqim192

siz psixik jarayonlarga va harakatlarga xalaqit berishda ularni

to‘xtatib qolishda, yo‘q qilishda namoyon bo‘ladi.

1. Faollik bilan bog‘liq bo‘lgan sifatlarga qat’iylik, dadillik,

sabot-matonat, mustaqillik kiradi: