Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосудур Мящяммяд Яли Ислами Нядушян

***

Шювгцн, вяслин рямзи олур няьмяляр,

Рямзлярся ясас дейилляр ясла.
***

Аьзыны йум, ач гялбинин йарасын,

Рущлара да дярдин десин гой йара.
-9-

Ей ъан! Дейим, дайагсан щяр бир ъана.

Сян рущлары учурдурсан щяр йана.
***

Сянинля мян горхмайырам зийандан,

Хейир эялир сянин иля зийана.
***

Фярйад сянин гямзялярин охундан,

Киприклярин охшайырлар камана.
***

Шякяр дцзцб сян бцтлярин лялиня,

Гойдун ону сян онларын аьзына.
***

Бир ачары баьышламышсан бизя,

Сащиб олдуг биз онунла ъащана.
***

Бу мейданда сян бизимля дейилсян,

Бурахмырлар нийя бизи мейдана?
***

Бир шярабда йохса яэяр нишанын,

Нийя едир шащидлик бу нишана?
***

Чыхмыш икян сян хатирдян, эцмандан

Бу ъанлары кимляр верир эцмана?
***

Йалан имиш, наьыл имиш бу дцнйа.

Онлар сяни эятирмяйибми ъана?
***

Дцзялибся бир ъан шякяр тозундан,

Сюйля сипяр йарашармы щеч она?
***

Айагларчцн тоз вя торпаг олан кяс,

Арзуламаз учмаьы асимана.
***

Тез аьзымы исмят иля баьла сян.

Салма мяни дил-аьыза, йамана.

Фарс дилиндян тяръцмя едян:

Салещ Достялийев

Əliəkbər Meşkini

Feyz Alni (Meşkini) Əliəkbər Əli oğlu 1921-ci ildə Meşkin şəhərinin ətraf kəndlərinin birində anadan olmuşdur.

Rəhbərliyin Xübrəqan Məclisinin 1-ci, 2-ci və 3-cü məclislərinin sədri, Qum Elmi Hövzəsinin Müəllimlər birliyinin üzvü, Xuzestan İslam İnqilabı məhkəmələrinin şəri hakimi, Konstitusiyaya yenidən baxan şuranın sədridir.

Uşaqlıq illərində Nəcəf şəhərində - atası dini elmləri öyrənmək üçün orada idi – təqribən 4 il ibtidai təhsil alıb. Sonra atası ilə birlikdə doğma vətənə qayıdıb və dini elmlərin müqəddimə dərslərini ondan öyrənib.

Atası vəfat etdikdə onun dini elmlər sahəsində təhsili davam etdirmək barədə təkidli tövsiyəsinə əməl etmək üçün Ərdəbil şəhərinə gedib. Orada bir neçə ay ərəb dilinin qrammatikası dərslərini oxuduqdan sonra pəhrizkar bir alimlə görüşü həyatında dəyişilik yaradıb. Bu, Rza xan Pəhləvinin əmri ilə hücuma məruz qalmış Məşhəd şəhərinin Gövhərşad məscidində ölən və yaralanların arasından sağ çıxmış bir şəxs idi. Əliəkbər onunla tanış olduqdan sonra təhsilini davam etdirmək üçün Ərdəbil tələbələri ilə birlikdə Qum şəhərinə getməyi qərara alıb.

Rza xan hakimiyyətinin sonuncu illəri idi. Əliəkbər Qum elmi hövzəsinin digər tələbələri kimi təzyiq və qorxu altında təhsil alırdı. Nəhayət Rza Pəhləvinin qaranlıq kölgəsi İran xalqının başı üzərindən çəkildi və bir müddət oxumaq üçün münasib şərait yarandı. Bu müddətdə Meşkini mərhum Ayətullah Höccət Kuh Kəmərinin, mərhum Ayətullah Burucerdi və Ayətullah Mühəqqiq Damadın xaric dərslərində iştirak edə bilib. Get-gedə ikinci Pəhləvi Məhəmməd Rzanın diktatorluq dövrü başladı. Məhəmməd Rza şah mərhum Ayətullah Burucerdi sağ olana qədər İslamla aşkar şəkildə mübarizə etmirdi, lakin ərbablarının əmrinə uyğun olaraq İslamın əsasları, onun hökm və qanunlarının aradan aparılması, İran cəmiyyətinin pisliklərə və pozğunluqlara sürükləməsi yolunda əlindən gələni əsirgəmirdi. Mərhum Burucerdinin vəfatından sonra Pəhləvi hakimiyyətinin İslamın hökmlərini və ruhaniyyəti yox etmək, İran İslam xalqını ideologiyasız və qərbyönlü bir xalqa çevirmək üçün hövzələrə və ruhaniyyətə həmlələri şiddətli şəkildə aşkar oldu və şah rejiminin qorxunc təhlükəsizlik təşkilatı -SAVAK vasitəsilə məzlum İran xalqında, xüsusilə dindarlar arasında elə bir qorxu və xof yaratdı ki, heç kəs nəfəs ala bilmirdi. Yezidin zülmü hər yeri bürüdüyü belə bir vaxtda zəmanənin Hüseyninin səsi Qumdan qalxdı və şah rejiminə qarşı mübarizələr artdı.

Ayətullah əl-üzma Xomeyninin (r) sözləri, bəyanatları və qələmi güllə və ox kimi ikinci Pəhləviyə və onun amerikalı ağasına tərəf yağırdı. İmam Xomeyninin təbiri ilə desək, "Qum Elmi hövzəsi tərəfindən heç bir təhlükə gözləməyənlər birdən gördülər ki, ruhaniyyət tərəfindən gözə, qulağa və zehnə nəisə dəyir". Bu dövrdə hövzə tələbələri İmam Xomeyninin başladığı hərəkata qoşularaq şaha qarşı aşkar şəkildə mübarizəyə qalxdılar. Meşkini bu mübarizələrdə dəfələrlə Qum şəhərinin polis və təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən həbs olundu. İmam Xomeyninin əmrlərinin necə icra olunmasını müzakirə etmək üçün Qumda təşkil olunan gizli toplantılarda iştirak etdiyi üçün təqiblərə məruz qaldı və dörd aya yaxın Tehranda gizləndi. Tehranda saxta adlarla yaşayır və dostları ilə görüşürdü. Lakin dostlarının çoxu həbs olunub Qəsr və Evin həbsxanalarına salınmışdılar. O zaman həbsxanada olan mərhum Ayətullah Taliqani dəfələrlə Meşkiniyə xəbər göndərdi ki, gizli həyatını buraxıb özünü təslim etsin. Çünki həbsxana onun indiki vəziyyətindən yaxşıdır və orada ən azı sədaqətli dostlarla görüşə bilər. Lakin Əliəkbər mütaliə etməyə və kitab yazmağa böyük həvəs göstərdiyi və həbsxanada lazımi vasitələri tapa bilməyəcəyindən qorxduğu üçün özünü təslim etmirdi. O, bu dövrdə bir neçə kitab yazmağa müvəffəq oldu və nəhayət dörd aydan sonra İraqa tərəf getdi.

Yeddi ay Nəcəf Əşrəfdə dövrün bəzi mərcəyi-təqlidlərinin və İmam Xomeyninin dərslərindən bəhrələndi. Bədəninin zəifliyi və Nəcəf şəhərinin isti havası orada yaşamağa imkan vermirdi. Çarəsizlikdən Quma döndü. Elə ilk gündəcə dostlarının onunla görüşə gəldiyi üçün SAVAK tərəfindən çağırıldı. Ondan 48 saata Qumu tərk etmək barədə iltizam alındı. Həmin günün səhəri Məşhəd şəhərinə yollandı və 15 aya qədər Məşhəd elmi hövzəsində tədrislə məşğul oldu. Sonra yenidən Quma qayıtdı. Qumda İmam Xomeyninin əmrlərinin və bəyanatlarının necə yayılması haqqında təşkil olunmuş gizli iclaslarda iştirak edirdi. Bir müddət bu minvalla keçdi. Demək olar ki, Pəhləvi rejimi əleyhinə yayılan hər bir bəyanat və elanda hövzənin digər məsuliyyətli şəxsləri ilə bərabər onun da əməyi olurdu. Bir müddətdən sonra hövzədə bu insanların mövcudluğu rejim üçün təhlükəli sayıldı və SAVAK tərəfindən əsas təhlükə mənbəyi hesab olunan hövzənin 27-ə yaxın müəllimi haqqında sürgün hökmü kəsildi. Meşkimi də 3 il müddətinə sürgünə məhkum olundu.

Hökm elan olunan vaxt yay tətillərinə təsadüf etdiyi üçün bir neçə günlük doğma diyara – Meşkinə səfər etdi. Qohumlarını ziyarət etdi. Lakin çox keçmədi ki, təhlükəsizlik əməkdaşları tərəfindən həbs edildi və Qum şəhərinin SAVAK-ına təhvil verildi. Orada onu bir-neçə saatlıq polis idarəsinə aparıb bəzi suallar verdikdən sonra rəsmi sürgün hökmünü oxudular və Kerman vilayətinin Mahan məntəqəsinə yolladılar. Bir il orada nəzarət altında qaldı. Mahanda münasib zəmin yarandığını hiss edib Cümə namazını bərpa etdi. Yavaş-yavaş onun ətrafına yığışanların sayı çoxaldı və Kerman SAVAK-ı məsələni mərkəzə çatdırdı. Bir gün axşamçağı onu polis idarəsinə çağırdılar və orada maşına mindirib Kermana və oradan da Gülpayeqan şəhərinə apardılar. Lakin ailəsi Mahanda qaldı.

Mahanda qaldığı müddətdə Kermanın və ətraf məntəqələrin möhtərəm ruhanilərinin lütfü və məhəbbəti onun halına şamil olurdu. Həmçinin Gülpayeqanda da bir il daha şiddətli nəzarət altında yaşamalı oldu. Onu camaat namazı qılmağa qoymurdular. Çarəsizlikdən bir evdə müəllimlər üçün təfsir dərsləri deməli oldu.

Bir ildən sonra yenidən onu yerini dəyişməyə məcbur etdilər və qəflətən Kaşmer şəhərinə apardılar. Bir il də orada qabaqkından daha şiddətli nəzarət altında qaldı. Bu dəfə hansı məsciddə ki, camaat namazı qılmağa başlayırdı, onu tapıb namaz qılmağa qoymurdular. Hətta qaldığı mədrəsədə belə camaat namazı qılmağına mane olurdular. Bəzən mədrəsədə qaranlıqda camaat namazı qılırdı. Dəfələrlə polis idarəsinin rəisi onu hədələyərək aqibətinin daha ağır olacağını deyirdi.

Meşkini sürgün müddəti sona çatdıqdan sonra yenidən mübarizə meydanına atıldı və inqilab qələbə çalana qədər İslam yolunun döyüşçüləri ilə birlikdə bacardığı qədər küfrə qarşı mübarizədə iştirak etdi. O vaxta qədər ki, Haqq-Təalanın lütfü iranlılara şamil oldu və İmam Xomeyninin peyğəmbərcəsinə rəhbərliyi iranlıları taqutların zillət və əsarətindən qurtardı və inqilab qələbə çaldı.

Ustad Məhəmmədtəqi Cəfəri

Məhəmmədtəqi Cəfəri 1925-ci ildə Təbrizdə dindar ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai təhsil almaq üçün o zaman Təbrizdə yeni açılmış müasir məktəblərin birinə daxil olmaqla gələcək elmi uğurları üçün bir yol açdı. Belə ki, yazıb oxumağı seyyidə anasından öyrəndiyi üçün məktəbə daxil olduqda, məktəb müdirinin məsləhəti ilə birbaşa dördüncü sinifdə təhsil almağa başladı. Bu başlanğıc elm qüllələrini heyranlıqla fəth edəcək bir uşağın təhsil yoluna daxil olmasından və illər sonra Ayətullah Mirzə Fəttah Şəhidi tərəfindən kəşf olunacaq bir xüsusi istedaddan xəbər verirdi.

Məhəmmədtəqi təhsilini davam etdirmək üçün Tehran və Qum şəhərlərinə gedərək Mirzə Mehdi Aştiyani, Şeyx Məhəmmədrza Tonekaboni kimi alimlərdən və Mirzə Məhəmmədtəqi Zərgər Təbrizi kimi ariflərdən dərs almışdır. Lakin bir müddətdən sonra anasının xəstələnməsi və daha sonra vəfatı səbəbindən Təbrizə qayıtmış və burada Ayətullah Şəhididən dərs almışdır. Ayətullah Şəhidi gənc Məhəmmədtəqinin xüsusi istedada malik olmasını hiss etmiş və israrla ona təhsilini davam etdirmək üçün Nəcəf elmi hövzəsinə getməyə tövsiyə etmişdir. Demək olar ki, mərhum Şəhidi Məhəmmədtəqini 1945-ci ildə Nəcəfə göndərməklə onun elmi taleyində və təfəkkür təkamülündə əsas rol oynamışdır. Məhəmmədtəqi Cəfəri Nəcəf elmi hövzəsində 11 il təhsil alaraq Seyid Əbülqasim Xoyi, Seyid Möhsün Həkim, Şeyx Kazım Şirazi, Seyid Cəmaləddin Gülpayiqani, Şeyx Murtaza Taliqani və ... kimi tanınmış alimlərin və mütəfəkkirlərin elm xəzinələrindən istifadə etmiş və 19 yaşında ikən müctəhidlik dərəcəsini almışdır.

Məhəmmədtəqi Cəfəri 1951-ci il radələrində təhsilini bitirdikdən sonra İrana qayıtmışdır.

Bu dindar alim həyatının yarım əsrini elmə həsr edərək nəhayət 1998-ci ildə xəstəlikdən vəfat etdi.

Ustad Cəfərinin xüsusiyyətlərindən biri də onun nizam-intizama çox diqqət yetirməsi olmuşdur. Onun bu məsələyə diqqəti o dərəcədə idi ki, demək olar, nizam-intizam əti və qanı ilə qarışıb hər bir hərəkətində müşahidə olunurdu. Əllamə Cəfəri nizam-intizamsızlığı şərq və İslami ölkələrin geriliyinin əsas amillərindən hesab edirdi.

Əllamə Cəfəri bir çox şəxsiyyətlərin və alimlərin təfəkkürləri haqqında tədqiqatlar aparmışdı. Onlardan biri də məşhur ingilis filosofu Bertrand Rasse idi. Əllamə bu filosofun "Bertrand Rassel speaks his mind" və "Russel's Best Bertrand" kitablarına şərh yazmış və müxtəlif məsələlərdəki fikirlərini araşdırmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki mütəfəkkir arasında 1963-cü ildən elmi yazışmalar başlamış və bir neçə fəlsəfi və riyazi mövzularda davam etdirilmişdir.

Ustad Cəfərinin həyatı boyu haqqında düşündüyü məsələlərdən biri də "əməl və əksül-əməl" idi. O bütün vücudu ilə inanırdı ki, həyatda baş verən hər bir əməlin gec və ya tez, mütləq əksüləməli də baş verəcəkdir. O, bu nəticəyə özünün və digər insanların bir çox təcrübələri əsasında gəlmişdir.

Ustad Məhəmmədtəqi Cəfəri özünün bərəkətli ömrü boyu yüzlərlə kitab, məqalə və elmi əsərlər ərsəyə gətirmişdir. Bu əsərlərin bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. 
   Fiqh risalələri (təharət, namaz, oruc və s.)
   
2. 
   İnsan və qərb baxışında beynəlxalq insan hüquqları (fars və ingilis dillərində).
   
3. 
   Ər-rza.
   
4. 
   Cəbr və ixtiyar.
   
5. 
   Məqalələr toplusu.
   
6. 
   İnsanla dünyanın rabitəsi.
   
7. 
   Həyatın idealı və ideal həyat.
   
8. 
   Dörd fəlsəfi mövzuda Devid Hyumun nəzərinin tənqidi.
   
9. 
   Rasselin seçilmiş nəzəriyyələrinin araşdırılması və tənqidi.
   
10. 
    Gəzəllik və incəsənət İslam nəzərində.
    
11. 
    İslam siyasi prinsiplərinin hikməti (Həzrət Əlinin (ə) Malik Əştərə əmrləri).
    
12. 
    Musiqi fəlsəfə və psixologiyada.
    
13. 
    Əqlin mesajı.
    
14. 
    Dinin fəlsəfəsi.
    
15. 
    Fəlsəfə və həyatın hədəfi.
    
16. 
    Fəlsəfə və sekülarizmin tənqidi.
    
17. 
    Mövləvi və ideologiyalar.
    
18. 
    Dinlə elmin əməkdaşlığı.
    
19. 
    Yaradılış və insan.
    

Əllamə Cəfərinin iki böyük əsəri "Məsnəvini təfsiri, tənqidi və təhlili" və "Nəhcül-Bəlağənin tərcüməsi və təfsiri" digər əsərlərindən seçilməkdədir. O, hələ Nəcəf elmi hövzəsində oxuduğu zaman Mövlananın "Məsnəvi" kitabı ilə dərindən tanış olmuş, Tehranda məskunlaşdıqdan sonra 1965-ci ildən isə bu kitabı tədris etməyə başlamışdır. "Məsnəvinin şərhi" kitabı 5 il müddətinə ərsəyə gəlmiş və bunun nəticəsi olaraq 15 cildlik görkəmli bir elmi əsər yadigar qalmışdır.

Əllamə Cəfəri hələ çoxdan Mövlana Cəlaləddinin təfəkkür və əndişələrinə ciddi şəkildə diqqət yetirirdi. Onun nəzərincə, Mövlana İslam dünyasının ən böyük insanşünaslarındandır ki, Şəms Təbrizinin cazibəliyinə vurğun olduğu və müsbət irfan mərhələlərini keçdiyi üçün bütün digər mütəfəkkirlərdən əsaslı şəkildə fərqlənir.

"Məsnəvi" təfəkküründə açıq düşüncə sisteminin mövcudluğu Cəfərinin bu kitaba marağını daha da artırmış və onun fikrincə Cəlaləddin Mövləvi ondan öncə bəşər mütəfəkkirləri arasında bənzəri olmayan heyranedici məsələlər haqqında danışmışdır.

Müasir şair doktor Qeysər Əminpurun nəzərində şeir

HƏYATI

Qeysər Əminpur 1959-cu il Ordibehişt ayının ikisində Dezful şəhərində dünyaya gəlmişdir. O, öz ibtidayi təhsilini Qetvən və Dezfulda başa vuraraq Tehrana gəlir və burda 1997-ci ldə fars dili və ədəbiyyatı fakültəsi üzrə doktorluq dərəcəsi almışdır. İslam sənəti və təfəkkürü sahəsində öz fəaliyyətinə 1979-ci ildə başlamışdır. O 1997-ci ildə “Suruşe nocavan” jurnalının redaktoru olur və elə həmin tarixdən indiyə qədər Tehran və Əz-Zəhra universitetlərində tədrislə məşğuldur. 2003-cü ildə fars dili və ədəbiyyatı mədəniyyət evinin üzvüdür. İlk şerlər toplusu 1983-cü ildə “Tənəffüse sübh” adıyla çap olundu. Bu kitabdakı əsərlərinin çoxu qəzəllər idi və təqribən 20 ədəd azad şeir vardı. Elə həmin ildə “Dər kuçe aftab” adlı kitabı çap edilir. 1986-cı ildə 28 səhifəlik Kərbəla faciəsindən bəhs edən “Mənzumeyi zöhre ruze dəhom” kitabı İranın Mədəniyyət və İrşad nazirliyi tərəfindən nəşr olunur. 1990-cı ildə "Tənəffüse sübh" və "Dər kuçe aftab" kitablarından seçmələr Suruş nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuşdur.

Əminpur “Ayinehayi nagəhan” kitabında ədəbiyyat və şeirdən aydın dərk etmə mərhələsinə çatır. Bu şeir dəftəri yeni formada bildirilən təfəkkürdən xəbər verir. "Ayinehayi nagəhan" kitabı Əminpuru təsir qoyan və inqilab sənətçilərinin sırasında təsbit edir və həmçinin yeni nəsil şairlərinin mövcudluğunu rəsmiləşdirir.

Doxsanıncı illərin ortalarında Əminpurun “Ayinehayi nagəhan 2” kitabı çap olunur. Bu kitabdakı şerlər sonralar məktəb kitablarında inqilab şer nümunəsi kimi verilir. Həmin zamanlarda şeirlərinə musiqilər bəstələnir və bu musiqilər qoca və cavanın dodaq zümzüməsinə çevrilir. Məşhurlaşdıqdan sonra mötəbər nəşriyyatlar onun şerlərini çap etməyə başlayırlar. Mirvarid nəşriyyatı 1999-cu ildə onun şerlərini Şamlu, Nima , Furuğ və ... şeirləri ilə yanaşı çap edir. Əminpurun “Qolha həme aftabgərdanənd” kitabı 2002-ci ildə Mirvarid nəşriyyatında çap olunur və dəfələrlə işıq üzü görən bu kitab oxucu rəğbəti ilə qarşılanmışdır.

Doktor Qeysər Əminpur 2003 cü ildə Suruşe nocavan jurnalının redaktorluğundan istefa verir və Tehran və Əz-Zəhra universitetlərində təhqiqat işləri ilə məşğul olur.

Qeysər Əminpurun şerləri inqilabın ikinci nəslinin kamil dil nümunəsidir. Bu nəsil ideyalara həqiqət donu geydirib və həqiqət fikirlərin yenilənməsinə səbəb olmuşdur. Ola bilər elə buna görə də Əminpurun ömrünün sonunda yazdığı şeirlər inqilabın üçüncü nəsli tərəfindən böyük həvəslə qarşılanmışdır. Bu insanlar heç olmasa onun bir divanını öz kitabxanalarında saxlamağı qənimət bilmişlər.

Müəllim və müasir şairin əsərləri

1.Tənəffüse sübh;

2. Kuçeyi aftab;

3. Misli çeşme, misle rud;

4. Zühure ruze dəhom;

5. Ayinehayi nagəhan;

6. Qolha həme aftabgərdanənd;

7. “Mirvari” şeirlər toplusu;

8. Bi bal pəridən;

9. Tufan dər parantez;

10. Be qole pərəstu “Yeniyetmə şeir toplusu” ;

11. Müasir şeirdə ənənə və yenilik;

Şeir xüsusiyyətləri

Toxunulmamış mövzu : Əminpurun diqqətli olması onu məzmun tapan şairə çevirmişdir. Məzmun tapması onu həqiqətdən uzaqlaşdırmamış və müəmmalı nazik fikirləri zehninə yaxın buraxmamışdır. Onun dili sadəliyi ilə yanaşı gözə gələcək dərəcədə gözəlliyə malikdir.

Yeni fikirlər : Belə bir deyim vardır ki, hər nə olubsa keçmişlər yazmışlar və indi yazılanların yeniliyi yoxdur. Yazılanlar o əsərlərin şərhidir. Ancaq başqa bir cavab da vardır ki deyir: hər şeyi hamı bilir və hamı hələ də yeni sənət xəlq və kəşf olunmasına inanır. Qeysər bu sahədə yaxşı çalışan şairlərdəndir. “Rahi bala rəftən” qitəsində məzmun və təfəkkürdə olan bu yenilik görünür.

Müasir dil : Əminpur şerlərində çalışır ki, bütün qanunlara riayət etməklə, kinayə və islahatlardan, səlislik və rəvanlıqdan istifadə etsin. O, “Balhayi kudək” şeirində başqa şeirlərində daha çox xalqın dil mədəniyyətindən istifadə etmişdir.

Mövzuların müxtəlifliyi: Onun seçilmiş mövzuları xalqa və yeniyetmələrə aiddir. Bunlar yaxşı yenilik və təravətə malikdir.

Vəzn : Şeirdə uşaq və yeniyetmələrlə rabitədə ritmik vəznlər və vəznli sözlərdən istifadədir. Əminpur bu imkanlardan bəhrələnərək xalq üçün müxtəlif vəznlərdən istifadə etmişdir.

Иранда Ъялаляддин Руминин 800 иллик йубилейиня щяср олунмуш бейнялхалг конфранс

Айэцн Ялизадя
Сийаси гаршыдурмалар, тябии фялакятляр, мцщарибяляр вя сайсыз инсанларын юлцмцня сябяб олан йолuхуъу хястяликляирн бцтцн дцнйаны ящатя етмяси инсан ювладыны щяйяъана эятирир вя ону цмидсизлик чухуруна йуварланмаьа вадар едир. Амма ня йахшы ки, дцнйанын Шярг адланан бир ъоьрафи мювгейи вардыр вя орадан мянявиййат хязинясиня гиймятли инъиляр бяхш етмиш дащи шяхсиййятляр инсанлары бу цмидсизлик эирдабындан гуртармаг цчцн ъидди сяйля чалышмыш вя бяшяр ювладыны камилляшмя йолунда мцбаризяйя сяслямишляр. Яэяр дцнйа садаладыьымыз мянфи цнсцрлярля долу олсайды, таразлыг позулар вя нящайят мящв олма тящлцкяси йаранарды. Материалистлярин яксиня олараг мянявиййат аляминин мювъудлуьуну сцбут едян мцтяфяккирлярин тясирляри бу эцн дя юзцнц эюстярмякдядир. Чцнки Шяргин онларла дащи шяхсиййятляри юз ясярляриндя инсанлары щягигят ахтарышына дявят етмиш вя бунун маддя аляминдян фяргли щеч бир мяканы вя заманы олмйан мяна аляминдя мювъудлуьуну охуъуларына чатдырмышлар. Мящз буна эюря дя мянявиййат чешмясини бол вя саф сулу едян шаир, философ вя мцтяфяккирлярин ясярлярини ня заман, ня дя мякан чярчивясиня салмаг мцмкцндцр.

Мялум олдуьу кими Шярг мядяниййятинин инкишафында Иранын бюйцк ролу олмушдур. Инди дя Иран бу мядяниййятин горунмасы вя эяляъяк нясилляря ютцрцлмясиндя бюйцк ишляр эюрцр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, дащи сяняткарларын ирсини юйрянмяк, онлары дцнйайа чатдырмаг севиндириъи щалдыр. Чцнки яэяр беля дащиляримизя сащиб чыхмасаг, онларын сюзцн щягиги мянасында щуманизми, ядаляти, мянявиййаты вя мящяббяти тяблиь едян ясярляриня биэаня йанашсаг, онлары арашдырыб мцасир инсанлара чатдырмасаг, бу бизляря бюйцк эцнащ сайылар.

Бизя Низами, Щафиз, Ъами, Сяди, Руми, Нясими, Яттар, Няваи ирсини юйрянмяк вя бцтцн дцнйайа чатдырмаг чох асандыр. Чцнки онларын ясярляринин рущу биз шярглилярин рущуна щансыса франсыз, инэилис, русун рущундан даща йахындыр. Щямин сяняткарлар юз ясярлярини инсанын дцзэцн йашайышыны тянзимляйян Ислам дининин тясири иля даща да камилляшдирмишляр. Демяли, Шяргин кечмиш дяйярляри вя Ислам тялимляри иля чульалашмыш Шярг-Ислам мядяниййяти дцнйа мядяниййятинин мяркязи олмуш вя бундан сонра да олаъагдыр. Мянявиййат аляминин сирлярини юз «Мяснявийе-мяняви» ясяриндя фаш едян эюркямли сяняткар Ъялаляддин Руми бу мядяниййятин юн ъярэясиндя дуранлардандыр

Бюйцк ариф Ъялаляддин Мящяммядин анадан олмасындан 800 ил кечир. Шцбщясиз, Мювлана бцтцн дцнйа мядяниййятиндя ариф вя шаирлярин ян эюркямлисидир ки, онун мярифят вя тяфяккцрц бцтцн сийаси вя мядяни сярщядляри ашыб ясрляр бойунъа дцнйанын щяр бир йериндя щягигят вя мярифят ахтарышында оланларын щидайят улдузуна чеврилмишдир. ЙУНЕСКО тяшкилатынын гятнамясиня ясасян, 2007-ъи ил тарихи Мювлана или елан олунмушдур. Бу мцнасибятля дцнйанын бир чох юлкяляриндя, о ъцмлядян Тцркийядя вя Азяйрбайъанда да Мювлана эцнляри кечирилмишдир. Иранда октйабрын 28-дян нойабрын 2-ня кими давам едян Бейнялхалг Мювлана конфрансы дащи мцтяфяккирин ирсини танымаг вя танытдырмагда мцстясна рола малик олмушдур. Конфранс Тещран шящяриндя башламыш, Тябриздя давам едяряк Хойда юз ишиня хитам вермишдир. Бу конфранслары кечирмякдя Иранын мягсяди дцнйа мювлявишцнасларыны бир арайа йыьмаг олмушдур. Бейнялхалг конфрансдан яввял кечирилян тядбирляр бунлардыр:

Мювлананын ирфаны (Тещран Университети-2006, декабр), Яттарла мцгайисядя Мювлананын дили вя тяфяккцрц (Мяшщядин Фирдовси Университети,-2007, март), Мювляви вя дин (Шираз Университети, 2007-апрел), Мювлана вя ядяби нязяриййяляр (Кирманын Шящид Бащоняр Университети, 2007-ъи ил, апрел), Мювлана вя мцасир дцнйа (Тещранын Шящид Бещешти Университети-2007, апрел), Мювлана бахышында яхлагын фялсяфяси (Симанан, 2007, апрел)

Бейнялхаг конфранс Тещранда 2007-ъи ил, октйабрын 28-дя Ислам юлкяляри башчыларынын иълас салонунда юз ишиня башлады. Конфранс Иран Ислам Республикасынын щимни, Гуран тилавяти вя Устад Щясян Нащидин ней чалмасы иля юз ишини давам етдирди. Конфрансын давамында Иран рясмиляринин чыхышлары динлянилди. Мядяниййят вя Ислами истигамятляндирмя назиринин конфранс щаггында цмуми мялуматындан сонра сюз Иран Ислам Республикасынын президенти Доктор Мащмуд Ящмяди Нежада верилди. Президентин чох мязмунлу чыхышы иля бейнялхалг елми конфранс юз ишиня башлады. Конфрансын сядри Ислам Шурасы Мяълисинин сядри Гуламяли Щяддад Адил вя елми катиб Гуламрза Яванинин чыхышлары динлянилди вя беляликля конфрансын ачылыш мярасими сона чатды. Бундан сонра щямин салонун айры-айры залларында йедди бюлмя цзря конфранс давам етди. Бязиляриндя дяйирми маса формасында, бязиляриндя ися йалныз мягалянин охунушу щалында. Гейд етмяк лазымдыр ки, Ирандан башга 29 юлкядян 89 няфяр мювлявишцнасларын мягаляляри конфрансда охунмаг цчцн сечилмишди. Азярбайъан (4 няфяр), Албанийа (1 няфяр), Алманийа (1 няфяр), Америка (6 няфяр), Ермянистан (1 няфяр), Юзбякистан (1 няфяр), Австралийа (1 няфяр), Инэилтяря (3 няфяр), Болгарыстан (1 няфяр), Бангладеш (2 няфяр), Боснйа (2 няфяр), Пакистан (9 няфяр), Таъикистан (51 няфяр), Исвеч (2 няфяр), Франса (3 няфяр), Газахыстан (2 няфяр), Канада (1 няфяр), Литва (1 няфяр), Мисир (2 няфяр), Щиндистан (5 няфяр), Йугославийа (1 няфяр), Йунаныстан (2 няфяр)

Республикамыздан иштирак едянляр ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу, ф.е. н. Нясиб Эюйцшов, Айдын Бабайев вя мян идим.

Тещранда кечирилян ики эцн мцддятиндя 140 няфяр Иран вя хариъи тядгигатчыларын мягаляляри йедди бюлмя цзря тягдим олунду. Щямин бюлмяляр ашаьыдакылардан ибарятдир:

1.Доктор Гуламрза Яванинин сядрлийи иля «Щикмят вя фялсяфя» бюлмяси.

2.Доктор Шящрам Пазукинин сядрлийи иля «Ирфан вя дин» бюлмяси.

3.Доктор Яли Мящяммяд Сяъъадинин сядрлийи иля «Щикмят вя фялсяфя» бюлмяси.

4. Доктор Гурбан Бещзадйан Нежадын сядрлийи иля «Мювляви дцшцнъясиндя дин вя мядяниййят арасында анлашма» бюлмяси.

5. Доктор Бящмян Навяр Мцтлягин сядрлийи иля «Щцняр вя эюзяллик» бюлмяси.

6. Доктор Гуламщцсейн Гуламщцсейнзадянин «Дастанйаратма» бюлмяси.

7. Доктор Мящяммяд Ъяфяр Йащяггинин сядрлийи иля «Дил вя ядябиййат» бюлмяси.

Ф.е.н. Нясиб Эюйцшов "Щикмят вя фялсяфя" бюлмясиндя «Мювлявинин тяфяккцр системиня бахыш», ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу "Дил вя ядябиййат" бюлмясиндя «Мювляви ядябиййатынын Шейх Сяфи бахышындан шярщи», Айэцн Ялизадянин "Ирфан вя дин" бюлмясиндя «Ирфан ядябиййатында камил инсан» мягаляляри охунду.

Бейнялхалг конфрансла йанашы диэяр тядбирляр дя кечирилди. Бунлардан конфрансын биринъи эцнцндя Тещранын Вящдят салонунда кечирилян тядбири вя икинъи эцнцндя Бащаристанда олан тядбири гейд етмяк олар.

Конфранс юз ишиня Тябриз шящяриндя давам верди. Тябриз конфрансынын ачылыш мярасими Шящрийар отелинин акт залында кечирилди. Тябриз конфрансынын мясулларындан олан Ялиясьяр Шердуст конфрансын ня цчцн Тябриз шящяриндя давам етмяси суалына беля ъаваб верди: «Мялум олдуьу кими Тябриз Мювлявинин устады, мцршиди Шямс Тябризинин вятянидир. Устад Мящяммяд Щцсейн Шящрийар Мювлявинин 750 иллик йубилейи мцнасибятиля йаздыьы бир поемада Мювляви, Шямс Тябризи вя Тябриз щаггында беля дейир: «Бцтцн дцнйа Мювляви рущунун ардынъа эязир, Мювляви ися Шямс Тябризинин ахтарышындадыр вя Шямс Тябризинин рущу да Тябриздядир.» Она эюря дя конфрансын Тябриз шящяриндя давам етдирилмясиня гярар верилмишдир

Конфранс нювбяти иъласына Тябризин Азад Университетиндя башлады. Йеня дя мцхтялиф бюлмяляр цзря мягаляляр динлянилди. Азярбайъандан олан Айдын Бабайевин мягаляси дя Тябризин Азад Университиетиндя охунду.

Тябриздя дя конфрансла йанашы, бу шящярин эюрмяли йерляриня Эюй мясъидя, музейляря, Елэюлцня тамаша етдик.

Бейнялхалг конфрансын бешинъи эцнц Хой шящяриндя давам етди. Бязи тядгигатчыларын йазыларына ясасян Шямс Тябризинин мягбяряси Хой шящяриндя йерляшир. Иранын мядяни мирас назири бу комплексин эяляъякдя Мювляви вя Шямс ашигляринин зийарятэащы олаъаьыны билдирди. Ейни заманда Хойда Мювляви ясярляриня щяср олунмуш ясярлярин сярэиси кечирилирди.

Иранда Мювляви конфрансы иля йанашы щцняр-сянят сащясиндя дя чохлу ишляр эюрцлмцшдцр. Бу сащядя эюрцлян ишлярдян Устад Сядагят Ъяббари тяряфиндян Шямс китабынын щазырланмасыдыр ки, бурада шаирин диванындан ялли гязял эюзял хятля йазылмыш вя мцасир ряссамларын щяр гязяля аид чяклдийи тясвирляр верилмишдир. Диэяр иш Мювлявинин хатирясиня щяср олунмуш маркалардыр ки, бу вязифяни Устад Мащмуд Фяршчийан ющдясиня эютцрмцшдцр. Гейд етмяк лазымдыр ки, «Шямс фярщянэистан» адлы китаб вя маркалар бцтцн хариъи гонаглара щядиййя олунмушдур.

Гейд етдийимиз бу йазылар Иранда кечирилян Бейнялхал Руми конфрансынын защири тяряфляри иди. Конфрансын рущуна эялинъя демяк истярдим ки, бу, сюзцн ясл мянасында ядяб вя шаирляр мяканы олан Иранын ев сащиблийи иля кечирилян мющтяшям бир шеир-сянят топлантысы иди. Иштиракчылар дцнйанын мцхтялиф бюлэяляриндян олмаларына бахмайараг щамы бир-бирини чох йахшы баша дцшцр, фикир мцбадиляси апарыр вя нязярлярини сюйляйирдиляр. Онларын яксяриййяти Мювляви ирсинин арашдырыъылары олдугларындан щеч дя Иран алимляриндян эери галмыр вя щамы Мювлявинин юз ясярлярини гялямя алдыьы фарс дилиндя бир-бири иля цнсиййят гурурдулар. Щинд, тцрк, яряб, рус, инэилис, франсыз – щамы санки Мяснявидян айры-айры парчалары охумагла шеир мцсабигясиня галхмышдылар. Онларын щамысыны Мювляви дилини юйрянмяйя вадар едян сябяб бюйцк шаирин ясярляриндя иряли сцрдцйц цлви бяшяри щиссляр, инсансевярлик идейалары, щягигят вя камал ахтарышыдыр. Щамынын фикри бир иди : «Яэяр бяшяриййят Мювляви кими дцщанын йарадыъылыьындан хябярдар оларса, дцнйада бир инсанын ганы тюкцлмяз, кимсянин малына тяъавцз олунмаз, бцтцн инсанлар севэи-мящяббятля вя эяляъяйя бюйцк цмидлярля йашайарлар.»