N. A. Egamberdieva

Mavzuni o'zlashtirish yuzasidan qo‘shimcha material:
Arxeolog olimlar eng qadimgi davr xronologiyasini aniqlashda 
ko'pincha alp shkalasidan foydalanganlar, ya’ni Alp tog‘ining ko‘tarilish 
jarayonida uning tarkibida sodir boMgan tektonik o‘zgarishlar asosida 
davrlashtirish ilgari surilgan. Bu uslubni birinchi marta 1909 yilda 
A.Penk va E.Breyukner «Muzlik davrida Alp» nomli kitobida ilmiy 
asoslab, er yuzida 4 ta muzlik davrini aniqlab berganlar. Lekin XX 
asming 20 yillaridayoq olimlar alp shkalasi asosida er yuzidagi barcha 
hodisalami davrlashtirish mumkin emasligini anglab etganlar. Lekin, 
mazkur uslubdan arxeologik yodgorliklami davrlashtirishda foydalanib 
kelingan. Shu jumladan, 0 ‘zbekiston hududidan 
topilgan qadimiy 
buyumlar ham mazkur shkala yordamida davrlashtirilgan. XX asming 
oxirlariga kelib, bu shkalani 0 ‘rta Osiyo mintaqasida qoMlash mumkin 
emasligi aniqlandi. Bu masalani OM.Islomov va K.A.Kraxmallar 0 ‘rta 
Osiyo hududining geotektonik va geomagnit hodisalarini o‘rganib, 0 ‘rta 
Osiyo hududining ko‘p qismi pasttekislikdan iborat boMgani uchun bu 
erdagi tuproq qatlamidagi ximik o'zgarishlar, 
tog‘ jinslaridagi 
o‘zgarishlarga nisbatan sekinroq kechishini isbotlab berdilar. Shuning 
uchun, paleolit davri yodgorliklari yoshini 500-600 ming yilga 
qadimiylashtirish mumkinligini ilgari surdilar.
Shu bilan 0 ‘zbekiston hududida paleolit davri 1 million yil emas, 2 
million yildan kam emas degan g‘oyani ilgari surdilar. Shuningdek, 
Fergantrop odamining yoshini 1 mln. 200 yil deb belgiladilar. Biroq 
Selungur yodgorligi yoshi va uning topilmalari sanasi masalasida jahon 
paleolitshunos olimlari orasida yaxlitlik yo‘q.
Arxeologik manbalami o‘rganishda absolyut va nisbiy yosh 
aniqlanadi. Absolyut yosh tabiiy fanlar uslublari-dendroxronologiya,

---

radiouglerod, kaliy-argon, arxeomagnit, petrografik, agrobiologik, 
hayvon suyaklari taxlili va boshqa uslublardan foydalanadilar.
Nisbiy yoshni aniqlashda stratigrafiya va qiyosiy solishtirmalar- 
tipologiya kabi uslublardan foydalaniladi. Stratigraflyada madaniy 
qatlamning ketma-ketlikda joylashishi o‘rganiladi. Unga asosan 
yodgorlik madaniy qatlamining qadimiy deb, yuqori qatlam esa so'nggi 
davrga oid deb belgilanadi va shunga asosan xulosa chiqariladi. 
Tipologiya uslubida turli joylardan topilgan buyumlar solishtiriladi va 
uning ishlanishi texnikasi, tarkibi tekshiriladi. Agarda ular bir xil boMsa, 
uni bir davrga oid deb xulosa beriladi. Shu tariqa ibtidoiy qabilalarining 
madaniy taraqqiyoti, tarqalgan hududi va ular o'rtasidagi o‘zaro aloqalar 
aniqlanadi.
Tarixiy-sistemali uslub asosida paleolit davrida yaratilgan mehnat 
qurollari tarkibi va takomillashtirish jarayoniga qarab sistemalashtiriladi. 
Shu tariqa bugungi kunda paleolit davrining 3 bosqichi aniqlangan. 0 ‘z 
navbatida har bir bosqich alohida xususiyatlarga ega boMgan, o‘zida 
davomiylikni aks ettirgan davrlarga ajratiladi.
Paleolit davri tarixiy uslublarining tarixiy-genetik, retrospektiv, 
sinxron, diaxron, tarixiy-solishtirish, tarixiy-tipologik va boshqa 
uslublaridan foydalangan holda tadqiq qilinadi. Tarixiy-genetik uslubda 
tarixiy voqealaming kelib chiqish sabablari va natijalari, o‘ziga xosligi 
va umumiyligi taxlil qilinadi. Genetik uslub, o ‘tmishdan bugungacha 
rivojini ko‘rsatsa, retrospektiv uslub uning aksini tadqiq qiladi, ya’ni 
bugungi kun sabablarini o ‘tmishdan izlaydi. Bugungi kun voqealari 
sababini va izohini o‘tmish voqealari asosida bayon qiladi. Sinxron 
uslubda bir vaqtda sodir boMgan turli voqealar o ‘rganiladi va ularning 
bogMiqlik 
tomonlari 
aniqlanadi. 
Paleolit 
davri 
yodgorliklarini 
davrlashtirishda diaxron uslubda rivojlanishning umumiy jihatlari 
aniqlanadi, ya’ni davrlarining o‘ziga xos tomonlari aniqlanib, davrlash- 
tirishning umumiy belgilari ishlab chiqiladi. Yana bir uslub-bu 
xronologik uslub boMib, bunda tarixiy voqealar ketma-ketlikda taxlil 
etiladi. Tarixiy solishtirish uslubida esa, aniq tarixiy voqealar bir biri 
bilan solishtirish natijasida bir xillik tomonlari va natijalari aniqlanib, 
xulosa chiqariladi. Tarixiy tipologiya uslubida turli xildagi ashyolarning 
umumiy xususiyatldari aniqlanib, xulosa beriladi. U ashyolar analizining 
mohiyatidir.

---

1-jadval