Animizm
- lotincha jon rux 1708 yilda nemis olimi Shtal
muomilaga kiritgan 1871 yilda Teylor tomontdan etnografiyada
q o’llanilgan XIX asming 70-80 yillarida uni o ’rganish keng yo’lga
q o’yildi XX asming 90 yillaridan boshlab ayrim katolik cherkovi
vakillari (Shmidt) olimlardan (Marett, Vundt) animizmni cheklanganlik
va bir tomonlamalikda ayblashlarga qarshi kurash olib bordilar. Is
chiqarish, xudoyi va hokazo.
Animizmga ko’ra jon va ruh har bir narsa va predmetda, har bir
o ’simlik va hayvonda, har bir odamda mavjud. Jonning kuchi ruhiy
bo ’lishi, abadul-abad barhayot qolishida-dir. Animizm har bir kishida
uning hayoti va ongining manbai jon va ruhiy quw ati bo’lib, jon bilan
ruh odam tug’ilmasdan aw al mavjud bo’ladi, tana paydo bo’lgach unga
kirib hayot bag’ishlaydi, deb ta ’kidlaydi.
Dastlabki davrlarda animistik tushunchada jonni soya yoki nafas
olish bilan aynan bir narsa deb bilar edilar. Jon turli xalqlarda turlicha
tasaw u r etilgan. Masalan, Shimoliy Amerikaning tub joy xalqlarida
soya nomi bilan, nafas olish nomi bilan atalgan.
13
Jon va ruhlar to’g ’risidagi animistik din o ’zidan keyin kelib
chiqqan ko ’pgina dinlarga ta’sir qilgan. Buddizm dinida olam uch
qavatdan iborat hisoblanadi. Birinchi qavatdagi olam eng yuqori olam
bo’lib, unda mutlaqo ruhiy osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof
poklangan ruhlargina mavjud deyiladi. Ruhni aslo bilib bo’lmaydi.
Ikkinchi olam qavatida ruh qafasdan chiqib poklanadi, uchinchi qavat
olamda odamlar va hayvonlar mavjud b o ’lib, bu olamda ruh qafasda
yashaydi.
Islom dinida o ’lgandan keyin tirilish to ’g ’risidagi ta’limot berilgan.
Oxiratda barcha vafot etgan kishilar qayta tiriladi. Ular xudo tomonidan
so’roq kilinadi, ular savob yoki gunoh ishlariga qarab jannatga yoki
d o ’zaxga dohil bo’ladi-lar, deyilgan. Hozirgi davrda O ’zbekiston,
Tojikiston va boshqa musulmon mamlakatlarida o ’lgan kishilaming
arvohiga atab qurbon-lik marosimi o ’tkaziladi, xayr- ehson, sadaqa
berish odatlari mavjud.
Animizm dini tarixi yanada chuqurroq o ’rganish lozim bo ’lgan
ilmiy muammo bo’lib, bu masalada jiddiy tadqiqotlar olib borish lozim,
deb o ’ylaymiz.
Shunday qilib, bundan 30-40 ming yillar a w a l animizm dini kelib
chiqqan bo’lib, bu din undan keyin paydo bo ’lgan dinlarga ta’sir qiladi,
hozirgi davrdagi dindorlar onggida animizmga xos tasavvurlar hamon
mavjud.
14
FE T ISH IZ M tushunchasi (fr. Fetiche " tumor, " port.) XV asrdan
beri ma'lum, portugaliyalik dengizchilar G'arbiy Afnkaning tub aholisi
bilan uchrashganlaridan ko’rishgan. Fetish, ya’ni odamlar qo’li bilan
yasalgan ayrim narsa va predmetlarda sirli ilohiy kuch-qudrat mavjud,
deb o ’shalarga sig’inishni keltirib chiqargan. Fetishlarda kasallik, ins-
jinslam i daf qilish, yomon ko’zdan saqlash, yaxshilik qiladigan, omad
keltiradigan xosiyatli xususiyatga ega bo’lgan sirli tomonlar bo ’ladi, deb
tasavvur qilingan. Fetishlar xilma-xil predmetlar; but, xoch, afsonaviy
farishtalar,
m a’budalar,
avliyolaming
rasmlari,
haykallari
payg’ambarlaming soch tolalari, kiyimlari; tumor, ko ’zmunchoq, tasbeh,
ayrim maqbaralar, sag’analar, qabrlar, chorvadorlar orasida hayvon kalla
suyaklari, shoxlari, k o ’z tikan, isiriq, do’lana kabi o ’simliklar, daraxt
shoxlariga bog’langan alaf deyiladigan turli rangdagi lattalar.
Shuningdek, ilmi-amal, irim-sirimlarga oid: qaychining ochilib
qolishi, supurgini tikka qo’yish, kechki paytda tirnoq olish, kechasida uy
supurish, jasadni tunab qolishi ham fetish b o ’lishi mumkin.
Duolar yozilgan qog’ozni lattaga tikib uch, to ’rtburchak shaklida
tumor qilib taqadilar. G o’yo shu tumor “yomon ko’z”dan, “ins-
jins”lardan, xavfli kasalliklardan saqlaydi, omad keltiradi. Tumor yosh
bolalar kiyimiga tikib qo’yiladi, chaqaloqlar beshigiga osib qo’yiladi,
xotin-qizlaming bo’yniga taqiladi, hatto mashinalarga osiladi.
15
Eng ko’p tarqalgan fetishlardan biri ko ’zmunchoqdir. K o’z-
munchoqlar toshdan qilinadi. Tosh teshiladi, b o ’yaladi, qora rangga oq
ko’z qilinadi. K o’zmunchoqlar bolalar bilagiga, beshigiga, kiyimlariga
osiladi, tikib qo’yiladi, bog’lanadi. Xotin-qizlar isirg’asiga bir-ikkita
ko’zmunchoq qo’shib taqa-dilar. Shaxsiy engil mashinalarga ham isiriq,
tumor, ko’z-munchoq osish rasm bo ’lgan.
Xristian dinida Iso payg’ambaming but-xochga mixlab o ’ldirilishi
ifodalangan, but-xochga sig’inish keng tarqalgan. Bunday butlar deyarli
barcha cherkovlarda, xristian ruhoniylarining kiyimlarida, dindorlaming
uylarida uchraydi. Xoch kichik hajmda bo’yinga taqiladi, xochni o ’pib
tavob qilinadi.
Isoning onasi Bibi Maryam rasmiga sig’inish ham keng tarqalgan.
Xoch ham eng ko’p tarqalgan fetishlardan hisob-lanadi. Barcha
xristianlar, ayniqsa katoliklar xochga ixlos qo’yishgan. Salibchilar,
ritsarlar kiyimida xoch rasmi solin-gan edi. Poplar kiyimida ham xoch
rasmi bor. Cherkovlar, ibodat uylari, monastirlar peshtoqida xoch bor.
Xristian qabrlari ustiga xoch qo’yiladi. Fetishizm dini garchi qadim
zamonlarda paydo bo'lgan bo ’lsa-da, hozir ham o ’z kuchida. Masalan,
Turkiya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Eron, Misr, Suriya kabi
davlatlaming bayrog’ida yarim oy, yulduzlar tasviri bor, chunki osmon
jismlari ilohiy kuch sifatida islomgacha bo’lgan davrlarda fetishlar edi.
Masjidlar, madrasalar ustiga yarim Oy ramzi qo’yilgan. Qabrlar ustiga
ham ba’zan oy, yulduz rasmi tushirilgan toshlar yoki yog’och
o ’matilganki, bularda ham fetish m a’nosi mavjud, M a’lum m a’noda
ulug’ siymolar, olimlar, sarkardalar, dohiylarga o ’matilgan haykallar,
mavzoleylar ham fetishlar hisoblani-shi mumkin.
Fetish
hisoblangan
ko’pgina
asotirlar,
kamyob
buyumlar,
predmetlar ayni paytda san’atga mansub bo’lib madaniyat yutuqlariga
kiradi. Masalan, rus rassomlari ishlagan avliyolar rasmi tushirilgan
ikonalar ana shunday san’at asarlaridir. Shuning uchun fetishga
kiradigan ko ’zmunchoq, tumor, xoch kabilami ayrim yoshlar dinga
ishongani uchun emas, balki bir (aqinchoq, zeb-ziynat buyumi deb taqib
yuradilar.
16
SH O M O N IZM ibtidoiv jam oa tuzumi emirilishi davrida paydo
bo’lgan qadimgi diniy e ’tiqodlardan biridir. Uning o ’ziga xos xususiyati
- kishilar orasida go’yo turli ruhlar bilan munosabatda bo’la oladigan
shomonlar (bizning mahalliy sharoitda shomonlar - baxshilar, folbinlar,
parixonlar,
ko’chirikchilar,
duoxon,
azoyimxonlar
deb
ataladi)
qobiliyatiga ishonishdir. Shomonlarda kasalni davolash, odamlar
qismatini karomat qilish, tabiatda xohlagan o ’zgarishlar qilish kabi
m o” jizakor sirli qobiliyat bor, deb o ’ylashgan.
Sehrgarlar magiya, ya’ni afsungarlik hatti-harakatlari bilan
kishilarda ruhiy ko ’tarinkilik holatini yuzaga keltirishlari mumkin.
Afsungarlar odatlari va duolari hunar-kasbda, harbiy ishlarda,
chorvachilik,
dehqonchilik,
savdo
ishlarida,
tibbiyotda
keng
q o’llanilgan.
Shomon do ’mbirasi yoki boshqa musiqiy asboblarda muno-jot
kuylari, sirli duolar, g ’ayriodatiy raqs harakatlari, turli rasm-rusumlar
jazavasi tutib, holdan toyguncha bajariladi. Masalan, zikr tushish
hushdan ketguncha davom etadi.
MAGIYA (Sehraarlik). Shomonizm bilan magiya-sehrgarlik juda
yaqin bo’lgan dinlar hisoblanadi. Magiya diniy psixologiyaning o ’ziga
xos amal qilishi bo ’lib, bu din sehr, afsun kuchi bilan insonga, hayvonga
17
Dostları ilə paylaş: |