N. O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Reykali domkratlar. Reykali domkratlarda yuk tishli reyka yor- damida ko‘tariladi. Tishli reyka domkrat korpusidagi yo‘naltiruv- chilar bo‘ylab harakatlanadi. Reykali domkratlar richag reykali va tishli reykali turlarga bo‘linadi. Richag reykali domkratlarning yuk ko‘taruvchanligi 151 ga yetadi. Tishli reykali domkratlarning yuk ko‘taruvchanligi 0,5...25 t ga yetadi. Reykali domkratlar xavfsiz dastak yordamida harakatga keltiriladi (69-rasm, b).
Domkratning massasini kamaytirish va ixchamligini ta’min- lash maqsadida yetaklovchi shesternya tishlari soni c_l:.... = 4 olinadi.
Reykali domkrat (69-rasm, b) korpus 1, tishli reyka 2, yetak­lovchi shesternya 3, reyka bilan ilashuvchi shesternya 6; tishli uzatmalar, tishli to‘xtatgich 5, dastak 4 dan tashkil topgan.
108
Dastakdagi aylanma harakat tishli g‘ildiraklar yordamida shesternya 6 ga uzatiladi. Shesternya 6 reyka 2 ni harakatga keltiradi.

^yuk ^rb
Ko‘tarilgan yuk tishli to‘xtatgich yordamida ushlab turiladi. Tishli uzatmalarning uzatish soni quyidagicha aniqlanadi:
(149)
bu yerda: Gy_uk — ko‘tarilayotgan yukning og‘irlik kuchi; r_b — reyka bilan ilashmadagi shesternya bo‘luvchi aylanasining radiusi; F — dastakdagi kuch; I — dastak uzunligi; // — domkrat yuritmasining foydali ish koeffitsienti, // == 0,83 olinadi.
Gidravlik domkratlar. Montaj ishlarida 25,0...200,0 t yuk ko‘taradigan gidravlik domkratlardan foydalaniladi. Balandli- gi 300...400 mm bo‘lgan domkratlar bilan yuklar 75...200 mm balandlikka ko‘tariladi. Domkratlarning og‘irbo‘lishi (200...800)N va qo‘lda o‘rnatilishi ularning kamchiligidir.
Gidravlik domkratlarning umumiy ko‘rinishi 69-rasm, v da ko‘rsatilgan. Prujinali nasos 9 ning porsheni 3 yordamida suyuqlik nasos bo‘lmasi 2 dan klapanli qurilmalar 4 va 5 orqali domkrat silindri 6 ga haydaladi va u yuk ko‘taruvchi plunjer 7 ni itaradi. Plunjerli nasosning porsheni dastak 1 bilan silji- tiladi. Plunjerni pastga tushirish uchun berkitish ventili 8 ni ochish kerak, bunda silindrdan suyuqlik oqib tushib, bosim pasayadi va plunjer pastga tushadi.
Gidravlik domkratlarda suyuqlik sifatida suv, muzlamay- digan aralashma (spirt va antifriz), shuningdek -35°C gacha temperaturada muzlamaydigan urchuq moyi ishlatiladi.
Dastaga qo‘yiladigan kerakli ishchi kuchi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
^F = . ^N- (150)
bu yerda: I va l₁ — dastak yelkalari, mm; d_p va D_p — plun- jerlarning diametrlari, mm; // — mexanik uzatmaning foydali ish koeffitsienti (// = 0,9).
109
Yukni ko‘tarish tezligi quyidagicha aniqlanadi: nasos plun- jeri 9 yo‘lining qiymatini, 5 mm, 1 sekunddagi qo‘sh yurishlari soni n (n=1 deb olinadi), hajmiy foydali ish koeffitsienti p_h = 0,9 ni qabul qilib, nasos berayotgan moy hajmi hi- soblanadi:



V = f^L5 • n • Ph, mm³.

(151)

Yukni 1 sekundda ko‘tarish balandligi:

mm

ostida hosil bo‘lgan moy
(152)
Yuk massasidan ish plunjeri bosimi:


(153)
MPa.

2. 
   Lebyodkalar
   

Lebyodkalar yukni vertikal yo‘nalishda ko‘tarish, tushirish, ayrim hollarda gorizontal yo‘nalishda sudrash, surish ishlarida ishlatiladi. Lebyodkalar umumiy va maxsus ishlarga mo‘l- jallangan bo‘ladi. Maxsus ishlarga mo‘ljallangan lebyodkalar kran va boshqa yuk ko‘tarish mashinalarining tarkibiy qismi hisoblanib, yukni ko‘tarish va tushirish, strela vaziyatini o‘zgar- tirish, yuk tashiydigan aravachalarni yurgizish, kran konstruk- siyalarini o‘rnatish va yig‘ishtirib olish, ayrim hollarda burish mexanizmlari uchun ishlatiladi.
Tortuvchi element turiga qarab: arqonli va zanjirli; ba- rabanlar soniga qarab: bir, ikki va ko‘p barabanli; baraban xiliga qarab ariqchali, tekis bo‘lishi mumkin. Lebyodkalar dastaki yuritmalar yoki mashinali yuritmalar yordamida harakatga keltiriladi.
Dastaki yuritmali lebyodkalar dastak yuk og‘irligi ta’sirida o‘z-o‘zidan aylanib ketmasligi uchun maxsus qurilmalar bilan jihozlanadi. Bunday qurilma xavfsiz dastak deyiladi
110
(70-rasm). Bunday qurilmada yetaklovchi val 5 ga, vtulkali disk 1 o^trnatilgan. Vtulkali disk ustiga rezbali dastak 4 o^trnatilgan. Rezbali dastak gayka vazifasini bajaradi. Gayka 4 va vtulka 1 o‘rtasiga tishli to‘xtatgichning tishli gTldiragi 2 o‘rnatilgan. GTldirak vtulkada erkin o‘rnatilgan. Vtulka aylanganda tishli gTldirak aylanmaydi. Agar dastak soat strelkasi yo‘nalishida aylantirilsa, gayka 4 vtulka 1 ustida (vint ustida gayka aylangandek) aylanadi. Natijada gayka 4 o‘ng tomonga siljib, tishli gTldirakni vtulkaga mahkam qisib qo‘yadi. U holda vtulka 1, gayka 4 va tishli gTldirak 2 bir- galikda aylana boshlaydi. Tishli gTldirak tishi tirgakdan (so- bachkadan) sirpanib ketaveradi. Dastak aylanishdan to‘xtasa, tishli gTldirak tishiga tirgak tiqilib, uni to^fixtatib qo‘yadi. Demak, ko‘tarilayotgan yuk ham to^fixtatib qo‘yiladi. Yukni tushirish uchun dastakni soat strelkasiga teskari yo‘nalishda