N. M. AĞABƏyli

§8. Təbii daş materialların növləri və tətbiq sahələri 

---

 
 
 
 
42 
42 
Tikintidə tətbiq edilən təbii daş materialları iki əsas qrupa qrupa 
bölmək olar: 
1)  
emal edilmədən birbaşa işlədilən daşlar; 
2)  
emal edildikdən sonra işlədilən daşlar.   
Emal  edilmədən  birbaşa  işlədilən  təbii  daş  materiallar.  Bu 
qrupdan olan daşlara but daşı, çay daşı, çınqıl və qum daxildir. 
But daşı müəyyən həndəsi forması olmayan daş olub, süxurların 
partladılması yaxud zərbə alətləri ilə emalı zamanı alınır. Adətən, but 
daşının  istehsalında  əhəngdaşından,  dolomitdən,  qumdaşından  və 
digər  çöküntü  süxurlarından,  çox  az  hallarda  isə  püskürülmüş 
süxurlardan  (məs.,  qranitdən)  istifadə  edilir.  But  daşının  ölçüsü 
150

500 mm, kütləsi isə 20

40 kq olmalıdır.  
Qalağa vurulmuş kobud kəsək formalı but daşının sıxlığı 1400 
kq/m
3
, yastı formalı but daşınınkı isə 1700 kq/m
3
 olur. 
But daşı bünövrələrin, isidilməyən bina və istinad divarlarının, 
su kəmərlərinin, hovuzların, kollektorların hörgülərində tətbiq olunur.  
Hörgü  üçün  laylı  çöküntü  və  metamorfik  süxurlardan  alınmış 
yastı but daşı daha qiymətli material hesab edilir. Belə daş divarı cərgə 
ilə  hörməyə  və  bununla  da  məhlula  qənaət  etməyə  imkan  verir.  Bu 
halda hörgünün möhkəmliyi də artır. 
Çay daşı. Ölçüləri 150

300  mm  olan  hamarüzlü  təbii  daş  ma-
terialıdır.  Ondan  yolları,  həyətləri,  yamacları  döşəmək  və  habelə 
qırmadaş  hazırlamaq  üçün  istifadə  olunur.  Bəzi  yerlərdə  çay  daşını 
hörgülərdə də tətbiq edirlər. 
Çınqıl    ölçüləri  5

70  mm  olan  hamar  üzlü  dənəli  süxurdur. 
Dənələrinin  xətti  ölçülərindən  asılı  olaraq,  çınqılın  aşağıdakı 
fraksiyaları  olur:  5

10,  10

20,  20

40  və  40

70  mm.  Çınqılı  açıq 
üsulla, müxtəlif tipli ekskavatorların köməyi ilə çıxarırlar.  
Qum  dənələrinin  ölçüləri  0,14

5  mm  olan  dənəvər  süxurdur. 
Onun çıxarılması çınqılda olduğu kimidir. Beton və inşaat məhlulu iş-
lərində  qumdan  geniş  istifadə  edilir.  Mineral  tərkibindən  asılı  olaraq 
kvars, çöl şpatı və karbonat qumları vardır. Şüşə sənayesində və eləcə 
də  silikat  məmulatlarının  istehsalında  kvars  qumlarından  daha  geniş 
istifadə edilir.