N. M. Kayumova

- T a r b i y a d a m illiy, u m u m b a s h a r i y q a d r iy a tla r n in g u s tu n li-
110

---

va tarbiyalanuvchi o'rtasidagi o'zaro ishonch, hamkorlik asosi­
da pedagogik munosabatlar mohiyatini o'zgartirish demakdir. 
Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb qilish, uning rivojlanishiga 
jamoat omilini kiritish demakdir. O'qituvchi o'quvchiga awal- 
gidek, tarbiya obyekti emas, balki o'zi kabi subyekt deb qarashi 
darkor. Ya'ni o'quvchini teng huquqli hamkor, hamfikr deb qa- 
rash lozim.
Umuman, ta’lim va tarbiyani insonparvarlashtirishning pe­
dagogik diqqat hamda e'tibor markazida insonning muhim ma- 
salasi va muddaosi, ya'ni bolalarda inson shaxsiga dunyodagi 
eng yuqori, bebaho boylik sifatidagi munosabatini shakllanti- 
rishdek faoliyat yotadi.
Tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustunligi- 
xalqningko'p asrlikqadriyatlarini, ulkan va boy merosini chuqur 
bilmasdan milliy o'zlikni anglash, milliy g'urur tuyg'usini qa- 
ror toptirish mumkin emas. Shu bois, xalq an'analari urf-odat- 
lari, marosimlari, xalq og'zaki ijodi, milliy o'yinlar va ularda ifo- 
dalangan g'oyalarni o'quvchilar ongiga singdirish, ularda ush­
bu g'oyaga nisbatan hurmatni qaror toptirish lozim.
Umumbashariyat uchun qadrli, ardoqli bo'lgan, insoniyat 
o'tmishi, buguni hamda kelajagi uchun daxldor qadr-qimmat- 
ga ega bo'lgan an'analar, urf-odatlar haqida ma'lumotlar berish, 
ularda mehr-muhabbat tuyg'usini uyg'otish, ularni qo'llab-quv- 
vatlash, ezgu g'oyalar uchun kurashish hissini qaror toptirish 
tarbiya jarayonida amalga oshirilishi lozim.
Tarbiyada izchillik va tizimlilik - tarbiyaga yaxlit tizim- 
li yondashish pedagogik harakatning pirovard natijasiga 
yo'naltirilganlik darajasini belgilab beradi.
Bunday pedagogik maqsad va vazifalar, ularning mazmuni 
tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashuvchilari tomonidan tan 
olinishi shart.
Tarbiyada izchillik juda muhimdir, O'quvchilarga bir- 
daniga ko'p talab va qoidalarni taqdim qilish mumkin emas. 
O'qituvchilar o'quvchilarga bo'lgan munosabat jarayonida 
o'zaro bir-biriga zid harakatda bo'lmasliklari, yagona talab 
qo'yishlari lozim.
I l l

---

Tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo'shib oiib borish. Yosh av- 
)dning o'sib ulg'ayishi va shaxsning shakllanishiga hayot, ijti- 
loiy jamiyat ta’sir etadi.
Bu bir tomondan bo'lsa, ikkinchidan bolalarni tarbiyalash- 
an maqsad uni turmush uchun mustaqil hayot uchun tayyor- 
ishdir, Shunday ekan, maktab va tarbiya muassasalarida olib 
oriladigan bo'lishi kerak.
Tarbiyani mehnat bilan bog'lab olib borish. Mehnatning tar- 
iyaviy ta'siri g'oyat kattadir. Mehnatda ishtirok etish va unum- 
mehnat qilish bilan shaxs o'z qobiliyati va iste'dodini namo- 
rn qiladi va kamolga yetadi. Mehnat yosh avlodning tarbiya- 
uchun juda katta vositadir. O'quv mehnati va ijtimoiy foydali 
iehnat o'quvchi shaxsiga ijobiy ta'sir etadi, bu ikki faoliyat birli- 
bolani faollashtiradi, xulq birligini ta'minlaydi, tashabbuskor
3 izlanuvchan qiladi. Mehnat bolalarga siyosiy-ma'naviy tarbi- 
i berish uchun zamin hozirlaydi. Shuning uchun oila va mak- 
iblarda bolalarni ilk yoshidan boshlab mehnatsevarlik ruhi-
3, mehnatga muhabbat va mehnat kishilariga hurmat ruhi- 
a tarbiyalashga alohida e'tibor beriladi. Maktabda o'qishning 
zi ham mehnatdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy 
hiarning aksariyati ham mehnat tarbiyasi bilan mustahkam 
3g‘langan.
Tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish - o'quvchilarni ijti- 
oiy tarbiyalashning muhim tamoyillaridan biri ularning shax- 
ni hurmat qilishdir. Bu tamoyil insonparvarlik munosabati- 
m kelib chiqadi.
O'quvchi shaxsini hurmat qilish, ularga 
mehr-muhabbat 
3'rsatish 
va ularga 
ishonish shart. Tajribalarning ko'rsatishiga, 
ayerdaki o'quvchilarga 
hurmat, muhabbat, 
ishonch bo'lsagina 
m yerda tarbiyaning ta'siri samarali bo'Iadi. Bolalarga hurmat
i muhabbat ular kuchiga kuch qo'shadi o'qituvchiga nisbatan 
armatni uyg'otadi.
Tarbiyada o'quvchining yosh va alohida xususiyatlarini hi- 
>bga olish - tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari bo- 
larning yoshi va saviyasiga qarab turli sinflarda turlicha
112

---

)o'ladi. Bolalar maktabda rivojlanishining turli davrlarini bo- 
alik, o'smirlik va o'spirinlik bosqichlarini bosib o'tadilar. Shu 
iavrlar ichida bolaning axloqiy turg'unligi rivojlanadi, xulqi va 
>ngi o'rtasidagi uyg'unlik vujudga keladi. Tarbiya berishda har 
>ir o'quvchining shaxsiy xususiyatlarini ham hisobga olish kat- 
a ahamiyatga ega. Bolalarning jismoniy va ma'naviy o'sishida 
>ir qadar umumiylik bor, biroq bolalarning tavsif-xislatlari, qo- 
liliyat va mayllari, qiziqishlari, irodaviy sifatlari har xil bo'ladi. 
iu farqlar ularning xulqida, o'qishi va mehnatida aks etadi. Bir 
I'quvchiga nisbatan foydali metodni boshqa o'quvchiga nis- 
►atan qo'llaganda natijasiz bo'lib chiqishi mumkin, Shuning 
ichun har bir o'quvchi xususiyatini o'rganish maqsadga muvo- 
iqdir.
jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya jarayo-
ii o'quvchilarning jamoa bo'lib birlashishlari, ularda manfaat- 
lorlik birligi, o'zaro yordam tuyg'usini o'stirishga xizmat qili- 
hi lozim. Tuyg'u tashkil etilgan jamoa a'zolarining qobiliyat 
a iste'dodini rivojlantirish uchun keng yo'l ochadi Jamoada 
iola har tomonlama rivojlanishi uchun keng imkoniyatga ega 
bo'ladi. O'quvchilar ahil jamoa bo'lib uyushganlaridagina tar- 
iyaviy ishlarni amalga oshirish ancha yengil va muvaffaqiyat- 
bo'ladi. Yaxshi uyushgan jamoada jamoa fikri katta tarbiyaviy 
uchga ega bo'ladi, har bir shaxsga ta'sir etadi. O'z manfaatini 
jmiyat manfaati bilan qo'shib olib borish, o'zaro yordam ka- 
i fazilatlar, awalo, jamoada shakllanadi. O'qituvchi hamma 
aqt o'quvchilar jamoasiga tayanmog'i, ularni jamoa bo'lib turli 
;hlarm bajarishga odatlantirib, jamoada yashash va ishlashga 
'rgatib borishi lozim.
Tarbiyada o'quvchi xulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib, salbiy 
islatlarini yo'qotib borishga e'tibor qaratish lozim. Mahoratli 
edagoglar o'z o'quvchilarining shaxsiy fazilatlarini yaxshi bi- 
adilar. Tarbiya maqsadini amalga oshirish uchun bola xulqida- 
;i ijobiy sifatlarga suyanib ish ko'radilar. Boladagi ijobiy sifat- 
arga tayanish uning salbiy sifatlarini yo'qotish, yomon odatlar-
113

---

dan qaytarishning eng yaxshi vositasidir. Tarbiya muvaffaqiya- 
ti mazkur masalaning to'g'ri hal etilishiga ko'p jihatdan bog'liq.
Tarbiya jarayonini tashkil etishda o'qituvchi (tarbiyachi) 
tomonidan qo'llaniladigan metodlar ham muhim ahamiyatga 
egadir.