N muradullaev, Q. R. Rahmonov, T. S. Burxonov, N. Sh. Umarov yer monitoringi
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari.
1. Qishloq xo‟jalik yerlarida tuproq monitoringini o‟tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi. 2. Tuproq texnogen buzilishlarini monitoringi qanday o„tkaziladi. 92 3. Tabiiy yaylov yerlarida o‟simliklar monitoringi o‟tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi. 4. Ma‟lumotlar bankini yaratish va undan foydalanish. 5. Qishloq xo‟jalik yerlarida yer monitoringini o‟tkazish tartibi 6. Qishloq xo‟jalik yerlarida monitoring o‟tkazishning umumiy tartibi. 7. Sugoriladigan yerlarda yer monitoringini o‟tkazish xususiyatlari. IX-BOB. YER MONITORINGINING ILMIY-TEXNIK TA’MINOTI 1. Ilmiy texnik-ta’minot to’g’risida tushuncha. 2. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish. 3. Yer holatini tezkorlik bilan baholashda qo’llaniladigan texnik vositalar. Tayanch so‘zlar: topografa - geodezik, tuproqli, meliorativ, yer fondi, Tuproq haritasi, erlar ortiqcha namlanishi va suv bosishi haritasi, erlar ifloslanishi haritasi, agrokimyo haritasi. Yerlar monitoringini olib borish uchun axborotni turli xil tasvirlar, qidirishlar, izlanishlar, taftishlar (topografa - geodezik, tuproqli, meliorativni). Maxsus kuzatishlar (uyumlar, sellar), zond bilan masofali tekshirishdan foydalanish bilan yer usti tasviri va kuzatishlar o‟tkazish natijalari ta‟minlaydi. Arxiv (fond) ma‟lumotlari ham foydalaniladi. Yaqin vaqtga qadar ko‟pgina kuzatishlar, taftishlar va tasvirlar yer fondini o‟rganish maqsadida o‟tkazadigan turli vazirliklar va muassasalar tarmoq me‟yoriy - texnik xujjatlar asosida bir biridan ajralgan holda bajariladi. Ayni vaqtda yerlarni o‟rganish masalasi yagona davlat yondoshuvini talab qiladi, chunki yer tabiat muxini aynan muhim qismidir, o‟rmon va qishloq xo‟jaligi ishlab chiqarishi uchun asosiy ishlab chiqarish vositasidir, shuningdek xalq xo‟jaligining barcha korxonalari va tashkilotlarini joylashtirish uchun bazisli makondir. Yerlar monitoringi boshqa barcha tabiiy rel‟ef kadastrlar va monitoringini bog‟lovchi xol bajaradi va davlat maqomiga ega bo‟lishi kerak. 93 Ierarxiyaning turli xil darajasida ekologik vaziyat axborot (ayrim korxonadan boshlab va dunyo miqyosi darajasigaga) ekologik vaziyatining axborot portori deb atalishi yordami bilan namoyon etadi, u joyning kartografik asosiga kiritilgan grafikli ma‟lumotlarni ifodalaydi. Axborot portretining xal qiluvchi qobiliyati ayrim detallarni kurish qobiliyati kartoosnovadan foydalanish masshtabiga bog‟liq, u maxalliydan to dunyo mikyosi darajasiga ko‟payadi. Masalan, axborot portretida monitoringining maxalliy darajasiga barcha emissiya manbalari sanoat korxonalarining ventilitsion trubalari va boshqalar - mintaqa darajasida esa ta‟sir ko‟rsatishning manbalari yakin joylashganlari bitta guruxli manbalarda kushilib ketadilar. Federal darajada axborotning fazoviy umumlashuvi yanada ko‟proq kuzatiladi statsionar va kuchma laboratoriyalar etalon uchastkalar, poligonlardan foydalanish bilan barcha toifadagilar bo‟yicha yer ustidagi kuzatishlar o‟tkaziladi har bir laboratoriya aniq hududga berkitiladi, standart uskunalar va uslubdan foydalanadi. Laboratoriya eksperimental asosida yetarligi katta hududda majmuali agroekologik taftishni bajarishi mumkin. Laboratoriya 9 ta yoki 3 ta kuchma sublaboratoriyalar bloki, xayotini ta‟minlash bloki, bazani laboratoriyadan iborat. Bazani laboratoriya bloki barcha mujmuaning markaziy zvenosini ifodalaydi. Blok qabul qilish apparaturasiga, ro‟yxatga olish, ma‟lumotlarni boshlangich umumlashtirish, axborotlarni saklash va uzatishlarni uz ichiga oladi. Bazani blokning vazifasi - ob‟ektning kengaytirilgan tiplari bo‟yicha har xil parametrlarni ekspress-taxlili, chunonchi agar agroekologik yoki tuproq monitoringi olib borilayotgan bulsa, unda tuproqlar holati (monometriya, spektrometriya, xronometriya, radiometriya va boshk.) nazorati bo‟yicha barcha taxlillar bajariladi. Hayotni ta‟minlash bloki barcha laboratoriya majmuasining ishga layokatligini tutib turadi, ya‟ni xo‟jalik vazifasini, energiya bilan ta‟minlash, aloka, servis xizmati vazifalarini va boshk. sublaboratoriya bazaviy laboratoriyaga kushimchaligini ifodalaydi va taftish nuktalar sonini kengaytirishga imkon beradi. Sublaboratoriya parametlar kiskartirilgan to‟plami bo‟yicha ekspress-taxlilini 94 bajaradi. Bitta kuchma laboratoriya majmuasi bazaviy laboratoriya kuyilgan joydan 20-30 km masofada ikkita, uchta sublaboratoriyaga ega bo‟lishi mumkin. Sublaboratoriya muxtor ishlashi ham mumkin. Texnika vositalari yordam bilan axborotlarga ishlov berish va tezkorlik bilan olishning yer ustidagi chakkon ulchov-axborot majmualaridan foydalaniladi. Birok muntazam nazoratning an‟anaviy yer ustidagi uslubi juda kimmat va turli xil kasb mutaxassislarning ko‟pchiligini jalb qilishni talab etadi. Kosmosdan yerni zond bilan masofani tekshirish olinadigan axborotni anchagina arzonlashtirishga imkon beradi, chunki shu bilan birga monitoring oddiy, tez va hammabop vositalar bilan amalga oshiriladi. Zond bilan masofali tekshirish uslubi - bu o‟lchash ma‟lumotlari bo‟yicha ob‟ektlar xakida axborot olishdir, ya‟ni ular bilan to‟g‟ri aloka kilmasdan turib. Masofani monitoring - bu uchuvchi yoki kosmik apparatlar, shuningdek uzok aloka vositalari orkali axborotni uzatuvchi va avtomatik qayd qiluvchi yer ustidagi apparatlar yordami bilan amalga oshiriladi. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish uchun video- fotoaxborotlar beruvchi (radioalokatorlar, TV-kanallari va boshqalar) uskunalar va priborlardan foydalaniladi. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish priborlar va uskunalarning ikkita asosiy guruxlaridan foydalanish bilan amalga oshiriladi. - Video va foto axborot beruvchi (aerofotoapparatura, ko‟pzonali skanirlaydigan moslama, radiolokatorlar, TV-kameralari va boshqalar priborlar); - Trassali guruxlar (spektrometlar SVCh va radiometrlar, IK va boshqa) priborlari. Samolet skaneridan foydalanish bilan keyinchalik ma‟lumotlarga EHMda ishlov berish yo‟liga kariyib 20 mln.ga. Maydonga urtacha masshtabli harita tuzishga imkon beradi, aerosizualx va yer ustidagi baholashga asoslangan tabiiy yem-xashak yeri va bugi yaylovlari o‟simliklari to‟g‟risida axborotlar olishning an‟anaviy uslubi esa vaqt sarf qilishini nazarda tutadi. Bu geobotaniq haritani yangilash muddatini baz‟an 15 yilgacha tuzadi. Kosmik apparatlar va baland uchadigan samolyotlar bilan tasvirga olish 95 yerlar holatining federal (geobal) va mintaqa darajasida tavsiflash uchun olib boriladi. Kichik aviatsiya yordami bilan kuzatish va tasvirlar - maxalliy monitoring uchun va aerokosmik axborotlarini oydinlashtirish uchun olib boriladi. Yer holatini aniqlash paytida kosmik fotoaxborotni jalb qilish urganiladigan ob‟ektlar fotoplani, rangi, geometrik xajmi va tasvirning boshqa xususiyatlarini bilish yo‟li bilan landshaftning jismoniy unsurlarini aniqlashdir. Tabiiy jarayonlarning anchagina soni tasvirda to‟g‟ri in‟ikosini topmaydi. Ularni aniqlash bilan vosita deshifrovka belgilari asosida amalga oshiriladi. Masalan, bilvosita belgilar bo‟yicha yer osti suvlash ba‟zi bir tuproq farqlari, tabiiy resurslar rivojlanish bosqichlari yerlar namligining ortishi deshifrovka kilinadi. Kosmik fotosuratlardan foydalanish samaradorligi axborot xajmining yuqori xal qilish kobiliyati bilan bog‟langan. Yerlar kartografik holatini quyidagi haritalar to‟plami bilan tafsiflash mumkin bo‟ladi: 1. Yerlar foydalanishi haritasi (maqsadli vazifalari - ekinzorlar, o‟rmonlar, pichanzorlar, butazorlar va boshqalar). 2. Landshaftli harita (landshaftlar turli xil shurlash geomorfologiyasi). 3. Tuproqlar deflyatsiyasi va eroziyasi haritasi. 4. Tuproq haritasi. 5. Yerlar ortiqcha namlanishi va suv bosishi haritasi. 6. Yerlar ifloslanishi haritasi. 7. Agrokimyo haritasi. 8. Chirindining disbalans haritasi va boshqalar. U yoki bu xo‟jalik hududi rivojlanishining iqlim sharoiti tuprogi geologogeomorfologik ishlab turishini hisobga olish bilan har bir aniq tuman (mintaqa) uchun shunga uxshash kartalar tarkibi aniqlanadi. Tabiiy resurslar va yerlar monitoringini yuritishni ta‟minlash uchun yer satxini zond bilan masofali tekshirish uslublari va aerokosmik vositalarini tadbik 96 etishda fotografik va kartografik materiallari bilan turli xil texnika vositalari va har xil balandlikdan ro‟yxatga oladigan turli videoma‟lumotlarining masshtablarini barcha kushib olib borish vazifasini kuyadi. Odatga kura, bog‟lanish jarayoni tajribali deshifrovkachilar ishini uz ichiga oladi, ular tasvirlarning fotoplani, rangi, geometrik xajmi va boshqa uziga xos xususiyatlari bo‟yicha landshaftning u yoki bu xususiyatini deshifrovka qilish mumkin. Agrokosmik monitoringining afzalligi axborot olishni yuqori darajada tezkorligidir, uning xozirgi zamon hisoblash texnikasi yordami bilan ishlov berish imkoniyatidir foydalanishni tashkil qilishi va klassifikatsiyasi saklashishidadir. Masalan, harobalashishning quyidagi parametlarini aniqlaydi. Yaylovlar biomassasini, qishloq xo‟jaligilari hosildorligini, yer qatlamining chiqindisi kuvvatini, tuproq qoplamining kalinligina, zamin suvlari darajasi, chiziqli va tekislik tuproq eroziyasini, o‟simlik turlarini (tabiiy va qishloq xo‟jaligi ekinlari) ularning fazalari va vegetatsiyasini va sh.k.), favkulotdagi ekologik vaziyatni nazoratini paytidagi bevosita foyda mamlakatning barcha mintaqalarida ist‟emolchilarni ekspress-axborot bilan ta‟minlash, avariyalar oqibatini prognozik baholash va tabiiy-texnogendan kelib chikkan kadastrlar monitoringining operativ kosmik vositalari olib keladi. Yerni zamon bilan masofali tekshirishning iqtisodiy samaradorlik hisobi juda baland. Masalan, ba‟zi ma‟lumotlarga kura gidrometeorologik ta‟minlashda yo‟ldosh axborotidan foydalanish iqtisodiy harajat va zararni oldini olish summasi uni olishdagi harajatlardan 10-15 barobar oshib tushadi. Uzok shimol sharoitida tuproq qoplamining monitoringi uchun zond bilan masofali tekshirishni tadbik etish quyidagi asosiy tabiiy ob‟ektlarini bilib olishni ta‟minlaydi. Skanerli tasvirlar bo‟yicha lishayniklar va yashil butazorlar hisoblanadi: spektrozonali aerorasmga olish bo‟yicha yaprokli o‟rmonlar, kriogenga oid jarayonlar va ularga xos rel‟efning shakllari deshifrovka kilinadi; radiolakatsionli tasvir suv ob‟ektlari yakinidagi yerlar suv bosish darajasi to‟g‟risida, botqoqlar va 97 siyrak o‟rmonlar botqoqlanishining joylashishi to‟g‟risida axborotlar beradi. Shu bilan birga masofali monitoringning yo‟ldoshdan havodan yerda olinadign turli xil ma‟lumotlar urtasidagi korrelatsiyalar izlashga asoslangan metodologiyasi yerda tekshirilgan ma‟lumotlar bilan taqqoslash bo‟yicha axborotlarning bir qismi yukolishi nazarda tutiladi. Shuning uchun yerlar monitoringining eng maqsadga muvofiq va samaralisi bo‟lib, u uch xil darajadi tuplangan: yerdan (ma‟lum vaqtda tuplangan axborotlar), havodan (yengil samolyotlarda uchib muntazam razvedka olib borish yordami bilan) va kosmosdan (yo‟ldosh tizimlari bilan rakamni ma‟lumotlar yoki vizualx uzaykichlar yordamida) ma‟lumotlar bir vaqtda foydalanish kiritiladi. Yerlar holatini tezkorlik bilan baholash uchun texnik vositalar majmuasi quyidagi vazifalarni yechadi: - energetika, sanoat va aloka tizimlari tabiiy komplekslarini ularning ekologik va funksional holatini baholash maqsadida yerlar hududini yer ustida va masofali taftish qilishni tezkorlik bilan o‟tkazish; - kartografik ishlarni ta‟minlash uchun aerosurat o‟tkazish; - o‟rmon va suv fondi ob‟ektlari, hududlar urbanizatsiyalashuvi, salbiy jarayonlari geologik va gidrogeologik jarayonlar monitoringini amalga oshirish. - tabiiy va texnogen tavsifining favkulotdagi vaziyatlar oqibatlari va masshtablarini baholash va bilib olish; - davlat yer kadastri va yerlardan foydalanish hamda muhofaza qilishning davlat nazoratini axborot bilan ta‟minlanishi; - O‟zbekiston Respublikasi davlat xokimiyat organlari boshqaruv qarorlarini qabul qilish maqsadida tabiiy va xo‟jalik hududlari holati to‟g‟risida tezkor va ishonchli axborotlar olish: - avtomatlashtirilgan ma‟lumotlar bazalarini yangilash va yaratish. Ifloslanish manbalari va tabiat muhiti atrofining holatini nazorat qilishni instrumental va axborot bilan ta‟minlash bo‟yicha ishlar rivoji to‟g‟risidagi qaror bilan muvofiqlikda, ifloslanish manbalari tabiat muhiti atroflari holati ustidan hududiy va maxalliy darajalari YeGSEM 1999-1997 va 2000 yil kuzatishlarning 98 uchadigan tiplovoy avtomatlashtirilgan tarmog‟ini instrumental ta‟minlashni yaratish (TASNOS) dasturi ishlab chikilgan. YeGSEM ishlab turishini ta‟minlash va tashkil qilish ekologik monitoring- muvofiqni ilmiy bazasini yaratishni talab qiladi va binobarin ilmiy ishlarni keng doiradagi muammolar bo‟yicha o‟tkazishni ham. Ekologik monitoringning ilmiy bazasi «O‟zbekistonning ekologik xavfsizligi» dasturi doirasida yaratiladi. Ilmiy tekshirish ishlarining birlamchiligini aniqlash va rejalashtirish paytida YeGSEM yaratishda talay kapital qurilish mablagi talab qiladi. U bir andozali loyihalar va qarorlardan maksimal foydalanish hisobidan, texnik vositalar unifikatsiyasi, YeGSEM ishlab turishni ta‟minlashning har xil turlari va uslubi foydalanish harajatlarni jiddiy kamayishga olib ketishi mumkin bo‟ladi. Ekologik monitoringning mintaqa tizimlarini tashkillatirishga yagona ilmiy uslubiy yondoshuvni shakllantirish uchun, ekologik monitoringning xuddiy tizimlari rivojlanishi, tabiat muhofaza faoliyatini boshqarish prinsiplarini amalga ishlab chiqish uchun viloyatlar hududida eksperimental mintaqa tizimlarini yaratish bo‟yicha katta xajmli ishlar amalga oshirilmokda. Eng oldingi tartibda hududiy darajada kuzatishning turlicha idoralar tizimida olinadigan ekologik ma‟lumotlar taxlili va to‟plashning axborot tizimlari ishlab turishining me‟yoriy asosi ishlab chikilmokda. Kuzatishning barcha yo‟nalishlari bo‟yicha YeGSEM realizatsiya qilish paytida davlat va idora xizmati hamkorligini tashkil qilish eng murakab va eng kam olga siljigan vazifalardan iboratdir. Fakat ayrim mintaqalarda kuzatish xizmatining davlat va nodavlat mintaqasi darajasidagi viloyatlarda YeGSEM da ishtirok etish reglamentatsiya ta‟minlovchi me‟yoriy xujjatlar yigimini yaratish boshlangan. Ishlarning bu yo‟nalishi intensifikatsiyani talab qiladi, chunki xozirgi vaqtda federal darajada va federatsiyasi sub‟ektlari darajasidagi ekologik monitoringning tizimlari integratsiyasi masalasi eng dolzarb masala bo‟lib kelmokda. O‟zbekiston YeGSEM yaratish bo‟yicha ishlarning muhim tarkibiy qismi atrof muhitga va bio antropogen ta‟sir ko‟rsatishning manbalari monitoringini 99 tashkil etishdir. Antropogen ta‟sir ko‟rsatish manbalari monitoringi tizimi atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalar tushishini tafsiflaydigan ko‟rsatkichlar to‟g‟risida miqdoriy ma‟lumotlar olishga muljallangan. Antropogen ta‟sir ko‟rsatish manbalar holatini nazorat qilish va kuzatish vositalari ekspluatatsiyasi va yaratish uchun mas‟uliyat tabiatdan foydalanuvchilar hammasiga yuklatiladi. Tabiatdan foydalanuvchilar kuzatish vositalarini ekspluatatsiya qilishning to‟g‟riligini O‟zbekiston tabiat vazirligining hudud organlari nazorat qiladilar. Bir birining huquq va burchi, shuningdek YeGSEM bilan tabiatdan foydalanuvchilar o‟zaro ta‟sir tartibi (nazorat va kuzatish qilishda ta‟sir ko‟rsatishi ) «YeGSEM to‟g‟risidagi nizom» va viloyatlar, tumanlar hududlarida ekologik monitoringni yuritish to‟g‟risidagi nizomlar bilan reglamentatsiya kilinadi. YeGSEM kator tajriba hududlarida shunday nizomlar ishlab chikilgan. O‟zbekistonning avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) Yer ustidagi turli xil kuzatishlar (topografo-geodezik, tuproq, meliorativ va boshk.) va zond bilan masofali tekshirish (kosmik va aerotasvir), arxiv ma‟lumotlaridan foydalanib taftish o‟tkazish yordami bilan turli xil mintaqa ma‟lumotlar banki shakllanadi. O‟zbekiton Respublikasi yerlar monitoringining federal dasturi «Yerlar monitoringining axborot bazasi» bulimida O‟zbekiston yerlari atlasini tayyorlash va tuzib chiqishga shuningdek «O‟zbekiston yerini» avtomatlashtirilgan axborot tizimini (AAT) tadbik etish va ishlab chiqishga aloxida urin ajratilgan. «O‟zbekiston yeri» AAT O‟zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv organlari federatsiya sub‟ektlari, maxalliy uz-uzini boshqarish organlarini axborot bilan ta‟minlash maqsadida tuziladi «O‟zbekiston yeri» AAT markazlashtirish belgisi bo‟yicha kurilgan uz ichiga bosh markaz (federal darajasi), mintaqa markazlari (federatsiya sub‟ektlari darajasi), maxalliy markazlar (shahar, tuman- munitsipal tashkil topishi). Yerlar monitoringi bo‟yicha ishlar yanada rivojlanishi uchun yerlar monitoringining texnika va axborot bazalarini yaratish zarur; O‟zbekiston hududida 100 bosqichma bosqich yerlar monitoringini yuritishni tashkil etish; ekologik monitoring tizimi tarkibida boshqa vazirliklar va idoralar o‟zaro alokadorligida yerlar holatini tavsiflaydigan (tuproq hosildorligining kamayishi, yerlar meliorativligi bartaraf etilmaganligi, radionuktalar yerlar ifloslanish, texnogenni ifloslanish va yerlarning buzilishi salbiy geologik jarayonlar yerga harobalashtiruvchi ta‟sir ko‟rsatish va boshk.) salbiy jarayonlar axborotdan tula darajada foydalanib ko‟p darajali axborot tizimini yaratish. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|