N a m a n c a n d a V l at universitkti viaxkamon q o d I r j o n o d I i j o n o V i c h d I n s h u n o s L i k

Islom fundamentlizmiea
kelsak, aw aliga aksariyat muslmon 
taxlilchilari islomni yangilash yulidagi saxy xarakatlarini taxriflash 
uchun " fundamentalizm" atamasini kullashni rad etishadi. Ayrimlar 
aytadiki, bu atama joxillik va koloklik maxnolarini anglatadi va shu 
tufayli islom yulidagi kayta tiklashni taxkirlaydi, boshkalar esa bu atama 
arab va islomga extikod kilgan uzga xalklar tilida anik mukobilga ega 
emas va shu sababdan uning muslmon jamiyatlarida tadbik etilishi 
uchun asos yuk deb dalil keltirishdi. Birok, arab tilida yozuvchilar 1980 
yillardan boshlab "usuliya" atamasini ishlata boshladilar, bu ibora «usul- 
asoslar»dan (birligi asl- asos) olingan bulib, fundamentalizmning suzma- 
suz tarjimasidir. 1980 yiliarga kelib musulmon taxlilchilari uni asosiy va 
ilmiy baxslarda kullay boshladilar. Shu tarika fundamentalizm atamasi 
islom tiklanish va shu xakidagi tadkikotlaming tarkibiy kismiga aylandi.
Fundametalizm
xar-bir dinning poydevori, yaxni diniy kitoblari va 
paygambarlari xayotiga taklidan yashashga daxvat bulsa, buning nimasi 
yomon, degan savol tugilishi mumkin. Axir xech bir iloxiy kitob yoki 
diniy extikod yovuzlik, ugrilik, odamxushlik, zino va nojuya 
xarakatlarga chakirmaydi-ku. Aksincha, bir-birlariga mexr- m uruw atli 
bulish, etim-esirlarga yordam berish va xayrli savobli ishlami xar-bir 
xukumat kullab-kuvatlashi turgan gap. Ammo muammoning ikkinchi 
tomoni xam mavjud, mazkur oliy janob va oliyximmat daxvatlar nikobi
128

---

ostida ayrim din xarakatlari va dindorlar xokimiyat tepasiga intiladi va 
bu yulda kon tukish, odamlami xonavayron kilish, bolani otasidan, onani 
oilasidan ajratishdan xam tap tortmaydi. Aytinchi, bu kaysi islom 
akidalariga tugri keladi. Bunday xukumatparastlami vaxxobiy deysizmi, 
xizbut-taxrirchilar yoki akromiylar deysizmi farki yuk. Ularning niyati- 
islom ruknlari soyasida xokimiyatga erishish.
Demak, atom kuw atini tinch maksadda inson xizmatiga kuyish 
bilan birga yovuzlik yulida bomba sifatida kullash mumkin bulganidek, 
fundametalizmning ikki kiyofasi mavjud: 
bin 
insonlarni ezgu
kadriyatlar asosida yashashga daxvat bulsa, ikkinchisi mazkur daxvat
ostida - xokimiyatga erishish yulida kon tukishdan xam tap tortmaslik.
Maxlumki, islom fundamentalizmining asosiy goyasi sof islom 
pritsiplariga kaytish, maksadi - islomiy tarakkiyot yulini joriy etishdir.
XX asming 80-90 yillarida butun dunyoda diniy omilning 
faollashuvi sobik sovetlardan keyingi makonda xam uz aksini topdi. Bu 
davr jam iyat tarakkiyotida, bir jixatdan diniy extikodning ijtimoy 
madaniy xayotdagi tabiiy mavkei tiklayotgan, ikkinchi tomondan 
mazkur asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar tugilishi vakti buldi.
Markaziy Osiyodagi yangi davlatlar mustakilligining karor topishi 
va mustaxkamlanishi davrida "islom omili", "islom uygonishi", "islom 
fenomeni", “kayta islomlashish” kabi iboralar tobora kuprok ishlatilib, 
bu xol ularning bekiyos faollashuvini uzida aks etirdi.