N. M. Maxmudov, M. T. Asqarova, I. Yu. Umarov

§2.2. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti sifatida
Milliy hisoblar tizimi (MHT) makroiqtisodiy ma’lumotlarga ishlov berish va ularni makroiqtisodiy tahlil maqsadlari uchun tizimlashtirilgan ko‘rinishda taqdim etish imkonini beruvchi buxgalteriya hisobi sifatida ishlab chiqilgan. U milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini tahlil qilish, baholash va monitoringini amalga oshirishda zarur bo‘lgan axborotning uzluksiz oqimini tashkil etish uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olingan bazani o‘zida namoyon etadi.
Milliy hisoblar tizimi – muayyan davrda real ishlab chiqarish hajmini va barcha asosiy sektorlar va ishlab chiqarish omillarining mamlakatning umumiy ishlab chiqarishiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatuvchi turli faoliyat turlarini hisobga oluvchi statistika tizimi.
Ta’kidlash lozimki, MHTning makroiqtisodiy tahlil uchun o‘ta muhim ahamiyatga egaligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi.
1. MHT makroiqtisodiy tahlil uchun zarur baza hisoblanib, o‘zining ancha moslashuvchanligi va qulayligi bilan ajralib turadi. Rivojlanishning turli bosqichlarida turgan mamlakatlar uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun manba bo‘lib xizmat qiladi, hamda tahlil va prognoz uchun axborot bazasi hisoblanadi.
2. MHT nafaqat muayyan davrda, balki dinamikada ham (muayyan vaqt qatori mobaynida) eng muhim makroiqtisodiy o‘rtacha ko‘rsatkichlar (masalan, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasi) harakatini kuzatish imkonini beruvchi tizimni o‘zida namoyon etadi.
3. MHT – xalqaro taqqoslashlar uchun eng muhim axborot manbai hisoblanadi, chunki xalqaro tashkilotlarga milliy hisobvaraqlar bo‘yicha ma’lumotlarni, xalqaro standartlarga mos keluvchi ta’riflar va tasniflarni taqdim etishda foydalaniladi. Ushbu ma’lumotlar ko‘plab holatlarda, masalan, imtiyozli yordam olish huquqini belgilashda, XVFga a’zo mamlakatlar kvotalarini hisoblab chiqishda, shuningdek, turli mamlakatlar milliy hisoblarini taqqoslashni amalga oshirish imkonini beradi.
Bunday taqqoslashlar ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichlarini umumiy valyutaga aylantirishni talab qiladi. Milliy valyutalarda ifodalangan YAIM haqidagi ma’lumotlarni qayta hisoblash ko‘pincha bozor ayirboshlash kursi bo‘yicha amalga oshiriladi. Agar bozor (yoki rasmiy) ayirboshlash kurslari (YAIM darajasida) qiyoslanadigan tovarlar va xizmatlar o‘rtacha chamalangan narxlarining nisbatlariga teng bo‘lsa, bunday qayta hisoblash maqbul bo‘ladi, ushbu o‘zaro bog‘liqlik xarid qobiliyati pariteti (XQP) deb nomlanadi. Biroq bozor ayirboshlash kurslari uzoq davrlar mobaynida XQPdan katta farq qilib, YAIM dagi siljishga, demak, taqqoslashlar chog‘idagi muntazam hatoga olib kelishi mumkin. SHuning uchun xalqaro taqqoslashlar chog‘idagi muntazam hatoning miqdorini cheklash imkonini beruvchi muqobil metodikalar ishlab chiqilgan.
MHTga muvofiq iqtisodiyot aktivlarga ega bo‘lib, majburiyatlarni qo‘lga kiritishga qodir bo‘lgan va boshqa iqtisodiy birliklar bilan iqtisodiy bitimlarni tuzuvchi iqtisodiy agentlarning institutsional birliklaridan tarkib topgan. MHT milliy iqtisodiyotni tashqi dunyodan rezidentlik mansublik tamoyili bo‘yicha ajratib turadi.
Davlat boshqaruvi organlari, hatto ular chet elda faoliyat olib borgan taqdirda ham, o‘z mamlakatining rezidenti sifatida qabul qilinadi. SHunday qilib, mamlakatning o‘z hududidan tashqarida joylashgan elchixonalari, shuningdek, ushbu mamlakatning mazkur elchixonalarga ishga yuborilgan fuqarolari ushbu xodimlarning uy xo‘jaliklari joylashgan mamlakatning rezidentlari hisoblanadi.
Milliy hisoblar tizimi bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda bir necha o‘nlab yildan buyon foydalanilmoqda. Ilgari markazlashgan rejalashtirish qo‘llanilgan mamlakatlarda ishlab chiqarishning yakuniy hajmini o‘lchash uchun boshqa tizim – moddiy mahsulot tizimi (MMT) ishlab chiqilgan bo‘lib, uning doirasida ishlab chiqarish umumiy hajmining ko‘rsatkichi bo‘lib moddiy ishlab chiqarishning sof mahsuloti (MICHSM) xizmat qilgan.
MICHSM tarmoqlararo balans (xarajatlar - ishlab chiqarish jadvallari)ning asosiy ko‘rsatkichi hisoblanib, u asosida markazlashtirilgan reja tuziladi. MICHSM va YAIM o‘rtasidagi farq asosan shundan iboratki, MICHSM doirasida amortizatsiya va nomoddiy xizmatlar sektori qo‘shilgan qiymatining katta qismi (masalan, davlat xizmatlari, ta’lim, sog‘liqni saqlash sohasidagi xizmatlar) hisobga olinmaydi; MICHSMga faqat tashish, saqlash va sotish kabi moddiy ishlab chiqarish mahsulotlarini taqsimlash bilan bog‘liq xizmatlar kiritilardi. Bunday xizmatlar moddiy ishlab chiqarish jarayonining «davomi» sifatida ko‘rib chiqildi. Bundan tashqari, nomuayyan ko‘rinishda MICHSMga ishlab chiqarish jarayonida kiritiladigan resurslar sifatida foydalaniladigan nomoddiy xizmatlar kiritildi, chunki ularga ishlab chiqarish xarajatlar sifatida qaralmadi, demak, keyinchalik MICHSMdan chegirib tashlanmasdi. Ayni paytda markazlashtirilgan rejalashtirishni qo‘llagan turli mamlakatlarda nomoddiy xizmatlar jumlasiga aynan qanaqa xizmatlar kiritilishi kerakligiga nisbatan yondashuv amaliyotda farq qiladi. MICHSM asosida YAIM olish uchun unga amortizatsiyani va barcha nomoddiy xizmatlar qo‘shilgan qiymati umumiy summasini, shu jumladan davlat boshqaruvi organlari tomonidan qo‘shilgan qiymatni qo‘shish va ikki marta hisoblashning oldini olish maqsadida undan ishlab chiqarish jarayonida kiritiladigan resurslar sifatida foydalaniladigan nomoddiy xizmatlar summasini chiqarib tashlash lozim. Bunday tuzatishlar natijasida olingan YAIM miqdori ko‘pincha MICHSM ko‘rsatkichga qaraganda 20-30 foizga yuqori bo‘lardi.
MHT doirasida makroiqtisodiy tahlilda muhim rol o‘ynovchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ta’riflari mavjud. Quyida ularning eng asosiylarini ko‘rib chiqamiz.
YAlpi ishlab chiqarish hajmi mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlar qiymatini o‘zida namoyon etadi. Ushbu konsepsiyadan foydalanish ikki marta hisoblash bilan bog‘liq muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, g‘allaning qiymati ikki marta hisobga olinishi mumkin: dastlab undan non ishlab chiqarishda foydalanishda, so‘ngra esa nonning narxi ko‘rinishida.
Qo‘shilgan qiymat – bu oraliq iste’mol qiymati chegirma qilingan ishlab chiqarish yalpi hajmining qiymati. Iqtisodchilar qo‘shilgan qiymatdan mamlakatda 0ishlab chiqarish hajmini o‘lchash uchun foydalaniladi. Bozor va nobozor ishlab chiqarishi mavjud. Nobozor ishlab chiqarishiga shaxsiy iste’moli uchun ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlar, masalan, yordamchi xo‘jalikni yuritish va o‘z uyi-joyida istiqomat qilish kiradi.
Iste’mol ikki turga bo‘linadi: oraliq va yakuniy. Oraliq iste’mol ishlab chiqarish resurslariga, yakuniy iste’mol esa ham import qilinadigan, ham mamlakat ichida ishlab chiqarilib, aholi va davlat sektori tomonidan foydalaniladigan tovarlar va xizmatlarga taalluqli.
YAlpi ichki mahsulot iqtisodiyotning barcha sektorlarida ishlab chiqarilgan qo‘shilgan qiymat summasi sifatida aniqlanadi. YAIM ushbu mamlakat hududida ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar bozor qiymatining o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi.
Investitsiyalar (yalpi kapital hosil qilish) makroiqtisodiy nuqtai nazardan iqtisodiyotda kapital qo‘yilmalar jismoniy hajmining ko‘payishi sifatida aniqlanadi.

SHuningdek, ushbu tushuncha joriy yilda ishlab chiqarilgan, biroq iste’mol uchun hali foydalanilmagan tovarlar hajmi sifatida ham ta’riflanadi, ya’ni investitsiyalar makroiqtisodiy nuqtai nazardan uskunalarni, ko‘chmas mulkni tayyorlashni hamda tovar-moddiy zaxiralar o‘zgarishini o‘z ichiga oladi. Mazkur tushunchaga faqat tayyor tovarlar va ishlab chiqarish jarayonida turgan tovarlar kiritiladi. Xomashyo va materiallar zaxiralari unga kirmaydi. SHunday qilib, oddiy tilda investitsiya deb nomlanuvchi aksiya yoki obligatsiyani xarid qilish makroiqtisodiyot nuqtai nazaridan investitsiya emas, chunki bunday operatsiyalar faqat moliyaviy aktivlarning bir agentdan boshqasiga topshirilishiga taalluqli.

So‘zning keng ma’nosida investitsiyalarga iqtisodiyotning tovarlar ishlab chiqarish imkoniyatini oshiruvchi har qanday faoliyatni kiritish mumkin. SHu nuqtai nazardan ta’limni inson kapitaliga kiritilgan investitsiya sifatida qabul qilish mumkin, chunki u ishchi kuchining tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish imkoniyatini oshiradi.
Amortizatsiya tushunchasi investitsiyalarning sof va yalpi hajmini farqlash uchun qo‘llaniladi, ba’zan esa amortizatsiya deb asosiy kapital iste’moliga aytiladi. Asosiy fondlar vaqt o‘tishi bilan eskirganligi bois, amortizatsiya, yoki u yoxud bu davrda to‘liq foydalanilgan kapitalni almashtirish qiymati investitsiyalar sof hajmini aniqlash uchun investitsiyalar yalpi hajmidan chiqarib tashlanadi. Ushbu nisbatni quyidagi ifoda ko‘rinishida yozish mumkin:
Investitsiyalar sof hajmi = investitsiyalar yalpi hajmi - amortizatsiya
Investitsiyalar sof hajmi investitsiyalar yalpi hajmiga qaraganda ishlab chiqarish quvvatlari ortishining aniq o‘lchovi hisoblanadi.
Real sektorni tahlil qilishning asosiy vazifasi – kelajak uchun iqtisodiy o‘sish prognozini tuzish maqsadida narxlar, ish haqi, renta va foyda umumiy darajasining dinamikasini tahlil qilish yordamida tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish darajasini va inflyasiya sur’atini to‘g‘ri baholashdan iborat. Mazkur vazifani hal etish uchun makroiqtisodiy agregatlar aynan qaysi ko‘rsatkich (yoki qaysi trend) prognoz qilinayotganligiga qarab turli usullar bilan taqdim etilishi mumkin. SHuning uchun MHT doirasida agregatlarni taqdim etishning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqish lozim.
Oqimlar va zaxiralar. MHTda muayyan davrda amalga oshirilgan iqtisodiy faoliyat, masalan, bir yilda ishlab chiqarilgan YAIM aks ettiriladi.
Bunday turdagi statistik qatorlar yordamida «oqimlar», qandaydir vaqt ma’lumotlari yordamida esa «zaxiralar» o‘lchanadi.
Oqim – bu muayyan davr mobaynida, ya’ni vaqt birligida, masalan, oy,yo yilning choragi, yil va h.k. hisobida o‘lchanadigan o‘zgaruvchan. Oqim o‘zgaruvchanlari iqtisodiy jarayonlarning vaqtga ko‘ra “kechishini” tavsiflaydi: bir yil mobaynida iste’mol xarajatlarining miqdori, yilning choragi mobaynida ishini yo‘qotganlar soni va h.k.
Zaxira – bu faqat muayyan vaqtda o‘lchanadigan va muayyan sana (masalan, yilning boshi yoki oxiri) holatiga ko‘ra ob’ektning holatini tavsiflovchi o‘zgaruvchan.
Ichki yoki tashqi qarz hajmi, ishsizlar umumiy soni, iqtisodiyotda kapital hajmi kabilar zaxiraga misol bo‘lishi mumkin.
Oqim va zaxira o‘zgaruvchanlari o‘zaro bog‘liq. Oqimlar zaxiralardagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi: qator yillar mobaynida byudjet taqchilliklarining to‘planishi davlat qarzining ortishiga olib keladi; kapital zaxirasining o‘tgan yilning yakunidagi miqdori bilan solishtirilganda joriy yil oxirida uning o‘zgarishi bir yil mobaynidagi sof investitsiyalar oqimi sifatida taqdim etilishi mumkin.
Nazariy jihatdan olib qaralganda ichki mahsulot sof ko‘rinishda ifodalanishi kerak. Buning o‘rniga YAIM tushunchasidan foydalaniladi, bu hol amortizatsiyani hisoblashning murakkabligi bilan izohlanadi.
MHTdagi bir qator boshqa iqtisodiy o‘zgaruvchanlarni ko‘rib chiqishda "yalpi" va "sof" atamalari ushbu o‘zgaruvchanlarga amortizatsiya summasi kiritilgan-kiritilmaganligini ko‘rsatish zarur bo‘lgan holatlarda ham qo‘llaniladi. Masalan, "yalpi kapital qo‘yilmalar" "sof kapital qo‘yilmalar"dan tegishli davr uchun amortizatsiya miqdoriga farq qiladi. «YAlpi jamg‘armalar» bilan «sof jamg‘armalar» o‘rtasidagi farq haqida ham shunday deyish mumkin. Biroq, boshqa makroiqtisodiy hisobvaraqlarni ko‘rib chiqishda "yalpi" va "sof" atamalari mutlaqo boshqa ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, "sof import" import bilan eksport o‘rtasidagi farqqa teng, "sof tashqi aktivlar" esa tashqi passivlar chegirma qilingan holda tashqi aktivlarga teng.
Omil xarajatlar va bozor narxlari. YAIMni hisoblashda barcha korxonalar tomonidan yaratilgan qo‘shilgan qiymat ularning mahsuloti tovarlar yoki xizmatlar bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’i nazar, jamlanadi. Korxonalar tomonidan davlatga to‘lanadigan soliqlar (masalan, «bilvosita soliqlar» deb nomlanuvchi sotishdan olinadigan soliq va qo‘shilgan qiymat solig‘i) avtomatik tarzda qo‘shilgan qiymat tarkibiga kiritilmaydi. Agar qo‘shilgan qiymat bilvosita soliqlarni o‘z ichiga olmasa va barcha ishlab chiqarish birliklari tomonidan yaratilgan qo‘shilgan qiymatning umumiy miqdori olinsa, u holda mahsulot barcha daromadlar qiymatiga tenglashtiriladi. Mazkur fikr «faktoriy qiymat bo‘yicha mahsulot» nomini oldi. Agarda bilvosita soliqlar yalpi to‘lovlari barcha ishlab chiqarish omillaridan olinadigan daromadlar umumiy miqdoriga qo‘shilsa, u holda olingan agregat "bozor narxi bo‘yicha mahsulot" nomini olgan. «Bozor narxi» atamasi barcha bilvosita soliqlarni o‘z ichiga oluvchi narxni anglatadi.
Korxona tomonidan qandaydir davlat organidan subsidiya olinishi faktoriy daromadlar bilan ishlab chiqarish hajmi o‘rtasida farqning paydo bo‘lishiga olib keladi. MHTda bozor qiymati bo‘yicha YAIM olish uchun faktoriy qiymat bo‘yicha YAIMdan beriladigan subsidiyalarni chiqarib tashlash lozim. SHunday qilib, qarama-qarshi belgilarga ega bo‘lgan va o‘zaro qoplanadigan farqlar yuzaga keladi: korxonalar tomonidan to‘langan bilvosita soliqlar va korxonalar tomonidan davlatdan olingan subsidiyalar.
Transfertlar – shunday to‘lovlar jumlasiga kiradiki, ularni amalga oshirishda hech qanaqa almashish yuz bermaydi va hech qanaqa majburiyatlar yuzaga kelmaydi. Transfertlarga chet elda ishlovchi fuqarolar tomonidan jamg‘armalar repatriatsiyasi (ularning ona diyori uchun ijobiy oqim), shuningdek, emigrantlarning sovg‘alari, pul o‘tkazmalari, xayriya tashkilotlari tomonidan yordam tariqasida va xorijiy davlatlar tomonidan iqtisodiy yordam tariqasida beriladigan mablag‘lar. Transfertlar ichki iqtisodiyot ishlab chiqarishining bir qismi ekanligi bois, ular ishlab chiqarishning umumiy hajmi ko‘rsatkichlariga kiritilmaydi. Ayni paytda sof transfertlar baribir ushbu davrda mamlakat iqtisodiyotining ixtiyorida bo‘lgan va ulardan iqtisodiyot yakuniy iste’mol yoki yalpi jamg‘armalar uchun foydalanishi mumkin bo‘lgan umumiy daromadni oshiradi yoki kamaytiradi.
YAlpi milliy daromad va chet eldan transfertlar summalarini aks ettirish uchun tasarrufdagi yalpi milliy daromad tushunchasi qo‘llaniladi. Sof transfertlar manfiy bo‘lishi (transfertlar to‘lovlari transfertlar tushumlaridan yuqori bo‘lishi), tasarrufdagi yalpi milliy daromad miqdori yalpi milliy mahsulot miqdoridan kam bo‘lishi mumkin.
Nominal va real ko‘rsatkichlar. Joriy davr narxlarida o‘lchanadigan ko‘rsatkichlar nominal ko‘rsatkichlar deb ataladi; real ko‘rsatkichlar – bu bazaviy davr narxlarida o‘lchanadigan ko‘rsatkichlardir. Qandaydir yil uchun nominal YAIM o‘sha yil uchun tovarlar va xizmatlarni yakuniy ishlab chiqarish hajmiga teng. Real YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlarning o‘sha miqdorini anglatadi, lekin ularning qiymati bunda bazaviy yil o‘zgarmas narxlarida o‘lchanadi. Nominal YAIMning o‘zgarishlari narxlar yoki hajmning o‘zgarishi hamda ushbu ikala omilning ham bir vaqtning o‘zida o‘zgarishi tufayli yuz berishi mumkin. Real YAIMning o‘zgarishlari faqat yakuniy ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishini aks ettiradi.
Bazaviy yil bilan solishtirilganda narxlar o‘rtacha darajasining o‘zgarishini nominal YAIMni real YAIMga bo‘lish yo‘li bilan o‘lchash mumkin. Ushbu koeffitsient YAIMning nomuayyan narx deflyatori deb nomlanadi. Bazaviy yilda nomuayyan deflyator qiymati 1,0 ga (yoki, agar koeffitsient foizlarda ifodalangan bo‘lsa 100 ga) teng. O‘tgan yil bilan solishtirilganda YAIM deflyatorining u yoki bu yildagi o‘rtacha miqdorini o‘lchash mamlakatda inflyasiyaning umumiy ko‘rsatkichi hisoblanadi.