Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосудур Мящяммяд Яли Ислами Нядушян

Ислам ибадяти кими Щяъъин фязилятляри

Абуталыб Мяммядов
Щяъъ - Мяккядяки Аллащ евинин, Кябянин зийарят едилмяси Ибращим (я) пейьямбяр вя онун оьлу Исмаил (я) пейьямбярля ялагядар бир ибадят олса да, Ислам бу ибадятя йени, даща эениш иътимаи вя фялсяфи мязмун вермиш, ону Аллащла бяндяси инсан арасында ящдя вяфадарлыг кими йцксяк мяняви вя яхлаги дяйяр ещтива едян бир ибадят сявиййясиня галдырмышдыр.

Исламагядярки ярябляр бабаларындан галмыш Щяъъ ибадятляринин бюйцк бир гисмини унутсалар да, Тярвийя эцнцнц (зилщиъъянин 8-ъи эцнц, зявварлара Минайа йола чыхмаздан габаг су пайландыьы эцн), Яряфя эцнцнц (зилщиъъянин 9-ъу эцнц, зявварларын Яряфат даьында вцгуф етдикляри эцн) билир, гурбанларыны зилщиъъянин 10-да кясирдиляр. Лакин унутганлыглары цзцндян гурбаны бцтляря кясирдиляр. Бир груп гябиляни, башлыъасы Мяккя гцрейшилярини Кябяйя ситайиш ягидяси бирляшдирирди вя бу бирлийя дахил оланлары «ящмяс» (ъями – щцмс) адландырырдылар ки, бу да «ягидясиндя мющкям оланлар» мянасы дашыйырды. Ящмясляр Кябяни юз палтарларында зийарят едирдиляр, «щилля» (ъями – щулул), йяни эялмяляр адланан диэяр зявварлар ися зийарят цчцн йа ящмяслярдян палтар кирайя алыб эейир, йа да чылпаг зийарят едирдиляр. Сонра бу палтарлар Сяфа иля Мярвя тяпяляри арасында атылырды. Гадынлар ясасян эеъяляр тяваф едирдиляр (1, 347-374).

Гцрейшилярин тягиби цзцндян Мядиняйя щиърят едян вя бир нечя ил Щяъъ зийарятиня йолланмаг имканы олмайан Мящяммяд пейьямбяр (с) мцсялманларын гялябяляриндян рущланараг вя она назил олан вящйя ямял едяряк щиърятин 9-ъу илинин Щяъъ мювсцмцндя Щязрят Ялини (я) Мяккяйя эюндярди ки, гурбанкясди эцнц (йяум ян-нящр) Тювбя сурясинин (бу сурянин Бярая, Мцгяшгишя, Бцщус, Мцбя’сиря, Мцняггиря, Мцсиря, Щафизя, Мухзийя, Фадищя, Мцняккиля, Мцшярридя, Мцдямдимя, Язаб суряси адлары да вардыр – бах: 2, Ы/394) мюминлярин нифагдан вя мцшриклярдян узаг олмалары барядя айялярини инсанлара чатдырсын. Бейзави (вяфаты – 1286) тяфсириндя йазыр ки, щязрят Яли (я) Пейьямбярин (с) дявясинин белиндя Ъямрятцл-ягябяйя йетишди вя орайа топлашанлара отуз вя йа гырх айя, о ъцмлядян ашаьыдакы айяляри охуду: «Аллащдан вя Онун Пейьямбяриндян сазиш баьладыьыныз мцшрикляря (онларла олан ящдлярин позулмасы, ялагялярин кясилмяси барядя) хябярдарлыгдыр. (Ей мцшрикляр!) Йер цзцндя дюрд ай сярбяст эязиб долашын вя билин ки, сиз Аллащы аъиз гойа билмязсиниз. Аллащ кафирляри рцсвай едяъякдир! Аллащдан вя Онун Пейьямбяриндян бюйцк Щяъъ эцнц (зилщиъъя айында ваъиб, фярз олан Щяъъ; Гурбан байрамы вя йа Яряфя эцнц) билдиришдир! Аллащын вя Онун Пей­ьям­бяри­нин мцшриклярля щеч бир ядагяси йохдур. Яэяр (кцфрдян вя ширкдян) тювбя етсяниз, бу сизин цчцн хейирли олар. Яэяр (иман эятирмякдян) цз дюндярсяниз, билин ки, Аллащын язабындан гачыб ъанынызы гуртара билмязсиниз. (Йа Пей­ьямбяр!) Кцфр едянляри шиддятли бир язабла мцждяля!» (Тювбя, 1-3). Сонра охудугларыны ачыглайараг деди: «Мяня дюрд шей ямр олунуб (ки, сизя чатдырым): бу илдян сонра Бейтя мцшрик йахын дурмайаъаг, Кябя еви чылпаг тяваф едилмяйяъяк, ъяннятя анъаг мюмин няфс эиряр, ким (Пейьямбярля) ящд баьлайыбса – ящди (дюрд айдан сонра) битир» (2, Ы/395). Бу щадися Ислам фикри, Ислам мядяниййяти тарихиндя мцщцм вя яламятдар бир щадися, дюнцш нюгтяси олду, чцнки Мяккя торпаьында тювщидин бяргярар олмасындан хябяр верирди. Щяъъ юз илкин мязмун вя формасында бярпа едилирди.

Ислам ибадяти кими Щяъъин фязилятлярини дцзэцн баша дцшмяк цчцн Ислам мядяниййятинин, Ислам дцнйаэюрцшцнцн тямялиндя дуран вя Гуранда да юз яксини тапан бир щадисяни нязярдя тутмаг эярякдир: Аллащ язялдян, йер вя эюйляр хялг едилмямишдян габаг, заман вя мякан хариъиндя Гийамятядяк бцтцн эяляъяк инсан нясилляри иля ящд баьламышдыр: «Будур, Ряббин Адям оьулларынын белляриндян (эяляъяк) нясиллярини чыхардыб онлары юзляриня (бир-бириня) шащид тутараг: «Мян сизин Ряббиниз дейилямми?» – сорушмуш, онлар да: «Бяли, Ряббимизсян!» – дейя ъаваб вермишдиляр» (Я’раф, 172). Бу о демякдир ки, инсаниййят щяля хялг едилмямишдян габаг юз ирадяси вя сечкиси иля, зор вя мяъбуриййят олмадан Аллащ гаршысында тяящщцд эютцрмцшдцр ки, Ону Рябб, Халиг вя Бир тутаъаг, Она щеч кяси вя щеч няйи шярик гошмайаъаг, ирадя азадлыьыны сахламагла юз талейини Аллащын ихтийарына веряъяк вя Гийамят эцнцнцн эялишини эюзляйяъяк ки, йахшы ямялляриня эюря савабыны, эцнащ вя гябащятляриня эюря ъязасыны алсын. Щяъъ еля бир ибадятдир ки, инсанлара илбяил Аллащла баьладыглары щямин ящди хатырладыр, онлары ящдляриня вяфа етмяйя чаьырыр.

Щяъъ ибадяти иля баьлы бцтцн йерлярин – Мяккейи-мцшярряфя вя Мядинейи-мцняввярянин, Кябя евинин, Мягами-Ибращимин, Сяфа вя Мярвянин, Мина вадисинин, Яряфат даьынын, Мцздялифя вадисинин юз фязилятляри вардыр. Кябянин фязилятляриндян бири ъяннят йагуту сайылан Гара дашла баьлыдыр вя беля бир ягидя вардыр ки, о, Гийамят эцнц бясят едиляндя ики эюзц вя дили олаъаг, диля эялиб щагг вя сидг иля она цз сцртцб юпянляря шащидлик едяъяк.

Щяъъ ейни заманда бир сынаг йеридир. Аллащ инсанлары Щяъъя чаьырыр: «Инсанлары щяъъя чаьыр ки, сянин йанына (истяр) пийада вя (истярся дя) щяр узаг йолдан йолланан щяр ъцр арыг (йорьун-арьын) дявяляр цстцндя (сцвари олараг) эялсинляр» (Щяъъ, 27). Лакин Щяъъ инсанлара Аллащла баьладыглары ящди хатырладыр, одур ки, шейтан Мяккяйя апаран йолун цстцндя отуруб онлары Щяъдян сахламаг истяйир: «Сянин дцз йолунун цстцндя отуруб онлара (Сяня ибадят вя итаят етмяйя) мане олаъаьам» (Яраф, 16). Айяни йухарыда гейд етдийимиз мянада тяфсир едян Ябу Щамид Гязали (вяфаты – 1111) Пейьямбярин Щяъъин фязилятляри иля баьлы щядисляриндян мисал эятирир: «Шейтан щеч вахт Яряфя эцнц олдуьундан кичик, голу-ганады сынмыш, щягир вя гейзли эюрцнмяз» вя щядиси беля изащ едир ки, шейтан Щяъъ едян инсанлара Аллащын ня дяряъядя мярщямят эюстярдийини, онларын эцнащларыны неъя баьышладыьыны эюрцб гязябляняр, рянэи саралар, бели бцкцляр. Шейтан истяр ки, инсанлар Аллащын йолунда дейил, онун йолунда олсунлар, Аллаща дейил, она итаят етсинляр, йахшы вя салещ ишлярдя дейил, пис вя эцнащ ишлярдя ял-яля версинляр (3,Ы/374).

Мцсялманын шяхсиййяти онун Аллащын ямр вя гадаьаларына ямял етмяси просесиндя формалашыр. Бунларын щяр икисиня ейни дяряъядя ямял едян мцсялман камил инсан кими йетишир. Щяъъ мцсялмана юмрцндя щеч олмаса бир дяфя имкана эюря ваъиб буйурулмуш ибадят олдуьу цчцн она ямял едян инсанда камиллик сифятинин формалашмасына кюмяк едир. Кябяни тяваф едян мцсялман санки мцгяддяслийя тохунур, мянян сафлашыр. Сяфа вя Мярвя тяпяляри арасында сяй едян щаъы эцнащларынын баьышланмасыны диляйир, чцнки бу йерляр дуаларын даща чох ешидилдийи йерлярдир. Минада гурбан кясян зявварын мягсяди ган ахытмаг дейил, щяр шейдян яввял юзцнцн Аллащын щюкмцня табечилик, Аллаща хош эетмяйян ямяллярдян, чиркин вя гябищ ишлярдян узаг олмаг язмини нцмайиш етдирмякдир.

Щяъъ едян инсан ещрама эирмякля юзцнц няфсинин истякляриндян, дцнйайа баьлылыгдан тяърид едир, Аллащдан башга щяр шейи унудур, Аллаща йахынлыг ахтарыр. Онда бяндялик щисси эцълянир вя о даща айдын шякилдя дярк едир ки, мяхлугдур, ятрафындакыларла бир мяншядян тюрямядир, щамы иля бярабярдир, щамы кими о да бир вахт юляъякдир вя Аллащ гаршысында индики кими бир палтарда дураъагдыр, одур ки, дцнйа малына дцшкцнлцйцн, шящвятлярин гулу олмаьын, кин-кцдурятин, дцшмянчилийин ахыры йохдур. Инсана галан вя ахырда щесаба алынан мяняви тямизлик, сафлыг, доьрулугдур. Бу щисс ону ниййятлярини тямиз сахламаьа тящрик едир. Сящаби Ибн Мясуд (вяфаты – 652) Гуранын «Орада зцлмя, щагсызлыьа мейл етмяк истяйянляря дя шиддятли язабдан даддыраъаьыг» (Щяъъ, 25) айясиня истинадян дейирди ки, Мяккя кими икинъи бир шящяр тапмазсан ки, бурада инсана ямялляриндян габаг ниййятляриня эюря ирад тутулсун (3, Ы/379).

Мяккяни шяряфляндирян Мясъидцл-щярамдырса, Мядиняни мцняввяр едян Пейьямбярин мясъидидир. Щядислярдя дейилир ки, Пейьямбяр мясъидиндя бир намаз Мясъидцл-щярамдан башга щяр щансы мясъиддя гылынан мин намаздан артыгдыр. Пейьямбяр ону сямимиййятля зийарят едян щяр кяс цчцн шяфаятчи олар.

Щяъъ язямятли бир топлантыдыр. Бу топлантыда инсанлар арасында ирг, рянэ, дил, сосиал мягам, мцлкиййят, миллиййят фяргляри арадан галхыр, ейни палтарда, ейни ибадятляри йериня йетирян, ейни дуалар едян инсанлар ващид бир кцтляйя чеврилир, бир олурлар. Сонра топланты иштиракчылары бу бирлик ящвал-рущиййясини юзляри иля вятянляриня апарыр вя газандыглары тяърцбяни, эюрцб-эютцрдцклярини, Ислам дяйярлярини башгаларына да ютцрцрляр. Бу дяйярлярин ясасында ися йахшылыг ямр етмяк вя пис ямяллярдян чякиндирмяк принсипи дурур, чцнки буйурулмушдур: «Сиз инсанлар цчцн защиря чыхарылмыш ян йахшы цммятсиниз, йахшы ишляр эюрмяйи ямр едир, пис ямяллярдян чякиндирир вя Аллаща иман бясляйирсиниз» (Али-Имран, 110).

ЯДЯБИЙЙАТ:

1. Ъавад Яли. Ял-Мцфяссял фи тарих ял-яряб гяблял-Ислам. Ъ.ВЫ. Бейрут-Баьдад, 1970.

2. Тяфсир ял-Бейзави. Ъ.Ы-ЫЫ. Бейрут, 1408/1988.

3. Ищйа цлум яд-дин. Тясниф ял-имам Яби Щамид Мцщяммяд бин Мцщяммяд ял-Ьязали. Ъ. Ы-В. Гащиря, 1413/1992.

İmam Hüseyn (ə) qiyamının səbəb və nəticələri
Bismillahirrəhmanirrəhim

وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

İçərinizdə (insanları) yaxşılığa çağıran, xeyirli işlər görməyi əmr edən və pis əməlləri qadağan edən bir camaat olsun! Bunlar (bu camaat), həqiqətən nicat tapmış şəxslərdir. (Ali-İmran 104)

Əhli-beytin (ə) hər bir nümayəndəsi öz dövründə İslam dinini böyük təhlükələrdən qorumuşdur. Amma İmam Hüseyn (ə) qiyamının bu işdə xüsusi yeri və əhəmiyyəti vardır. Bu əzəmətli qiyam İslamı yox olma təhlükəsindən qorudu və müsəlmanların itmiş izzətini və heysiyyətini onlara qaytardı. Buna görə İslam alimləri İslam dini barədə belə buyururlar:

الاسلام محمدی الحدوث و حسینی البقاء

"İslamın banisi Məhəmməddir (s), əbədiləşməsini isə Hüseyn (ə) təmin etmişdir."

Hər bir tarixi hadisəyə dəyər verdikdə üç şey nəzərə alınmalıdır: 1) onun səbəbləri, 2) hədəfləri, 3) tarixdə buraxdığı izlər və nəticələri.

Kərbəla hadisəsinə bu cür yanaşsaq, əvvəlcə onun səbəblərini araşdırmalıyıq.

İmam Hüseyn (ə) qiyamının əsl səbəbi ümmətin Allahın əmrindən çıxıb Peyğəmbərin (s) vəsiyyətinə əməl etməməyidir. İmam Əli (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra xilafətdən uzaqlaşdırılıb haqqının qəsb olunması və nəticədə Əlinin 25 il səbir etməsi bu qiyamın əsl amilidir. Əli (ə) hakimiyyətə gəldikdən sonra 25 ilin nəticəsi olaraq daxili müharibələr başlandı. Bir tərəfdən Təlhə, Zübeyr və Aişənin başçılığı ilə Cəməl müharibəsi, digər tərəfdən isə Şam valisi Əbu Süfyanın oğlu Müaviyyənin Əliyə (ə) tabe olmamağı, xəvaricin yaranması və Əlinin (ə) şəhidliyə qovuşması sonrakı hadisələrə təkan verdi.

Həzrət Əlidən (ə) sonra İmam Həsənin (ə) dövrü çox həssas bir dövr idi. Münafiq və xəvariclər, qoşunun yorulması və sərkərdələrin xəyanəti İmam Həsəni (ə) Müaviyyə ilə sülh bağlamağa məcbur etdi. Sülhün bağlanmasında digər bir səbəb də Rum imperiyasının İslam dövlətinə hücum etməyə hazırlaşması idi. Əgər bu sülh olmasaydı, İslam tamamilə aradan gedib məhv olardı. Həmçinin bu sülh İmam Hüseynin (ə) qiyamına zəmin və şərait yaratdı. Sülhə əsasən İmam Həsən (ə) hakimiyyəti müvəqqəti olaraq Müaviyyəyə verdi. Müaviyyə İslam qanunlarını və dəyərlərini dəyişdirməyə başladı. İslam cəmiyyətini dəyişdirmək üçün Müaviyyənin istifadə etdiyi əsas üsullar aşağıdakılardan ibarət idi:

1. 
   Peyğmbərin (s) əqidəli səhabələrini və Əlinin (ə) dostlarını öldürmək.
   
2. 
   Bəzi səhabələrə pul verib Peyğəmbərin (s) dilindən yalan hədislər uydurmaq.
   
3. 
   Bu yolla sünnə və qanunları dəyişdirmək.
   
4. 
   Cəbrilik məzhəbini yaratmaq.
   
5. 
   Azacıq nüfuz sahiblərini təqib və təhdid etmək.
   
6. 
   Şeir və ədəbiyyat. Müaviyyə öz fikirlərini təsdiqləmək üçün şeir variantından istifadə edirdi. Müasirləri olan nüfuzlu şairləri onun dövlətini tərifləməyə, bu dövlətdə Allahın razılığı olduğunu və Allahı sevən heç bir imanlı şəxsin dövlətinə qarşı qiyam etməyəcəyini söyləməyə məcbur edirdi.
   
7. 
   Özündən sonra oğlu alçaq Yəzidi hakimiyyətə gətirmək üçün İmam Həsəni (ə) zəhərlətdirmək.
   

Bütün bu və digər vasitələrlə Müaviyyə müsəlmanların hakimiyyətini, qeyrətini, haqq uğrunda canından keçmək və mübarizə aparmaq ruhiyyəsini aradan apardı. İş o yerə çatdı ki, müsəlmanlar Yəzidə beyət etdilər və Yəzid kimi nadürüst xəlifə oldu.

Yuxarıda qeyd olunan amillər İmam Hüseyn (ə) qiyamının səbəblərini yaratdı.

Aşura qiyamının əsas səbəbləri bunlardır:

1. 
   Yəzidin hakimiyyətə gəlməsi və İmam Hüseyndən (ə) beyət istəməsi.
   
2. 
   Kufə camaatının İmam Hüseyni (ə) Kufəyə dəvət etməsi.
   
3. 
   Əmr be məruf və nəhy əz munkər amili (insanları yaxşı işə dəvət etmək və pislikdən çəkindirmək prinsipi).
   

Beyət məsələsi

Tarixçilərin dediyinə əsasən hicri qəməri tarixinin 60-cı ilində Müaviyyə öldükdən sonra Yezid Mədinənin valisi Vəlid bin Ütbə bin Əbu-Süfyana məktub yazdı ki, İmam Hüsyndən (ə) onun üçün beyət alsın və bu işi əsla yubatmasın. (Əl-İrşad, səh. 200)

Hələ Müaviyyənin dövründə bu işlə müxalif olan İmam Hüseyn (ə) təbii ki, Yezidə beyət etməkdən boyun qaçırtdı. Əsas iki səbəbə görə Yəzidə beyət etmək düzgün deyildi:

1) Yezidin açıq-aşkar günah edən, şərab işən, qumarbaz, günahsız insanları öldürən və s. (İmam Hüseynin (ə) öz kəlamına əsasən) çirkin şəxs olduğuna görə .

2) Əsasını Müaviyyə qoymuş diktatura rejimini və irsi hakimiyyəti təsdiqləməmək üçün.

Bu iki səbəb İmam Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməsinə mane oldu.

Kufəlilərin dəvəti

Bəni-Uməyyə hakimiyyəti küfəlilərə qan uddurmuşdu, digər tərəfdən də Əlinin (ə) ədalətli hakimiyyəti onların yadından çıxmamışdı. Buna görə də İmam Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməməsini və Məkkədə əleyhinə təbliğata başlamasını eşitdikdə İmama məktub yazıb Kufəyə dəvət etdilər. İmam da məktubların cavabı olaraq Müslim bin Əqili öz nümayəndəsi kimi oraya göndərdi. Kufəlilər isə əhdlərinə sadiq qalmayıb üz döndərdilər.

Əmr be məruf və nəhy əz munkər (yaxşılığa dəvət, pislikdən çəkindirmək)

Bu prinsip İmam Hüseynin (ə) qiyamında əsas rolu oynayırdı. İmam ilk gündən Mədinədən əmr be məruf və nəhy əz munkər şüarı ilə hərəkət etmişdi. Buna sübut İmamın vəsiyyətnaməsidir:

"Mən Mədinədən özümü qorumağa, azğınlığa, həvayi-nəfsə tabe olmağa, fəsad və zülm törətməyə görə çıxmıram. Mənim bu hərəkətdə məqsədim babamın ümmətinin fəsadını islah etmək, əmr be məruf və nəhy əz munkəri icra etməkdir. Mən babamın və atamın sünnəsi ilə hərəkət etmək istəyirəm. Kim haqqın hörmətini qorumaq xətrinə bu yolda mənə qoşularsa, mən öz yolumla hərəkət edəcəyəm. Qoy Allah mənimlə bu qövm arasında hakim olsun. Həqiqətən O, hakimlərin ən yaxşısıdır." (Biharül-ənvar, c.44, səh.329)

Qeyd edək ki, bu üç səbəbin İmam Hüseynin (ə) inqilabında rolu olmuş, hər biri İmam Hüseyn (ə) üçün yeni bir təklif və vəzifə irəli çıxartmışdı. İmamın bu üç amilə nisbət mövqeyi bir-birindən fərqli olmuşdur.

• 
  Birinci amil baxımından İmam Hüseyn (ə) müdafiə rolunu oynayırdı. Çünki ondan zorla beyət istəyirdilər, o həzrət də bundan imtina etdi.
  
• 
  İkinci amil baxımından İmam Hüseyn (ə) köməkçi rolunu ifa edirdi. Çünki, onu (Kufə camaatı) həmkarlığa dəvət etmiş, o da bu dəvətə müsbət cavab vermişdi.
  
• 
  Üçüncü amil baxımından isə İmam Hüseyn (ə) etiraz edərək hücuma keçmişdi. Çünki, imamdan heç beyət istəməsəydilər də o, hökumətə qarşı inqilab edib onu qeyri-islami hökumət adlandıracaqdı.
  

Burada həmin amilləri xülasə olaraq qeyd etdik, maraqlananlar Şəhid Murtəza Mütəhhərinin "İmam Hüseyn qəhrəmanlığı" kitabına müraciət edə bilərlər.

Aşura inqilabının nəticələri

İmam Hüseynin (ə) inqilabı İslam cəmiyyətinə böyük təsir və nəticələr bağışladı. İndi həmin nəticələrin bir neçəsini nümunə üçün qeyd edək:

1. 
   Hakim dairələrin rüsvayçılığı
   

Bəni-Üməyyə sülaləsi öz hakimiyyətinə din adı verib İslam hökuməti adlandırdığı, həmçinin Peyğəmbər (s) canişini adı ilə insanlara hakim olduqları və öz dini mövqelərini cəmiyyətdə qoruyub saxlamaq, müxtəlif üsullardan (yalançı hədislər qondarmaqla, şair və tarixçiləri özlərinə cəlb etməklə, cəbriyyə kimi əqidələri yaymaqla) istifadə etdikləri üçün İmam Hüsynin inqilabı onların hakimiyyətinə ağır zərbə vuraraq rüsvay etdi. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Yezidin qoşununun Aşura hadisəsində suyun yolunu bağlamaq, uşaqları öldürmək, Peyğəmbərin (s) ailəsini, qadınları və uşaqları əsir götürmək kimi insanlıqdan uzaq olan bir sıra işləri onların rüsvayçılığında böyük rol oynadı və bununla da Yezid insanların nifrətini qazandı. Belə ki, həmin dövrün şəxsiyyətlərindən biri olan Mücahid deyir: "And olsun Allaha, müsəlmanlar hamı bir nəfər kimi Yəzidi lənətləyib söydülər və eyb tutub ondan üz döndərdilər". (Təzkirətul-xəvass, səh. 262)

2. 
   Şəhadət sünnəsinin dirçəlməsi
   

İslam Peyğəmbəri (s) Allaha iman əsasında müsəlmanlara şəhadət sünnəsini aşılamışdı. Müsəlmanların tarix boyu qələbəsinin əsas səbəbi şəhadət ruhiyyəsinin sayəsində olmuşdu. Amma Peyğəmbərdən (s) sonra İslamın məcrası yavaş-yavaş dəyişdirildi. İş o yerə gəldi Müaviyyə xilafətə çatdı ki, və şəhadət ruhiyyəsini tamamilə müsəlmanlardan aldı. Artıq müsəlmanlar haqsevərlik, insanpərvərlik və bu kimi dəyərlərə laqeyd yanaşırdı və hətta Yəzid kimi alçağa belə beyət etdilər.

İmam Hüseyn (ə) bu ruhiyyəni dirçəltdi və müsəlmanları biganəlikdən ayıltdı.

3. 
   İslam ümmətində qiyam
   

İmam Hüseynin (ə) hünər yaradan qiyamı İslam cəmiyyətində baş vermiş çoxsaylı qiyam və hərəkatların başlanğıcı oldu. Bu qiyamlardan bəzilərini oxucuların diqqətinə çatdırırıq:

1. 
   Təvvabin qiyamı: Kufədə baş vermişdir. İmam Hüseyni (ə) Kufəyə dəvət edən və onu müdafiə etməyənlərin qiyamı. Bu şəxslər İmamın şəhadətindən sonra etdikləri əməllərinə görə peşman olub tövbə etdilər. Buna görə "təvvabin" (tövbə edənlərin) qiyamı adlandı. Bunlar söz verdilər ki, İmamın qatillərini öldürsünlər, yaxud bu yolda şəhid olsunlar.
   
2. 
   Muxtarın qiyamı: Bu qiyam Muxtar bin əbu Ubeydə Səqəfinin başçılığı ilə baş verdi. Məqsəd İmam Hüseynin (ə) qatillərindən intiqam almaq idi. Qeyd edək ki, bu qiyam da Kufədə baş vermişdi.
   

4. 
   Bəni-Üməyyənin süqutu.
   

İmam Hüseynin (ə) qiyamından sonra İslam aləmində baş qaldırmış arasıkəsilməyən qiyamlar Bəni-Üməyyənin süqutuna gətirib çıxartdı. Çünki Bəni-Üməyyəyə qarşı olan qiyamların əksəriyyəti İmam Hüseynin (ə) qatillərindən intiqam almaq məqsədini güdürdü.

İmam Hüseynin (ə) qiyamının təsiri təkcə həmin dövrü əhatə etmirdi. Dövrümüzə kimi baş vermiş qiyamların yaranmasında əsas rol oynamışdır. Nəinki İslam aləmində, hətta qeyri-islami cəmiyyətlərdə baş vermiş qiyamlar öz töhfəsini vermişdi. Misal üçün Hindistan azadlıq hərəkatını qeyd etmək olar. İslam aləmində baş vermiş qiyamlara gəlincə isə bunların fövqündə İran İslam İnqilabı durur. Bu inqilab Aşuradan sonra baş vermiş inqilabların ən əzəmətlisi və təsir dairəsinin ən geniş olduğu bir inqilabdır. İran İslam İnqilabının əzəmətli rəhbəri Ayətullahül-uzma Seyid Ruhullah Musəvi Xomeyni (r) İmam Hüseyndən (ə) ilham alaraq xalqı ayıltdı və dövrün zalımlarına qarşı mübarizəyə qalxdı. Bu inqilabın ərsəyə gəlməsində Məhərrəm və Səfər aylarında İmam Hüseynin (ə) Aşurasını yad etmək və əza məclislərini keçirtmək xüsusi rol oynamışdır.

İmam Xomeyni (r) bu barədə buyurur:

"Güman etməyin ki, əgər əza məclisləri, sinəzən və növhə dəstələri olmasaydı, 15 xordad qiyamı (İslam inqilabı) baş verəcəkdi."

"İran İslam inqilabı Aşura və böyük İlahi inqilabdan saçan bir şüardır."

"Qələbəmizin qaynağı olan söz birliyi əza və matəm məclisləri, İslamı təbliğ edən yığıncaqlardan irəli gəlir."

"Bizim vəzifəmizi Seyyiduş-şühəda (İmam Hüseyn (ə)) müəyyən etmişdir. Döyüş meydanında sayınızın azlığından qorxmayın, şəhadətdən qorxmayın. Əzəmətiniz qədər, ideyanızın yüksəkliyi qədər zəhmətə qatlaşmalısınız."

Bütün bunları nəzərə aldıqda Aşura qiyamının təsir dairəsinin müəyyən zaman və məkana aid olmadığını anlayarıq. Hansı ki, Aşura hadisəsi yarım gündən çox davam etməmişdir.

Burada sözümü İmam Sadiqin (ə) kəlamı ilə tamamlamağım yerinə düşərdi:

کلَّ یومٍ عاشورا و کلَّ ارضٍ کربلاء

"Hər gün Aşura və hər yer Kərbəladır"

Allah-Təala Əhli-beyt xətrinə bizləri həqiqi Hüseynçilərdən qərar versin. Amin!

Urmiya şairləri

(Məhəmməd Deyhimin "Təzkireye-şüəraye-Azərbaycan" kitabından)

Urmiya şəhəri Qərbi Azərbaycan əyalətinin mərkəzi və məşhur şəhərlərindən biridir. Şərq tərəfdən Urmiya gölü və qərbdən Türkiyə ərazisi ilə həmsərhəddir.

Urmiya Tehrandan 921 km şimal-qərbdə, Təbrizdən 293 km cənub-qərbdə, Xoydan 144 km cənubda və Məhabaddan 132 km şimal-qərbdə yerləşmişdir. O dəniz səviyyəsindən 1342 m yüksəklikdədir və Tehranla saat fərqi 15 dəqiqə 20 saniyədir. Bu tarixi şəhər keçmişdə dəfələrlə güclü tufanlara düçar olmuşdur və hər dəfə çoxlu tələfat və dağıntılar vermişdir.

Yadların müdaxilələri, qarətçilərin və əcnəbi nökərlərin basqınları bu gözəl şəhəri viran etmişdir, lakin namuslu və vətənpərvər əhali şəhəri qarətlərdən qurtarmış və göründüyü kimi bölgəni abad saxlaya bilmişdir.

Bölgədə aparılan qazıntılar nəticəsəndə qədim dövrlərin abidələri tapılmışdır ki,onlardan bəziləri miladdan 2 min il əvvələ aiddir,bu da bölgənin tarixi olduğunu sübut edir.

Urmiyanın məşhur şairləri və söz ustadları olmuşdur. Burada biz Azərbaycan türkcəsində yazmış şairlər haqqındaki biblioqrafik məlumatlardan seçmələr təqdim edirik.

Pərişan Urmiya

Adı Mirzə Hüsynəli, hicri qəməri 14-cü əsr Urmiya şairlərindən idi və şeirdə Pərişan təxəllüsünü götürmüşdü. Bir neçə qitədən başqa şeirləri yox idi, bəzən vəzn və ahəngi də pozurdu. Bəzi təzkirələrdən məlum olur ki, 80 yaşında da şeir deyirdi, lakin onun doğum trixindən heç nə əldə yoxdur. Pərişanın azəri ləhcəsində yazdığı türkcə şeirlərindən nümunə:

Saqi, təəllül eyləmə, cami-billurin al ələ

Dur bir ayağə, tut əlim, rəhm eyləyib himmət elə.

Mən hicr evində münzəvi,yarəb rəvadır bu məgər

Yarım verə əğyarla, seyri-səfada əl-ələ.

Eldən uzaqda düşmüşəm,qürbət evində ağlaram

Mən nə edim, çarəm nədir, karım düşübdür müşkülə.

Cahangiri

O, şəmsi 1247 hicri-qəməri 1285-ci ildə Urmiyada anadan olmuşdur. Cahangirin adı Hüseyn idi. O, təhsilini bitirdikdən sonra hərbi xidmətə getmişdir. Əcdadları da hərbi xidmətdə olmuşdular və onlardan bəziləri Səfəvi və Qacar hökmdarlarının adlı-sanlı və məşhur sərkərdələrindən idilər. Mərhum Hüseyn xanın “Etezade-nezam” ləqəbi var idi və general rütbəsini almaq şərəfinə nail olmuşdu. Dünya müharibəsi dövründə Urmiyanın bələdiyyə rəisi və həmin ildə polis rəisi təyin olundu.

O,dəfələrlə şəhər məclisinin üzvü,rəisi,seçki komissiyasının üzvü idi və sonra Urmiyanın Qırmızı Aypara cəmiyyətinin rəisi oldu və həmişə ictimai işlərdə iştirak edirdi və dəyərli xidmətlər göstərirdi.

Mərhum Hüseyn xan şair idi, yaxşı şeirlər yazırdı və çox vaxtlar öz övladları ilə şeirləşirdi. O, şeirdə “Pərvin” və ya “Cahangiri” və bəzən “Rəhi” təxəllüsünü götürürdü. Bu da onun Azəri ləhcəsində bir qəzəli:

Suzi-ahımnən yanar hər ləhzə min pərvanələr

Eşq odu yapmış əcəb sinəmdə atəşxanələr.

Gər sevər divanələr divanəni amma nədur

Bu cununi-eşqdən yeksər qaçur divanələr.

Rönəq yaquti ol ləli-ləbün gözdən salub

Əqdi-mirvaridi həm ağzundəki dürdanələr.

Gül gülüstan içrə bir rəftareyi-can mayəsi

Ta səni görməklə can tapsun hami cananələr.

Rəşid Əfşar

Adı Əbdürrəşid, Mirzə Məhəmməd Şəfi Mahmud Ləvi Əfşarın övladı və hicri qəməri 13-cü əsr şairlərindəndir.

O, savadlı və bilikli adam idi və "Əfşar tarixi" onun əsərlərindəndir ki, hicri qəməri 1283-şəmsi 1245-ci ildə yazmışdır.

O, hərtərəfli biliyə malik, ustad və məşhur şairlərdən biri idi, türkcə və farsca şeirlər yazırdı və şeirdə Rəşid təxəllüsünü götürmüşdü. Onun şeirləri məzmun cəhətdən orjinal, mənalı, mükəmməldir və ələlxüsus rəvanlığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu da azəri ləhcəsində bir şeir: