N. M. Kayumova

6 «Pedagogika» fanidan izohli lug’at. -Т.: 2010. 534-535 betlar.
126

---

uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib qo'yilgan zaminga, 
taqlid qilishga ham bog'liq bo'Iadi. Hayotning dastlabki yillar- 
ida kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib 
borishni o'z ichiga oladigan yo'l-yo'riq tadqiqot faoliyati bola­
lar faoliyatining asosiy turlari bo'Iadi. Tarbiyachilar bolalar bi­
lan muomalada bo'Iar ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib 
kiradilar. Shunday yo'I bilan bolalar o'ziga xos buyumlar bilan 
bog'liq faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning o'zi bola 
uchun zarur ehtiyojga aylanadi.
Buyumlar bilan bog'liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, 
maktabgacha ta'lim muassasasida ham bir va ikki yoshli bo­
lalarni tarbiyalash vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki bu 
faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq-atvor 
sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rah­
barligida buyumlarning xususiyatlari, ular bilan qilinadigan 
harakatlar to'g'risida dastlabki bilimlarni o'zlashtiradilar,
Bola ikki yarim yoshga to'lganda buyumlar bilan bog'liq 
faoliyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga eri- 
shadi, o'yin va tasviriy faoliyatga o'tish uchun asos yaratiladi. 
Kattalar uyushtiradigan muloqot va faoliyatda bolalarda o'zini- 
o'zi anglashning dastlabki shakllari shakllanadi. Bola o'zini 
atrofdagi odam lard an ajratadigan, o'z imkoniyatlarini anglab 
yetadigan bo'la boshlaydi. Mustaqillik rivojlanishining ana shu 
bosqichida bolalar kattalarning vasiyligini qisman cheklashga 
intiladilar. O'zini-o'zi anglashning dastlabki shakllari xulq-at­
vor sabablarini shakllantirishning boshlanishi bo'Iadi.
Ilk yoshdagi bolalarning faolligi va mustaqilligi bevosita 
katta odamning ishtiroki va ta’siri ostida ro'y bersa, 4-6 yosh­
li bolalar xilma-xil faoliyatga tobora mustaqil, o'z xohishlariga 
ko'ra qo'shiladilar, bunda ongning roli oshadi va ba'zan ijodiy 
xususiyatga ega bo'Iadi.
Ilmiy tadqiqotlarning ko'rsatishicha, Maktabgacha ta'lim yo- 
shida yetakchi bo'ladigan o'yin faoliyatida maktabgacha yosh­
dagi bolaning ijtimoiy, bilish faolligi rivojlanadi. Tarbiyachilar 
rahbarligidagi o'yinlar chog'ida bolalar turli harakat usullari-
127

---

ni, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari to'g'risidagi 
bilimlarni o'zlashtiradilar. Bolalar makon, vaqt munosabatla- 
rini, o'xshashlikka va bir xillikka oid aloqalarni anglab yeta- 
dilar, tushunchalarni egallaydilar. Harakatli o'yinlar harakat- 
larning rivojlanishiga, makonda yo'l-yo'riq topishga yordam 
beradi. Birgalikdagi o'yinlarda bolalar odamlar o'rtasidagi 
munosabatlarni, harakatlarni muvofiqlashtirishmng ahami- 
yatini anglab yetadilar va o'zlashtiradilar, atrofdagi narsalar 
to'g'risidagi tasavvurlarini kengaytiradilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o'yin faoliyatining 
mazmuni xilma-xil bo'ladi va har tomonlama rivojlanish im- 
koniyatlari kengayadi. O'yin xayolni rivojlantirishga, atrofdagi 
voqelik, odamlar mehnati to'g'risidagi bilimlarni chuqurlashti- 
rishga, shaxsning jamoatchilik xususiyatlarini shakllantirish- 
ga ko'maklashadi.
Muntazam mehnat topshiriqlari o'z faoliyatini jamoat man- 
faatlariga bo'ysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal qilish, 
mehnatning umumiy natijalaridan quvonish ko'nikmalarini 
tarbiyalaydi va rivojlantiradi.
Mashg'ulotlardagi eng oddiy o'quv faoliyati atrofdagi tabiat, 
ijtimoiy turmush, odamlar haqidagi bilimlarni o'zlashtirishga, 
shuningdek aqliy va amaliy ko'nikmalarni shakliantirishga 
yordam beradi. Agar 3-4 yoshda ta'lim paytida bolalarning 
e’tibori tabiat, odamlar hayotidagi aniq faktlar va hodisalarga 
qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta'lim berish muhim aloqalar 
va munosabatlarni o'zlashtirishga va aloqalarni umumlashti- 
rishga hamda eng oddiy tushunchalarni shakliantirishga qa­
ratilgan bo'ladi, bu esa bolalarda tushunish tafakkurining ri­
vojlanishiga olib keladi. O'zlashtirilgan bilimlar va rivojlangan 
aqliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil o'yinlarda va mehnatda 
qo'llaydilar. Bularning hammasi bola shaxsining rivojlanishi­
ga ta'sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga qiziqishni 
shakllantiradi.
128

---

Maktabgacha yosh davridagi ehtiyojlar, his-tuyg'ular, sabab- 
lar, maqsadlarni tarbiyalash va rivojlantirish shu darajaga ye- 
tadiki, u bolaga maktabdagi muntazam o'qishga o'tish imkoni­
ni beradi.
Kichik maktab yoshida asosiy narsa o'qish bo'lib qoladi va 
uni bolalar ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyat sifatida tushu- 
nadilar. Bolaning jamiyatdagi yangi mavqeyi o'z xatti-haraka- 
tini va tengdoshlarining xatti-harakatini o'zgacha nuqtayi na- 
zardan maktab o'quvchisi nuqtayi nazaridan baholashni shart 
qilib qo'yadi. Bola faollik, ijodkorlik ko'rsatib, kattalarning un­
ing xulq-atvoriga va faoliyatiga qo'yayotgan tobora murak- 
kablashib borayotgan talablarini bajarishga intiladi.
Har bir faoliyat turining mazmuni va tuzilishining ijtimoiy- 
tarixiy tabiati har bir yosh avlodga obyektiv ravishda berilgan 
bo'ladi, Odamlarning ishlab chiqarish qurollarida, bilimlarda, 
san'atda, axloqda va hokazolarda jamlangan sermahsul faoli­
yati natijalari birgalikdagi faoliyatda va muloqotda bo'lgan 
paytda tarbiya va ta'lim vositasida katta avloddan kichiklarga 
beriladi. Odam shaxsining ijtimoiy tabiati ana shunday shakl­
lanadi.
Tarbiyachi tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat ehtiyojini 
uyg'otib, yangi xulq-atvor sifatlarini shakllantirishga yordam 
bergandagina kutilgan natijalarga erishadi.