28-Mavzu: Tarbiyachilik kasbiga xos irodaviy sifatlar
Reja:
Tarbiyachilik kasbiga xos irodaviy sifatlar
Tarbiyachilik kasbining o’ziga xosligi
3Xulosa
Insonning rivojlanishi masalasini ham V.N.Myasishchev
munosabatlaming shaMlanishi bilan chambarchas bog’laydi. Kuzatishlar
va tabiiy eksperimentlaming ko’rsatishicha, shatsiz reflektor reaktivlik
paydo bo’ladi. Ikki yoshdayoq hali unchdik beqaror bo’Imasa-da, bolada
uning muayyan narsa va hodisalarga bo’lgan munosabatini ifodolovchi
“xohlayman-xohlamayman”, “kerak-keiak emas”, “qiziq-qiziq emas”
kabi sc’zlar jo ’rligida amalga oshiriladigan reaksiyalami kuzatish
mumkin. Eng muhimi, bola reaksiyasining mazmmii ishlatayotgan
so’zlaming mazmuni bilan hamohangdir. Ikki-uch yoshdan boshlab
bolalar ancha aniq namoyon bo’luvchi tanlovchan mimosabatlami
namoyon etadilar, Bu munosabatlar orasida ota-onasiga, bolalarga,
tarbiyachilarga, o’yinlarga bo’lgan munosabat, ayniqsa, yorqin namoyon
bo’ladi. Munosabatlarning ayrim xususiyatlari bu yoshdayoti
xarakteiming sifatlari - mustaqillik, tasliabbuskorlik, muloqotchanlik va
boshqalarda namoyon bo’ladi. Ushbu yosh davrida munosabatlar vaziyat
bilan bog’liqligi va tez o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi.
Munosabatlammg xaralcteri va rivojlanish darajasi mazbir yosh davrida
bolaning voqelik bilan bo’lgan munosabatlari yanada murakkablashadi
va turli-tuman bo’la bosixlaydi. Munosabatlar tizimida yangilik - oiladan
tashqari majburiyatlar va majburiy o’(}uv faoliyatining paydo bo’lishi
yuz beiradi. Bu davrda munosabatlar tizimi ob’ektiv zarurat talablari
bilan belgilanadi. Shu tariqa nazariy qarashlariga ko’ra
V.N.Myasishchev insonning pixik rivojianishi uning atrof voqelik va eng
awalo boshqa odamlar bilan bo’lgan munosabatlari tiziraining
murakkablashib, kengai^b borishiga bog’liq bo’ladi, degan g’oyani ilgari
suradi. Shunday qilib, nis psixologlari - L.S.Vigotskiy, A.N.Leont'ev,
V.N.Masishchev ilndy qarashlariiiing qisqacha tahlili shuni
ko’rsat£idiki, ushbu olimlaming izlanishlarida inson psixik taraqqiyoti
masalasi markaziy o’rin egallagan. Har bir olim o’z ihriiy yondashuviga
ega bo’lgan, ularning barchasini psixik taraqqiyotining
manbalijri va qonuniyatlari bilan bog’liq muammolar qiziqtirgan. Rus
psixologlarining ushbu muamraolami o’rganish sohasida qo’lga kiritgan
yutuqlari psixologiya fanining, shu jumladan, bolalar psixologiyasining
taraqqiyoti uchun xizmjit qildi va qilib kelmoqda.
Kasb psixologiyasida tadqiqotning sotsiometrik metodi sharoitga
muvofiqlashtirilgan kichik guruhdagi shaxslararo munosabatni
o‘lchash usuli hisoblanadi. Bu usulda sinaluvchilarga
bevosita savollar beriladi va ularga ketma-ket javob qaytarish
orqali guruh a’zolarining o‘zaro tanlash jarayoni vujudga
keltiriladi. Aynan shu usul bilan mehnat jamoalari, kollej
va oliy maktab talabalari, turli muassasalarning xodimlari
o‘rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari dinamikasi, shaxslararo ziddiyatlarning sabablari o‘rganiladi. Umuman aytganda, sotsiometriya metodidan turli yoshdagi, ikki xil jinsdagi, saviyasi har xil kishilar guruhlaridagi psixologik qonuniyatlarni
tadqiq etishda unumli foydalanish mumkin. Hozir sotsiometriya
usuli ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan kundalik hayotdagi
voqealarga odamlarning munosabatlarini, jamoatchilik
fikrini o‘rganishda keng qo‘llanilmoqda. Odamlarning sodir
bo‘layotgan voqealarga munosabati, turli ehtiyojlari, motivlari,
qiziqish, intilish, harakatlari va hokazolar muayyan tartib va
qoidalarga binoan tizimlashtiriladi, ularning ijtimoiy psixologik
hamda sof psixologik ildizlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar olinadi.
Bolalar psixologiyasida esa sotsiometrik metod yordami bilan
har bir guruhda bolalarning o‘z tengqurlari o‘rtasida yuzaga
kelayotgan o‘zaro munosabatlari va ularning guruhda tutgan
mavqelari o‘rganiladi. Sotsiometriya metodi yordami bilan
bolalarning guruhdagi o‘zaro munosabatlarini, ya’ni bir-birini
yoqtirishlari yoki yoqtirmasliklarini quyidagi uslubda o‘rganish
mumkin. Guruhdagi bolalarning har birini yechinish xonasiga
chaqirib, unga 4–5 ta chiroyli qilib ishlangan o‘yinchoq
ko‘rsatiladi (masalan, chiroyli mashina, toycha, ayiqcha, to‘pponcha, qayiqcha kabi). Ana shu o‘yinchoqlardan bitta o‘zingga yoqqanini tanlab olgin va uni guruhdagi eng yaxshi ko‘rgan o‘rtog‘ingning shkafiga sovg‘a sifatida qo‘yib qo‘y,
deyiladi. Bola biroz o‘ylab turgach, yaxshi ko‘rgan bolalaridan
birining shkafiga qo‘yib qo‘yadi. Guruhdagi hamma bolalar bu
vazifani bajarib bo‘lganlaridan so‘ng eng ko‘p sovg‘a kimning
shkafiga qo‘yilganligi aniqlanadi. Ana shu ma’lumotlar asosida
bolalarning guruhdagi o‘zaro munosabatlariga doir sotsiogramma
tuziladi. Shkafiga eng ko‘p sovg‘a (o‘yinchoq) qo‘yilgan
bola guruhning eng sevimlisi va shkafiga bironta ham sovg‘a qo‘yilmagan bola guruhning inkor qilgan, ya’ni yoqtirmagan odami bo‘lib chiqadi va bu bola bilan korreksion ishlar olib boriladi. Shunday qilib, sotsiometrik metodni maktabgacha ta’lim
muassasasi yoshidagi bolalarga nisbatan ham qo‘llash mumkin.
Har bir tarbiyachi o‘z guruhidagi bolalarning jismoniy,
aqliy, axloqiy rivojlanish xususiyatlarini, bolalar psixik taraqqiyotining
umumiy qonuniyatlarini kuzatib aniqlashi zarur. Shu
bilan birgalikda tarbiyachi bolalarga nisbatan individual munosabatda
bo‘lishning to‘g‘ri yo‘l-yo‘riqlarini belgilash maqsadida
har bir bolaning individual psixologik xususiyatlarini aniqlashga
intilishi lozim. Ilk yosh va kichik guruhlarda sotsiometriya
metodini qo‘llash deyarli natija bermadi. Bu yoshdagi bolalarda
faqat «o‘zim» degan tushuncha ustun bo‘lgani sababli
kichik guruhdagi bolalar bilan o‘tkazilgan tajribada quyidagi
natijaga erishildi. Vasila 3 yoshu 4 oylik. Tajribada qizcha katta
qo‘g‘irchoqni tanladi va o‘zining shkafiga olib borib qo‘ydi.
Sababi so‘ralganda «Bu meniki, u menga yoqadi» dedi. Mirjalol
3 yoshu 8 oylik. Marjalol katta mashinani tanladi. «Shu
yerdagi eng yaxshi ko‘rgan odamingga ber» deyilganda u tarbiyachisiga
olib borib berdi. Qolgan bolalar bilan ham shunga o‘xshash natijalar ko‘rildi. Katta guruhda sotsiometriya metodining qo‘llanishi quyidagi
natijalarni ko‘rsatdi. Tajriba 16 ta bola bilan o‘tkazildi.
Avvaldan tayyorlab kelgan turli rang-barang predmetlar,
o‘yinchoqlar, gullar tasvirlangan rasmli kartochkalarni stol
ustiga o‘ng tomoni bilan qo‘yildi. Bolalarni navbatma-navbat
chaqirib «O‘zingga juda yoqgan rasmni tanlab ol!» deyildi. Hamma bolalar olib bo‘lgach, «Rasmlarni ko‘rib bo‘ldingiz, endi shu rasmli kartochkani shu yerdagi o‘zing eng yaxshi ko‘rgan o‘rtog‘ingga bergin», deb aytilganda ba’zi bolalarda
ko‘proq, ba’zilarida kamroq kartochkalar hosil bo‘lgan.
Qolgan tajribalarda ham shunga o‘xshash natijalarga erishilgan.
Demak, sotsiometriya metodining natijalariga ko‘ra
tarbiyachi va psixolog bolalar bilan yakka tartibda ishlar
olib borishni bilishlari zarur. Biografiya (tarjimayi hol) metodi. Biografiya metodi ham
psixologiyaning yordamchi metodlaridan hisoblanib, undan
kishilarning ayrim psixologik xususiyatlarini o‘rganishda foydalaniladi.
Ma’lumki, har bir odam o‘z biografiyasiga ega. Biografik
ma’lumotlarda odamning shaxsiy psixologik xususiyatlariga
oid ayrim faktlar bayon etiladi. Masalan, kishilarning
biografik ma’lumotlarida ularning dunyoqarashlari, ishonche’tiqodlari,
g‘oyaviy yo‘nalishlari, burchlariga bo‘lgan munosabatlari,
maqsad va maslaklari ko‘rsatiladi. Ana shunday
ma’lumotlarga asoslanib u yoki bu odam haqida ma’lum xulosa
chiqarish mumkin. Biografiya metodi xususan bolalar
psixologiyasi va pedagogik psixologiyada keng qo‘llaniladi.
Bolalar psixikasining taraqqiyot yo‘lini biografik tarzda ilmiy
kuzatishga dastlab mashhur tabiatshunoslardan Charliz Darvin
asos solgan. U bola psixikasining taraqqiyotini kuzatishga oid
o‘zining kundalik xotira tipidagi asarini nashr ettirgan. Hozirgi
kunda bola taraqqiyotini biografik tarzda ochib beruvchi
ilmiy asarlar ko‘plab topiladi. Bunday asarlardan eng mashhuri
N.A. Menchinskayaning «Bola psixikasining taraqqiyoti»,
«Ona kundaligi» nomli ilmiy-biografik asarlaridir. Bunday ilmiy-
biografik asarlarning qimmatli tomoni shundaki, bunday
kundaliklar bola taraqqiyotining katta bir davrini (masalan,
1 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davrni) qamrab oladi. Ma’lumki,
bolaning har bir yosh davrida unga nisbatan muayyan bir tarzda
munosabatda bo‘lish lozim bo‘ladi. Ana shu nuqtayi nazardan
bolaning qaysi yosh davrida unga nisbatan qanday munosabatda bo‘lishni belgilashda biografiya metodi tarbiyachilar va yosh ota-onalarga katta yordam berishi mumkin.
Bolalarning biografiyasiga oid ma’lumotlarni yaxshi bilgan
tarbiyachi ularga nisbatan individual munosabatda
bo‘lishni to‘g‘ri tashkil qila oladi. Bolalarning shaxsiy psixologik
xususiyatlarini biografik tarzda o‘rganishda yozuvchilarning
avtobiografik asarlari ham katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, yozuvchilar
nihoyatda mohir kuzatuvchi hisoblanadilar. Ular
o‘zlarining asarlarida bolalar (hayvonlar) psixikasining turlicha
namoyon bo‘lishini obrazli qilib ochib beradilar. Bunday
avtobiografik asarlar orqali odamlarning ayrim tiplari, xarak37
terlariga xos xususiyatlari, qobiliyat va qiziqishlari, dunyoqarashlari,
ishonch hamda e’tiqodlari, axloqiy sifatlari qanday
ijtimoiy-tarixiy sharoit ta’sirida tarkib topishini bilib olish
mumkin. Psixologiyada odam faoliyatining mahsullarini o‘rganish metodidan
ham foydalaniladi. Odam har doim ma’lum bir faoliyatda
bo‘lib turadi. Odam o‘z faoliyatlari natijasida turli narsalarni,
mahsulotlarni yuzaga keltiradi. Ana shu narsalarda,
mahsulotlarda odamning ayrim psixik jarayonlari va psixologik
sifatlari o‘z aksini topadi. Shuning uchun har bir odamning
faoliyat mahsuli shu odamning ayrim psixik jarayonlari
va shaxsiy psixologik sifatlarini ko‘rsatib turadi.
Biz rassom yoki arxitektorning chizgan suratlarida, quruvchining
qurgan imoratida, haykaltaroshlik va boshqa san’at
asarlarida, o‘quvchining yozgan konspektlarida va bog‘cha
yoshidagi bolalarning chizgan rasmlarida, ijodiy ishlarida ularning
psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlariga
doir juda ko‘p tomonlarini ko‘rishimiz mumkin. Shu sababli
odamning faoliyati mahsulotlarini analiz qilib o‘rganish metodi
psixologiyaning yordamchi metodlaridan biri hisoblanadi.
Bu metod bolalar psixologiyasida pedagogik va sotsial psixologiyada
ancha keng qo‘llaniladi. Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat
bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Katta odamlar boshqa odamlar
uchun kerak bo‘ladigan ijtimoiy foydali narsalar ishlab chiqarish
faoliyati bilan band bo‘lsalar, bolalar faoliyatining asosiy maqsadi
bilib olish, o‘rganishda asoslanadi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning faoliyatlari o‘yin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish-yasash va shu kabilardan iborat bo‘lishi mumkin. Bolalar odatda katta kishilarning topshiriq va takliflari bilan ma’lum faoliyatga kirishadilar.
Ayrim hollardagina bolalarning o‘zlari mustaqil ravishda u yoki
bu faoliyatni bajaradilar. Har ikki holatda ham bolalar faoliyati
ma’lum natijaga ega bo‘ladi.
Dostları ilə paylaş: |