N. M. Kayumova

115

---

IV BOB. MAKTABGACHA TA'LIM YOSHIDAGI
BOLALAR TARBIYASI VA RIVOJLANISHI
Shaxsni rivojiantirish haqida tushuncha
«Shaxs» - kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va 
>yekti, ta'lim sohasidagi xizmatlarning iste'molchisi va ularni 
nalga oshiruvchidir. Shaxs - muayyan jamiyatning a'zosidir. 
laxsning kamol topishida va uning xulqida ijtimoiy va biologik 
nillarning ta'sir kuchi hamisha ham bir xil bo'lavermaydi. 
rnnki uning xulqiga, munosabatlariga vaziyat ham ta'sir eta- 
. Shaxsning kamolga yetishida nasl-irsiyat, ijtimoiy muhit, 
'lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega. Shaxs qaysi jamiyatda 
ishasa, o'sha jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga asoslanib 
imol topadi. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon 
)'ladi. U o'zining xarakteri, qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojlan- 
inlik darajasi, ehtiyoj va mehnat faoliyatiga munosabati bilan 
rqlanadi.
Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jara- 
►
n bo'lib, u barcha tug'ma va egallangan miqdor va sifat 
zgarishlarini o'z ichiga oladi.
Jismoniy rivojlanish bo'yicha o'sishi, vaznning ortishi, sez- 
a'zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to'g'ri boshqa- 
bilish bilan bog'liqdir.
Ruhiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar 
t belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jara- 
mida muhim o'zgarishlar ro'y beradi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy hayotda qatnasha 
>shlaganda uning xulqida, tevarak-atrofga bo'lgan munosa- 
itida namoyon bo'ladi.
Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratil- 
m ijtimoiy-tarixiy tajribani o'zlashtirish, taTim-tarbiya berish 
•qali amalga oshiriladi. Bu har xil faoliyatlarda yuzaga kela- 
. Bolalar egallashlari lozim bo'lgan mazmunni tanlash, uning 
jallab olishiga rahbarlik qilish kattalar tomonidan ta'lim-tar-
116

---

ra jarayonida amalga oshiriladi. Tarbiya va ta'limning maz- 
mi, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ular- 
ig yoshi bilan izohlanadi. jumladan, kichik yoshdagi bolalar 
an ish olib borilganda ularning mustaqil hayotga butunlay 
slashmaganligi hisobga olinadi.
Keying! yosh guruhlarda maktabgacha yoshdagi bolaning 
staqilligi, moslashishi ancha oshib boradi. Shunga muvofiq 
zda ta'lim-tarbiyaviy ishlarning vazifalari, mazmuni, vosi- 
ari o'zgaradi. Bolalarning maktabgacha yoshning oxiriga 
ib erishgan rivojlanish darajasi ular bilan olib boriladigan 
im-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi. 
Ijtimoiy-tarixiy tajribani o'zlashtirish faol ish jarayonida 
i beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonida- 
:aollik asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi.
Ta'lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlarni 
ktabgacha yoshdagi bolalar birdaniga o'zlashtirib olmay- 
зг, ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida sekin-asta egallab 
"adilar.
Bolalar hayotining birinchi yilidanoq faoliyatning eng oddiy 
lari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-atrof- 
ma'lum bir munosabatning shakllanishiga asos bo'lib xiz- 
t qiladi. Masalan, kattalarning bolalar bilan bo'ladigan his- 
, hissiy-predmetli munosabatlaridanoq bolada dastlabki ijti-
117

---

moiy talabni vujudga keltiradi, dastlabki harakat va tasavvur- 
lar, taassurotlar shakllana boshlaydi.
Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik rivoj­
lanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi irsi- 
yatga hamda taqlidchanlik qobiliyatiga bog'liq. Bola hayoti- 
ning dastlabki yillarida kattalar bilan bo'ladigan munosabati 
va narsa-buyumlar bilan bajargan harakati asosiy faoliyat tu­
ri hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish orqali kattalar ularni 
asta-sekin buyumlar olamiga olib kiradilar.
Mana shu yo'l bilan bola buyumlar bilan bo'ladigan faoliyat- 
ning o'ziga xos tomonlarini egallab boradi.
2,5 yoshdan keyin buyumlar bilan bo'ladigan faoliyatda bo­
lalar ancha yuqori ko'rsatkichlarga erishadilar va ularning 
o'yin hamda tasviriy faoliyatga o'tishlari uchun asos yaratiladi. 
Kattalar tomonidan tashkil etilgan muomala munosabatlari- 
da, faoliyatlarda o'z-o'zini anglab olishning dastlabki shakllari 
shakllanadi.
Mashg'ulotlardagi o'quv faoliyati orqali bolalar tevarak- 
atrofidagi tabiat to'g'risida, ijtimoiy hayot, kishilar to'g'risidagi 
bilimlarni o'zlashtirib oladilar. Shuningdek, ularning aqliy va 
amaliy bilimlari kengayib boradi.
Agar ta'lim jarayonida 3-4 yoshli bolalar diqqati tabiat, 
kishilar to'g'risidagi konkret faktlarga qaratilsa, 5-6 yosh­
li bolalarga ta'lim berishda asosiy e’tibor muhim bog'liqliklar 
va munosabatlarga, ulardagi oddiy tushunchalarni shakllan­
tirishga qaratiladi. Bular orqali bolalarda tushunarli tafakkur 
rivojlantiriladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun o'qish asosiy faoliyat 
bo'lib qoladi va bu faoliyatni bolalar ijtimoiy ahamiyatli faoli­
yat deb anglay boshlaydilar, Bola o'zini maktab o'quvchisi deb 
tushuna boshlaydi.
Demak, bolani tarbiyalashda, uning rivojlanishida faoliyat 
yetakchi rol o'ynaydi. Shuning uchun ta'lim-tarbiya muassasa­
larida va oilada bolaning hayotini u turli-tuman faoliyatlar bi­
lan shug'ullana oladigan qilib tashkil etish kerak. Bunga albat-
118

---

ta, bolalar faoliyatining mazmunini boyitib borish, yangi bilim 
malakalarni singdirish mustaqilligini rivojiantirish bilan eri- 
shiladi.
Odam shaxsini shakllantirish bu tevarak-atrofdagi dunyo- 
ga, tabiatga, mehnatga, boshqa odamlarga va o'ziga munosa­
bat sistemasini izchil o'zgartirish va murakkablashtirishdir. 
Bu uning butun hayoti davomida ro'y beradi. Bunda bolalik va 
o'smirlik yoshi, ayniqsa, muhimdir.
Odamning shaxs sifatida rivojlanishi uning jismoniy va 
ma'naviy kuchlari birligida har tomonlama va yaxlit amalga 
oshiriladi. Dunyoqarash, e'tiqod, ma’naviy sifatlar, his-tuyg'ular 
(burch, vijdon, mas'uliyat, muhabbat] madaniyati aniq tarixiy 
ijtimoiy sharoitda yaratiladi va shaxsning shakllanishiga ta’sir, 
etadi.
Shaxs faoliyati muomalada shakllanadi hamda rivojlana­
di. Agar odam ijtimoiy faoliyatning turli xillarida: o'quv, ish­
lab chiqarish faoliyati va hokazolarda ishtirok etsa, bu faoliyat 
shaxsni rivojlantiradi, lekin faoliyat odamni u yoki bu ijtimoiy 
munosabatlardan chegaralab qo'ysa, u shaxsning rivojlanishi­
ga to'sqinlik qiladi, yoki uning rivojlanishini buzadi. Shaxsning 
yetakchi xususiyatlari shaxsga, uning ichki dunyosiga tashqi 
ta'sir natijasida rivojlanadi. Shaxsning ma'naviy hayot mazmu­
ni - bu shaxsning o'z ichki ishining yakuni bo'lib, bu jarayonda 
tashqi ta'sirlar qayta ishlanadi va o'zlashtiriladi.
Odamning rivojlanishi - bu miqdor va sifat o'zgarishi, eski- 
ning yo'q bo'lishi va yangining vujudga kelishi jarayoni bo'lib, 
uning manbayi va harakatlantiruvchi kuchlari shaxsning ham 
tabiiy, ham ijtimoiy tomonlarining ziddiyatli o'zaro aloqasida 
yashiringandir.
Odamning tabiiy tomoni uning butun umri davomida rivoj­
lanadi va o'zgaradi. Bu rivojlanish va o'zgarishlar yosh xu- 
susiyatiga ega bo'ladi. Shaxsning ijtimoiy rivojlanish manbayi 
shaxs bilan jamiyatning ziddiyatli o'zaro aloqasida yashirin­
gandir.
119

---

Maktabgacha pedagogika fani bu ziddiyatli o'zaro aloqa- 
ni ochib tashlaydi va ulardan shaxsni shakllantirish uchun 
foydalanadi. Jumladan, bolaning odamlar hayotida ishtirok 
etish ehtiyoji bilan u intilishni amalga oshirish imkoniyatlari 
o'rtasidagi ziddiyat faoliyat sifatida o'yinning vujudga kelishi 
va rivojlanishiga hamda bolalardagi o'yin faoliyatida ijtimoiy 
xulq-atvor shakllari, ijtimoiy munosabatlar va hokazolarning 
shakllanishiga olib keladi.
Shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi om illar
Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro'y beradi, in­
son tarbiyasi uning xalq baxt-saodati yo'lidagi bunyodkorlik 
mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalarini hal 
etishda namoyon bo'ladi.
Maktabgacha pedagogika tarbiyani yetakchi omil deb qa- 
raydi, chunki bu to'plangan ijtimoiy tajribani yetkazish uchun 
yosh avlodga ta'sir ko'rsatishning maxsus uyushtirilgan siste- 
masidir. U oilada, bolalar bog'chasida, maktabda, mehnat ja- 
moalarida amalga oshirilib, turmushni, faoliyatni, muomalani 
tashkil etishga qaratilgandir.
Shaxsni shakllantirishga muhit (ijtimoiy va tabiiy muhit) 
katta ta'sir ko'rsatadi.
Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda ustun ahamiyatga 
ega: ishlab chiqarishning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy muno­
sabatlar xususiyati kishilar faoliyati va dunyoqarashi xususi- 
yatini belgilab beradi.
120

---

Tabiiy muhit (iqlim sharoitlari, o'simliklar, hayvonot duny- 
osining ahvoli) ham shaxsning shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi. 
Jamiyat tabiiy boyliklarni muhofaza qilib va ko'paytirib, 
kishilarni hayvonlarni, o'simliklarni, suv havzalarini va hoka- 
zolarni muhofaza etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqot- 
da bo'lishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa o'z navba- 
tida odamga har tomonlama ta'sir ko'rsatadi.
Shaxs muayyan ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Shaxsning ha­
yotiy faoliyatida ijtimoiy muhit unga ijobiy, yoki salbiy ta’sir 
ko'rsatishi mumkin. Ijtimoiy jamiyat shaxs imkoniyatlarini 
ro'yobga chiqarishi yoki yo'q qilishi mumkin. Bu jamiyatning 
ma'naviy qiyofasi, unda tashkil etilayotgan munosabatlar maz- 
muni hamda darajasiga bog'liq.
Muhit deganda shaxsning shakllanishiga ta'sir etuvchi 
tashqi olam voqelik, hodisalar majmui tushuniladi. "Muhit" 
tushunchasi o'zida geografik-hududiy, ijtimoiy va mikro muhit 
(oila) xususiyatlarini ifoda etadi.
Mikromuhit o'zida qisman ijtimoiy muhit qiyofasini aks et­
tiradi. Ayni chog'da u nisbatan mustaqillikka ega. Mikromuhit, 
bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo'lib, oila, maktab, do'stlar, 
tengqurlar, kishilar va shu kabilarni o'z ichiga oladi. Bolani 
qurshab turgan muhitda ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va 
inqirozga eltuvchi hodisalar mavjud. Agar bola o'z tug'ma la- 
yoqatiga mos sharoitda o'sib, zarur faoliyat bilan shug'ullansa, 
layoqat erta ko'rinib rivojlanishi, aksincha, bunday muhit 
bo'lmasa yo'q bo'lishi yoki "mudroq"ligicha qolib ketishi ham 
mumkin. Bundan tashqari odob, axioq, xulqiy sifatlar, shaxs­
ning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o'zaro 
ta’siri asosida vujudga keladi.
Pedagogika va psixologiya fanlari ijtimoiy muhit, unda 
shaxsning shakllanish jarayoniga ta'siri roliga alohida e'tibor 
beradi. Ijtimoiy voqea va hodisalarning shaxs rivojiga ta'siri 
g'oyat muhim ekanligini ta'kidlagan holda, ular ijtimoiy muhit 
abadiy emas, u ijtimoiy-tarixiy qonuniyatlar ta'siri ostida 
o'zgarib boradi, deya ta'kidlaydilar.
121

---

Oila muhiti - mikro muhit ham o'ziga xos muhim tarbiyaviy 
ta'sirga ega. Shu bois, mustaqillikka erishilgandan so'ng o'tgan 
davr mobaynida oila muhitining shaxs kamolotida tutgan o'rni 
va ahamiyati masalalari chuqur tahlil etilmoqda. Shu maqsad- 
da tashkil etilgan "Oila" ilmiy markazi oilaning bu boradagi im­
koniyatlarini ochib berish borasida samarali faoliyat olib bor- 
moqda.
Mavjud ijtimoiy muhit insonning o'sib borayotgan ongiga 
ta'sir etadi. Ijtimoiy tuzum darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, 
uning shaxsga nisbatan ongli ta'siri ham shunchalik yuqori 
bo'ladi. Ushbu ta'sir ijtimoiy jamiyatdagi mavjud tarbiya tizimi 
orqali amalga oshiriladi.
Tarbiya - biror maqsadga yo'naltirilgan jarayon bo'lib, u 
muayyan darajadagi dastur g'oyalari asosida maxsus kasbiy 
tayyorgarlikka ega bo'lgan kishilar tomonidan tashkil etiladi.
Tarbiya ijtimoiy muhit orqali keladigan tarbiyaviy 
ta'sirlarning barchasi bilan bog'liq holda ta'sir qiladi. Bun­
da qulay omillardan foydalaniladi, salbiy ta'sirlarning kuchini 
ma'lum darajada kamaytiradi. Muhitning ta'siri stixiyali, tarbi­
yaning ta'siri esa maqsadga muvofiq olib boriladi.
Irsivat - bu ota qoni yoki ajdodlariga xos bo'lgan biologik xu- 
susiyat va o'xshashliklarning naslga (bolaga] o'tish jarayonidir.
Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning obyektiv 
omillariga kiradi. Odamlar organizmdagi anatomik tuzilishni, 
fiziologik harakatni, modda almashinuvi tipini, asab sistemasi 
tipi va qayishqoqligini (bular uning atrof-muhit ta'siriga beri- 
luvchan qilib qo'yadi), asab reaksiyalari jo'shqinligi va tezligi- 
ni meros qilib oladilar. Asosiy shartsiz reflekslar ham, xilma- 
xil faoliyat turlariga qobiliyatning alohida anatomik-fiziologik 
asoslari - qobiliyat nishonalari ham meros bo'ladi. Irsiyat qo- 
nunlari to'g'risidagi fan - genetika odamlarda yuzlab turli qo­
biliyat nishonalari - mutlaq eshitish, favqulodda ko'rish xotira- 
si, g'oyat tez ta'sirlanishdan tortib nodir matematik va badiiy 
iste'dodgacha mavjud bo'lishini nazarda tutadi.
Nasldan-naslga o'tadigan xususiyatlarga quyidagilar kiradi:
122

---

Anatomik-fiziologik tuzilish (misol uchun yuz tuzilishi}, or- 
ganlar holati, qaddi-qomat, asab tuzilishi xususiyatlari, teri, 
soch hamda ko'zlarning rangi. Shuningdek, nutq, tafakkur, ixti- 
yoriy harakat va amallar, vertikal holatda yurish, mehnat, ijod 
qilish qobiliyati va boshqa iste'dod alomatlari ham nasldan- 
naslga o'tadi. Iste'dod alomatlari umumiy xususiyat kasb eta­
di, muayyan mehnat va ijod turiga yo'naltirilgan emas. Iste'dod 
alomatlari muayyan faoliyatga moyillikni aks ettiradi, xolos.
Ma'lum oilada tarbiyalanayotgan bolada ajdodlariga xos 
iste'dod nishonasi aks etganda, aynan ana shu iste’dodning 
shakllanishida muhim rol o'ynagan, uning rivojlanishi uchun 
qulay imkoniyatlarga ega oila muhitini nazardan chetda 
qoldirmaslik lozim.
Fiziologiya va psixologiya fanlari bo'yicha olib borilgan 
tadqiqot natijalarining ko'rsatishicha, inson bolasi tayyor qo- 
biliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatning ro'yobga chiki- 
shi va rivojlanishi uchun manba bo'lgan layoqat bilan tug'iladi. 
Layoqat go'yo "mudroq” holatda bo'lib, uning "uyg'onishi" - ri­
vojlanishi uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi.