N. A. Egamberdieva

m,
qalinligi 
5m,
ular o‘rtasidagi yoMakning kengligi 2,5 
m.
Q al’ada bitta darvoza 
boMgan. Uning old tomonida to‘g‘ri to ‘rtburchakli bir necha aylanali 
murakkab inshoot qurilgan. Darvoza oldida bir necha aylanma 
yoMakdan iborat qilib qurilishi dushmanga qal’a ichkarisiga to‘g‘ri kirib 
borishiga imkon bermagan. Aylanma yoMakka kirgan dushman devor 
ustida turgan o‘qchilar zarbasiga duch kelgan. Bunday darvozaoldi

---

murakkab m udofaa inshooti qadimgi Xorazm shaharlarining barchasi 
qurilgan.
Shahar ikkita m ahallaga bo‘linib joylashgan. S.P.Tolstov fikricha, 
qal’ada m ingga yaqin aholi iste’qomat qilgan. Q aFa devorlarida burjlar 
yo‘q, lekin m udofaa uchun ko‘p sonli. Shahar markazida ibodatxona 
shinaklar qo'yilgan. Shinaklaming qal’ani mudofaa qilishda va 
dushmanga zarba berishda ahamiyati katta boMgan. Yonboshqa’ada 
shinaklar nayzaga o ‘xshash uchli boMib, ikki qator qilib qurilgan. Bu 
qal’a Xorazm davlatining sharqiy tomonidagi harbiy chegara shahar- 
lardan biri boMgan.
M il.aw . II asrning ikkinchi yarmida 0 ‘rta Osiyoning shim oli- 
sharqidan ko‘chm anchi yuechji (tohar) qabilalarining kirib kelishi va bu 
joylardan o ‘rnashishi natijasida yangi m adaniy o ‘zgarishlar boshlandi. 
Ular tashkil qilgan ulkan Kushonlar davlati Baqtriya hududidan to 
Ganga daryolari hududigacha etib borgan. Qadimgi Farg‘ona hududida 
D avan d av lati, X orazm va Sug‘d hududlari Q a n g ‘ d avlati tarkibida 
boMgan. Q ang‘ davlatiga saklar asos solgan. Mil.av II-mil. I asrlarda 
Q ang‘ davlati yanada rivojlandi va Xorazm erlari ham shu davlat 
tarkibiga kirgan. Q ang‘ davlati tashkil topganda uning markaziy Choch 
boMib, bu erda poytaxt shahar Qanqa (Kangdiz) joylashgan edi. Qadimgi 
Choch hududida antik davrga mansub 97 ta yodgorlik topilgan boMib, 
shulardan 23 tasi shahar harobasidir.
Q an q a 
Toshkent 
viloyatining 
Oqqo‘rg‘on 
tumani 
hududida 
Ohangaron daryo hududida joylashgan. Yodgorlik m il.aw . Ill- mil. XII 
asrlarga oid. Q anqa xitoy yozma manbalarida Bityan, o‘rta asrlarda 
Harashkent nomi bilan atalgan. Yodgorlik dastlab 1898 yilda Turkiston 
arxeologiya havaskorlar to ‘garagi a ’zolari tomonidan topilgan. XX 
asrning 60-70 yilllarida O ‘zbekiston respublikasi FA Arxeologiya 
instituti tom onidan tadqiqot ishi olib borildi. Qanqa to‘g‘ri to‘rtburchak 
shaklida qurilib, umumiy maydoni 200 ga. Bir necha qator mudofaa 
devori va xandaklar bilan o ‘ralgan. Shahar ark, uchta shahriston va 
rabotdan iborat. U erdan kumush va mis tangalar, oltin va qimmatbaho 
toshlardan ishlangan taqinchoqlar, sopol haykalchalar, ostodon, mehnat 
qurollari va devoriy suratlar topilgan. Mil. XII asrda Ohangaron daryosi 
o ‘zanining o ‘zgarishi tufayli suvsiz qolib harobaga aylangan.
Qadimgi davr m e’moriy obidalarida tasviriy san’at keng qoMla- 
nilgan. Masalan, D alvarzintepa ibodatxonasining Baqtriya xudolariga 
bagMshlangan devoriy sur’atlari, Fayoztepa va Qoratepa Budda 
ibodatxonalaridagi devoriy suratlar, Tuproqqal’a va Erqo‘rg‘on devoriy

---

rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Lekin tasviriy san’at monumental 
san’atning ustivor yo‘nalishi hisoblanmagan, u haykaltaroshlik bilan 
bog‘liq holda rivojlangan. Haykaltaroshlikning asl nam unalari Shimoliy 
Tohariston va Xorazm madaniyatida o ‘zining yorqin ifodasini topgan.
Baqtriya-Toharistonda 
eng 
qadimgi 
haykallar 
kompozitsiyasi 
X olchayon 
saroyidan topilgan. Xolchayon 
Surxondaryo viloyati 
Denov tumanida joylashgan. U ikki 
qismdan 
iborat. Arxeologik 
tadqiqotlar Qorabog‘tepa va Xanaqotepada olib borildi. Bu erdan 9 
xonali xokim saroyi topildi. U asosan xom g‘ishtdan qurilgan. Mazkur 
saroyning to‘rt ustunli ayvoni va katta zali tasviriy san’at va 
haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan. H aykallam ing asosiy qismi 
kushon podsholari (Geray)ga bag‘ishlangan, ular tarkibida yuechjilar 
birga boshqa etnos vakillari boxtariylar ham bor. X alchayon haykallari 
saroy devorining uch tomonini egallagan. Unda a ’yonlar va kurash 
sahnasi, teatrlashgan mavzu, ya’ni og‘ir gulcham barlam i k o ‘tarib turgan 
bolalar haykallari, aktyor byustlari, muzika asboblarini tutgan ayol 
haykallari va boshqalar. Kompozitsiya markazida podsholik xomiysi -
Afina, Gerakl, Nika (Yunon xudolari)ning siymolari tasvirlangan.
A yritom Termizdan 18 km sharkda Amudaryo soxilida joylashgan. 
1932 yilda bu erda topilgan tosh rasmlami M .E.M asson o'rgangan. 1933 
yilda maxsus ekpediciya uyushtirildi. Ayritom - ibodatxona harobasi 
b o '
lib, bu 
erda asosan oxaktoshdan yasalgan haykallar topildi. 
Havkallarda soz chalayotgan ayollar tasvirlangan, budda diniga oid 
haykallar ham topilgan. XX asrning 60-70 yillarida 0 ‘zbekiston 
San'atshunoslik ekspeditsiyasi tadqiqot ishlarini davom ettirdilar. 
Natijada 
fo rt, 
buddizm dini kompleksi, qabr va baktriya yozuvi boMgan 
hayka liar guruhi topilgan.
Baqtriyada buddizm davlat dini darajasiga k o ‘tarilgach, Budda 
haykaltaroshlik san’ati ma’naviy hayotning mazm uniga aylandi. Bularni 
Dalvarzintepa. Fayoztepa, Ayrtom, Qoratepa va boshqa yodgorliklarda 
ko'rishim iz mumkin. Baqtriya-Toharistonda buddizm ni qabul qilgan 
mahalliy ustalarning professional maktabi shakllanadi
Shimoliy Baktriyaning eng katta ibodatxonasi Term iz yaqinidagi 
Q o ra tep a yodgorligi hisoblanadi. Yodgorlik dastlab B.Ya.Staviskiy 
tomonidan o‘rganilgan. Bugungi kunda bu erda turli soha mutaxassislari, 
yapon olimlari tadqiqoti ishlarini olib borishmoqda. Bu erda sakkizdan 
ortiq inshootlar majmuasi ochib o‘rganilgan. Har bir bunday inshoot 
yoMak - -ayvonlar o‘rab turgan to‘g ‘ri to'rtburchakli katta hovli va er

---

ostiga qurilgan inshootlardan iborat. Xonalardan Budda haykali, 
buddizm ga xos inshoot-stupalar topilgan.
B archa stupalar bir xil qurilgan. Ularning asosi to'rtburchak bo‘lib, 
uning ustiga silindirsimon inshoot qurilgan, uning usti gumbazsimon 
tarzda b o ‘lgan. Ustiga yog‘och yoki toshdan yasalgan langar o ‘matilgan. 
Langarda toshdan yasalgan bir necha soyabon boMgan. Soyabonlar 
muqaddas daraxt ramzi boMib, buddistlar uni chatra deb atashadi. Shu 
daraxt soyasi ostida Budda o ‘zining g ‘oyalarini ishlab chiqqan. 
Er 
ostiga qurilgan inshoot bilan er ustiga qurilgan inshoot bir biri bilan 
bogMiq boMgan. Ular zinalar orqali birlashtirilgan. Koratepa ibodatxo- 
nasining devorlariga diniy mazmundagi rasmlar va ibodatxonani 
qurilishda hom iylik qilgan insonlaming 
rasmlari solingan. Rasmlar 
katta m ahorat bilan chizilgan va o ‘sha zamonning diniy mafkurasini 
o ‘zida aks ettiradi.
Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qoratepaning 
shim oliy qism idan mahobatli stupa topildi. Uning faqatgina tagkursisi 
saqlanib qolgan.
1968 yili yuqoridagi ibodatxonadan 2-3 km shimoli-sharkda 
F ay o ztep a ibodatxonasi topilgan, hozirda u toMa o ‘rganib chiqilgan. 
Fayoztepa vihara tipidagi ibodatxona ekanligi isbotlangan. U uch 
qism dan iborat boMib, har birida hovli boMgan, ularning atrofida uylar 
joylashgan. Ibodatxonaning markaziy qismida 
diniy m arosim lar 
o ‘tkazilgan. Ikkinchisi qismi monastir, uchinchisi esa xo‘jalik ishlariga 
moMjallangan inshootlar boMgan. Markaziy qismda yaxshi saqlangan 
stupa topilgan. M arkaziy qism ning ayvonidan loy va ganchdan yasalgan 
Budda, uning safdoshlari-badisatvalarning haykallari topilgan. 
Ular 
qizil rang va tilla suvi bilan bezatilgan. Devorlarga diniy marosim 
rasmlari tasvirlangan boMib, ularda hayotiylik izlari ko‘rinadi. Oq 
marm ar va alebastrdan ishlangan haykallar ham topilgan. 1972 yilda bu 
erdan oq m arm artoshdan yasalgan muqaddas Badxi daraxti tagida 
o'tirgan Budda va tik turgan ikki ruxoniy haykali topilgan.
Q oratepa va Fayoztepa rasmlari Xindistondagi ibodatxonalar qurilishi 
va uning rasm laridan farq qiladi, lekin Sharqiy Turkiston va Uzoq 
Sharqdagi ibodatxona va rasmlarga yaqin. Shuning uchun 
ham 
buddizm 0 ‘rta Osiyodan mazkur hududlarga tarqalgan degan xulosaga 
kelingan. Lekin, Xitoy va Olmon olimlari Budda dini Sharqqa 0 ‘rta 
Osiyo orqali kirib bormagan, degan fikrdalar.
1971 
yilda Surxondaryo viloyati Sho‘rchi tumanida D alvarzintepa 
yodgorligi ochildi. U m a’muriy bino qoldiqlari, kulollar yashaydigan

---

xonalar tadqiq etildi. Dalvarzintepadan ikki yarusli xum donlar ham 
topilgan. Topilgan ashyolar kulolchilik yuksak darajada boMganligini 
ko'rsatadi.
1972 
yilda Dalvarzintepadan 115 ta oltin 
buyum lardan tashkil 
topgan xazina 
topilgan. Mil. II-III asrlarga oid m azkur xazinadan 
sirg‘a, bilakuzuk, kamarband, uzuk, 
oltin shodasi, sopol idishlar, 
haykalchalar, taqinchoqlar, tangalar, shaxmat donalari topilgan.
Dalvarzintepa atrofida ibodatxonalar boMib, ularning harobalaridan 
buddizmga oid turli haykallar topilgan. Dalvarzintepadan ancha uzoq 
boMmagan joyda Kushon davriga oid qabriston ochildi. U nda odam 
suyaklari, sopol idishlar, taqinchoqlar, tangalar olindi. 
U ning eng 
pastki qatlamida murdalar xumga k o ‘milgan. Tozalangan suyaklam ing 
borligi uni zardushtiylarga xos ekanligini bildiradi. B unga o ‘xshash 
qabristonlar Tojikistondagi Tulhar, Ko‘kqum, Oriqtov, Turkma- 
nistondagi Babashov qabristonlaridir. Tulhar qabristonidagi 350 g o ‘rdan 
219 tasi o ‘rganilgan. 
Bu erdagi go‘rlar laxad va yorm a shaklida. 
OMiklami yasatib, boshlarini shim olga qaratib ko‘mganlar. Qabrlarga 
sopol idish, taqinchoq, qurollar ham ko'yilgan.
1972 
yilda Angor tumanidan 16 gektami egallagan