Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar

Nutqning anatomik-fiziologik mexanizmlari. Nutq jarayoni

periferik organlarning ishi bilan ham, bosh miya po‘sti faoliyati

bilan ham bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi. Nutq apparatning

periferik qismiga nutq organlari, eshitish va ko‘rish organlari

kiradi. Nafas olish organlari (o‘pka, bronxlar, nafas olinadigan

bo‘g‘iz), ovoz vibratori (bo‘g‘izning ovoz muskullari) va ovoz muskullarining tebranishi natijasida hosil bo‘ladigan ovozni kuchaytiruvchi rezonator (og‘iz, burun bo‘shliqlari,

halqum) nutq organlari hisoblanadi. Eshitish organi nutq158

ni, ko‘rish organi yozma nutqni, shuningdek, og‘zaki nutqni

to‘ldiruvchi imo-ishoralarni idrok etishni ta’minlaydi. Yozishda

(ko‘zi ko‘rmaydigan kishilarni o‘qitishda) nutq apparatiga

qo‘lning muskul-harakat sezgilari ham qo‘shiladi. Bola dastlab

nutqni egallayotgan davrida uning nutq tovushlariga bo‘lgan

rеaksiyasi juda umumlashgan xaraktеrga ega bo‘ladi. Masalan,

agar soatni bolaga «chiq-chiq» dеb tushuntirilgan bo‘lsa u «tiktik

» dеgan so‘zga ham baribir soatni ko‘rsatavеradi. Bolalarda

hali nutq tovushlari yaxshi diffеrеnsirovka qilinmagan bo‘ladi.

Bosh miya po‘stlog‘ining nutq-eshitish, nutq-ko‘rish va

nutq-harakat markazlari deb ataluvchi qismlari nutq apparatining

markaziy qismi hisoblanadi. Nutqning eshitish markazi bosh miya po‘stlog‘ining chap chakka tomonidagi nutqning orqaroq qismida joylashgan. Nutqning harakat markazi chap

yarimsharning manglay qismida joylashgan. Bu markazning

ishi buzilsa, harakat affaziyasi paydo bo‘ladi, ya’ni kishi gapira

olmaydigan bo‘lib qoladi. Bola qo‘lida qo‘ng‘iroq ushlab

turibdi deb faraz qilaylik. Bu holda bolada muskul harakat

sezgilari paydo bo‘lishi bilan bir vaqtning o‘zida, qo‘ngiroqni

ushlash paytida u chiqargan ovoz, bolaning eshitish nervini

ham qo‘zg‘atadi, shundan so‘ng harakat vujudga keladi va nihoyat

harakat bolaning ongida ancha kengroq aks ettiriladi:

yuqoridagi uch refleksga to‘rtinchisi qo‘shiladi.

I.P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, odamda muaffaqiyatli nerv

bog‘lanishlari qo‘zg‘atuvchilarning faqat bevosita ta’sir ko‘rsatishi

natijasiga emas, balki ana shu bevosita qo‘zg‘atuvchilar o‘rniga

keluvchi so‘z ta’sirida ham paydo bo‘ladi. Bunda so‘z bevosita

qo‘zg‘ovchilar bilan, voqelikning birinchi signallari bilan uzviy

bog‘lanishi tufayli, ya’ni o‘zining ma’nosiga ko‘ra qimmati tufayligina

voqelikning signali bo‘lib xizmat qiladi. Odam so‘zni voqelik

bilan bog‘lay olgan taqdirdagina uning ma’nosiga tushunadi.

Nutq turlari

Ovoz chiqarib talaffiiz etiladigan nutq tashqi nutq deb ataladi.

Lekin biz yuqorida aytib o‘tdik-ki, o‘ylayotgan paytimizda ovoz

chiqarmasdan ham nutqdan foydalanamiz. Tashqi nutq og‘zaki

va yozma bo‘ladi. Og‘zaki nutq monologik va dialogik nutq bo‘lishi mumkin. Monologik nutq, nomining o‘zi ko‘rsatib turganidek bitta odamning nutqidir. U ko‘pincha boshqa kishilarga, tinglovchilarga (ma’ruza, hikoya, majlisda so‘zga chiqish

va hokazolar tarzida) qaratilgan bo‘ladi, lekin tinglash paytida

ham o‘zi uchun ovoz chiqarib talaffuz etilishi mumkin. Monologik

nutq tinglovchilarga qarata aytilayotgan vaqtda ular uchun

tushunarli bo‘lishi kerak. Shuning uchun boshqalarga qarata

gapirayotgan odam o‘zining nutqi qanday idrok etilayotganini

hisobga olib borishi zarur. Shuni aytish kerak-ki boshlang‘ich

sinfda nutqning monologik shaklini suiiste’mol qilmaslik lozim,

kichik yoshdagi o‘quvchilar jonli suhbat jarayonida aytilgan

matnni ma’ruza tarzida bayon etilgan matnga qaraganda ancha

durustroq idrok etadilar, tushunadilar va o‘zlashtirib oladilar.

Dialogik nutq ikki yoki undan ko‘proq kishining suhbatidan

iborat bo‘ladi. Har bir so‘zlovchining fikrlari odatda almashinib

turadi va monologik nutqdek ancha davomli bo‘lmaydi. Ba’zan

dialogik nutq biror masala aniqlab beriladigan disput, munozara

formasini kasb etadi. Yozma nutqqa alohida talablar qo‘yiladi.

Kitobxon, odatda avtor yo‘qligida nutq mazmuni bilan tanishadi,

shuning uchun nutq juda tushunarli, aniq bo‘lishi kerak.

Bundan tashqari yozma nutqda nutqni aniqroq qilishga yordam

beradigan tegishli intonatsiya, mimika, imo-ishoralardan foydalanish

imkonini bermaydi. Shu munosabat bilan yozma nutq ancha

qiyinchilik tug‘diradi. Og‘zaki nutq ancha qiziqroq bo‘lishi

mumkin, tinglovchi suhbatdoshidan tushunarsiz narsani hamisha

aniqlab olish imkoniga ega bo‘ladi, yozma nutqni esa to‘liq,

kengaygan holda tuzish zarur. Og‘zaki yoki yozma nutq odamga

har xil talablar qo‘yadi. Bir xil kishilar yaxshi gapira oladilar-u

yomon yozadilar, boshqalari o‘z fikrlarini yozma ravishda

yaxshi bayon qiladilar-u, lekin ularning og‘zaki nutqlarida

(ayniqsa ko‘pchilik oldida gapirishga to‘g‘ri kelsa) nuqsonlar bo‘ladi.

Nutqning aytib o‘tilgan hamma turlari faol nutq tushunchasiga

kiradi. Ammo passiv nutq ham bo‘ladi, bunda odam gapirmay

(yozmay) faqat tinglaydi. Passiv nutq boshqa kishining nutqini idrok etish va tushunishini o‘z icniga oladi. Buning uchun til vositalarini (tovushlar, so‘zlar, ularning birikmalarini), ana shu vositalar bilan ifodalanadigan fikrlarni ham aniqlab olish zarur.

Kishilarning til vositasida o‘zaro munosabatda bo‘lish jarayoni

nutq deb ataladi. Nutq va tilni aynan bir narsa deb hisoblash

yaramaydi. Nutq odam boshqa kishilar bilan munosabatda

bo‘lish maqsadida tildan foydalanish faoliyatidir. Har bir odam

muomalani o‘zicha amalga oshiradi. Kishilar nutq yordamida o‘z zamondoshlariga muayyan vaqtda nimalar yuz berayotganini xabar qilibgina qolmaydilar,

balki insoniyat to‘plagan bilimlarining hamma boyligini

avloddan avlodga o‘tkazib beradilar ham. Bola nutqni egallab

olgandan so‘ng o‘zi tugilgan jamiyat hayotida kishilar bilan

munosabatda bo‘ladi. Til milliy xarakterga ega ijtimoiy tarixiy

hodisadir. Turli kishilarda jumla tuzilishi ham bir-biridan farq

qiladi. Agar bola biror sabablarga ko‘ra nutqni egallab olmasa,

uning aqliy kamoloti juda past darajaga tushib qolgan bo‘lar

edi. Yuqorida aytib o‘tilganidek tafakkur va nutq bir-biri bilan

bog‘lanib ketgan. Odam o‘ylayotganda odatda fikrlar jumlalar

tarzida, ichki nutq deb ataluvchi nutq tarzida ifoda etiladi.

Darhaqiqat, bir-ikki so‘zni ichingizda aytmasdan turib, biror

narsa haqida so‘zlab ko‘ringchi, siz bunga erisha olmaysiz.