N. B. Adizova, R. X. Jumayev, R. A. Qo‘ldoshev, S. R. Ismatov ona tili o‘qitish metodikasi

“Qish to‘zg‘itar momiq par”
she’ri o‘rganilganda 
“to‘zg‘itar”, “momiq par”, “oq namat”, “nazdimda”, 
“zarra”
so‘zlari izohlanadi. SHundan so‘ng, she’r o‘quvchilarga navbat bilan 
o‘qittiriladi, uning mazmuni yuzasidan savollar asosida suhbat o‘tkaziladi. Unda 
quyidagicha savollar berilishi mumkin: 
“SHe’rda qaysi fasl tasvirlangan 
ekan?”, “SHoir qor yoqqan joylarni nimaga o‘xshatadi?”, “SHe’rda qor 
yog‘ishi nimaga qiyoslangan?”, “SHoir qorga qanday murojaat qiladi?”
. 
O‘qituvchi berilgan javoblarni to‘ldirib, o‘quvchilarning qish fasliga doir 
tushunchalarini boyitadi. 
“Qish”
(Tursunboy Adashboнev) she’rining hajmi unchalik katta emas. 
Lekin u qishda hayvonlar hayotida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni bilib olishga 
yaqindan yordam beradi. Bu she’rni o‘qishdan oldin ham o‘quvchilar bilan 

---

252 
savol-javoblar o‘tkaziladi. O‘quvchilar diqqati hayvonlarning qishdagi hayotiga 
qaratiladi. Masalan, qishda yovvoyi quyonlarning rangi o‘zgarib, qorda o‘zini 
dushmandan himoya qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning o‘siq yunglari 
sovuqda yashashga qo‘l kelishi to‘g‘risida tushuncha beriladi. SHe’r matni bilan 
tanishishdan oldin doskaga 
“ayoz”, “quyruq”, “so‘qmoq”, “piyma”, “po‘stin” 
“pahmoq”
so‘zlari yozilib, ma’nosi izohlanadi. SHe’rni navbat bilan 
o‘quvchilarga to‘rt-besh marta o‘qitilganidan keyin uning mazmuni yuzasidan 
savol-javob o‘tkaziladi. She’rning to‘la mazmuni uch-to‘rt o‘quvchilarga 
gapirtiriladi, ularning fikr-mulohazalari to‘ldiriladi. Mazkur mavzuni o‘rganish 
jarayonida maktab atrofiga sayohat uyushtirish ham mumkin. Qishda qor bosgan 
dalalarni, tomlarni, daraxtlarni, odamlarning va qushlarning qishdagi hayotini 
kuzatish o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va nutqining ifodali, sermazmun 
bo‘lishi uchun boy material beradi. 
O‘quvchilar barglari to‘kilib, sovuqda qor bosib turgan daraxtlarni ko‘rar 
ekan, shu holatni ifodalagan 
“qor ko‘rpasiga o‘rangan yalang‘och daraxt”
yoki 
“sovuqda mudrayotgan daraxt”
kabi iboralarni topishga harakat qiladi, bu esa 
o‘quvchilarning lug‘at boyligining oshishiga xizmat qiladi. 
She’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she’r mazmuni 
haqida o‘quvchilarga ko‘p savol berish tavsiya etilmaydi. O‘quvchilar she’rning 
asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o‘zi kifoya. 
SHuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o‘ziga xos fikrlari, his-
tuyg‘ulari, qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek, zamonamiz qahramonlari, 
o‘zbek xalqi, Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi 
she’rlar mazmunini to‘liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she’rlarni 
o‘qishga maxsus tayyorlaniladi: she’r mazmuniga asos bo‘lgan tarixiy voqea 
haqida qisqacha so‘zlab beriladi yoki suhbat o‘tkaziladi. 
Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan ko‘pgina she’rlarni tahlil qilib, 
ifodali o‘qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi.

---

253 
She’riy nutq yengil yodlab olinadi, bolada estetik his-tuyg‘u uyg‘otadi. 
Kichik yoshdagi o‘quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan 
yozilgan sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar. 
Kichik yoshdagi o‘quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi 
o‘rgatiladi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar bilan she’rni teng satrli bir 
necha qismga bo‘ladi. O‘quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to‘xtam) qilish, 
buning uchun satr oxirida tinish belgisi bo‘lishi shart emasligi, ritmik to‘xtamda 
ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom 
ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo‘lingan qismlar navbati bilan 
yodlatiladi. 
Epik (voqeiy) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar 
hayotida yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan biror voqeani 
umumlashtirgan holda ifodalash bilan hikoyalarga o‘xshaydi. Voqealarni ifoda 
etuvchi vositalarning ohang jihatdan tartibga solinishi, kichik bo‘laklarning 
izchil va bir me’yorda takrorlanishi, misralarda ohangdosh so‘zlarning 
qo‘llanishi bilan she’riy nutq sanaladi. SHu sababli bunday asarlarni o‘rganishda 
she’r va hikoya ustida ishlash metodikasidan foydalaniladi.
Epik she’rlarni o‘qishga o‘quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda 
etilgan voqealar yuz bergan davr haqida tasavvur hosil qilinadi. Bunday 
she’rlarning mazmuni qay darajada o‘zlashtirilganligiga ham alohida e’tibor 
qaratilishi lozim. Bunda ta’limiy vositalar, rasmlardan foydalanish yaxshi 
samara beradi. Asar matni ustida ishlashda uni qismlarga bo‘lish, har bir 
qismdagi asosiy fikrni aniqlash, reja tuzish va qayta hikoyalash, qahramonlarga 
tavsif berish va tarbiyaviy xulosalar chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga 
oshiriladi.
Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni, kulminastion nuqtasi, yechimi 
mavjud bo‘ladi. Shu sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali tahlil 
qilinadi. Savol-topshiriqlar o‘quvchilar tomonida ham tuzilishi mumkin. 

---

254 
Bunday she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon 
holatlarini o‘quvchi ko‘z oldida yaqqol gavdalantirish imkonini beradi. Bunda 
ayrim epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin.
Epik she’rlarning badiiy til vositalari ma’nolarini ochish, ohangdosh 
so‘zlarni aniqlash, band va misralar, bo‘g‘inlar sonini belgilash, ifodali o‘qish, 
ayrim epizodlarni yod oldirish kabi ish turlari qo‘llansa, maqsadga muvofiq 
bo‘ladi.
4-sinf «O‘qish kitobi» da 
«Mardlik va aql yorug‘ligi»
(M. A’zam), 
«Dehqonbobo va o‘n uch bolakay qissasi», «SHarq hikoyasi»
(A. Oripov), 
«Har 
kim ekkanin o‘rar»
(M. Abdurashidxonov), 
«Sodda qishloqi va uning eshagi 
qissasi»
(A. Jomiy), 
«Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak»
(A.S. 
Pushkin), 
«Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak»
kabi epik she’rlar berilgan. 
Bu asarlar ustida ishlashda ham yuqorida ta’kidlab o‘tilgan ish turlaridan 
foydalanish kerak.
SHe’rni izohli o‘qish darsining tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
1) she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish 
(birinchi sintez); 
2) she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz); 
3) she’rni ifodali o‘qishni mashq qilish (ikkinchi sintez); 
4) she’rni yod aytib berishga tayyorlanish. 
 5) epik (voqeiy) she’rlar ustida ishlash.