N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

 
4 §. Gaz va kondensat zahiralarini hisoblash
4.1. Gaz va gazkondensat konlaridagi gaz va kondensat zahiralarini hisoblash 
usullari 
Yer qobig‘ida tabiiy gazlar erkin gaz to‘plamlari, neftda erigan, suvda erigan 
va toshko‘mir qatlamlariga yutilgan (gidrat holatdagi gazlar ko‘rib chiqilmaydi) 
tarzida uchraydilar. Ulardan oldingi ikki guruhi eng muhim sanoat ahamiyatiga 
molikdir. 
Yer osti suvlarida erigan gazlar miqdori kam bo‘lsada, ularning mutlaq 
zahiralari katta bo‘ladi, lekin shunga qaramay ulardan hech qaerda deyarli 
foydalanilmaydi. Toshko‘mir qatlamlaridagi gazlarni faqat 1975-80 yillarga kelib 
qazib ola boshladilar. Bunday konlardan foydalanish usullari o‘ziga xos va murakkab 
bo‘lganidan ularni ishlatish chegaralangan. 
Toza gaz va gaz kondensati konlaridagi, gaz qalpog‘idagi va neft konlaridagi 
neftda erigan (yo‘ldosh) gazlarning joylashish sharoiti va zahiralari turlicha 
bo‘lganligi sababli ularning zahiralari alohida-alohida o‘rganilishi va hisoblanishi 
kerak. 

---

40 
Tabiiy gazlar turli uglevodorodlar aralashmasidan iborat bo‘lib, yonuvchi 
gazlar ularning asosiy va eng qimmatbaho tarkibiy qismi hisoblanadi; tabiiy gazlarda 
ko‘pincha uchraydigan geliy ham sanoat ahamiyatiga ega; azot va karbonat kislota 
ballast (ortiqcha narsa) hisoblanib, ularning gaz tarkibida yuqori miqdorda bo‘lishi 
gazning kaloriyaliligini, demak, tabiiy gazning bahosini pasaytiradi; vodorod sulfid 
o‘zining zaharliligi va yuqori korroziyali xususiyatiga ko‘ra zararli aralashma 
hisoblanadi; argon yer qa‘rining ushbu uchastkasining tabiiy gazlar bilan boyiganlik 
darajasini ko‘rsatuvchi eng muhim kimyoviy indikator vazifasini o‘taydi. 
Yonuvchi gazlarning zichligi, siqiluvchanligi, issiqlik chiqarish qobiliyati 
hamda ulardan sanoat miqyosida foydalanish imkoniyati ularni hosil qiluvchi 
uglevodorodlar tarkibiga bog‘liq. 
Tabiiy gazlarga davlat standartlari (GOST) o‘rnatilmagan, shuning uchun 
ularni tavsiflaganda metan, og‘ir uglevodorodlar, vodorod sulfidi, karbonat kislota, 
azot, argon va geliy gazlarining miqdori (hajmiy foizlarda) ko‘rsatilgan kimyoviy 
tarkibini berish zarur. Shuningdek, gaz zichligi va uning issiqlik chiqarish qobiliyati 
ham ko‘rsatiladi. Tarkibida katta miqdorda og‘ir uglevodorodlari bo‘lgan 1m
3
gazda 
mavjud bo‘lgan benzin miqdori (grammda), gaz kondensati konlari uchun esa, 1m
3
gazdagi kondensat miqdori (grammda) haqidagi ma‘lumotlarni ko‘rsatish zarur. Neft 
va gaz konlaridagi gazning sanoat ahamiyatiga molikligi ularning sanoat miqyosidagi 
tavsifiga, konni ishlatishning iqtisodiy sharoitlariga bog‘liq bo‘lib O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan hamda «O‘zbekneftgaz» MXK 
tavsiyasiga binoan o‘rnatiladi. 
Gazning zichligining kamligi va harakatchanligining yuqoriligi uning qatlamda 
o‘ziga xos joylashishini belgilab, g‘ovaklarning bo‘sh qismini to‘la egallashini 
ta‘minlaydi. Gazning bunday xususiyatlari u qatlamda suv bilan birga 
harakatlanganida g‘ovakli jinslarning eng yuqori qismlarini to‘ldirish imkonini 
beradi, shuning uchun gaz-suv tutash yuzasi, odatda gorizontal holatda bo‘ladi. 
SHuning uchun gaz uyumining chegarasi odatda uyum joylashgan struktura 
izogipsiga to‘g‘ri keladi. Gazlar joylashishining bunday o‘ziga xos xususiyati uyum 
chegarasini (mahsuldor qatlam strukturasi ma‘lum bo‘lganda) va kam sonli quduqlar 

---

41 
burg‘ilanganda gaz-suv tutash yuzasi holatini belgilashga imkon beradi. Gaz 
uyumining chegaralari va gaz-suv tutash yuzasi holati haqida olingan ma‘lumotlar 
gaz uyumi hajmini hisoblashni osonlashtiradi.
Ko‘pincha gaz uyumidagi gaz chekka yoki qatlam osti suvlarining u yoki bu 
bosimi ostida bo‘ladi. Lekin ko‘pincha suv bosimi sust bo‘ladi, bunday hollarda gaz 
uyumini ishlatish jarayonida uning hajmi deyarli o‘zgarmaydi. Suv faol bo‘lishi ham 
mumkin, shunga ko‘ra gaz uyumini ishlatish jarayonida gazlilik chegarasining 
(chekka suvlar mavjud bo‘lganda) yoki gaz-suv tutash yuzasining (qatlam osti suvlari 
mavjud bo‘lganda) siljishi sodir bo‘ladi. 
Gaz uyumidagi bosim ko‘pincha bosimli suvlarning tazyiqidan paydo bo‘ladi 
va uning miqdori shu bosim qiymati bilan aniqlanadi. Gaz do‘ppisi chegarasida 
joylashgan quduqdagi bosimni va gaz-suv tutash yuzasi chegarasidan tashqarida 
joylashgan quduqdagi suv bosimini bilgan holda gaz-suv tutash yuzasi holatini 
aniqlash mumkin. 
Shunday qilib, neftdan farqli o‘laroq, gaz uchun uning engilligi va tez 
harakatchanligi tufayli nisbatan kam sonli kuzatuvlar yordamida zahiralarni hisoblash 
uchun zarur bo‘lgan bir qator muhim ko‘rsatkichlarni aniqlash mumkin. 
Lekin geologik-izlov ishlari ma‘lumotlari va dala kuzatuvlari bo‘yicha gaz 
konlari borligini oldindan aytib berishning hozircha iloji yo‘q. Ishonchli ma‘lumotlar 
to‘plangan ayrim hollarda gaz-neft koni borligini taxmin qilish mumkin, lekin gaz 
koni mavjudligini ajratib ko‘rsatish ehtimoldan uzoqdir. Agar gaz to‘planishiga qulay 
strukturalar avvalroq topilgan strukturalarga asoslanib baholanadigan bo‘lsa, u holda 
gazliligi belgilangan provintsiyalarda bir nechta gaz uyumlari mavjudligini taxmin 
qilish mumkin.
Hattoki, gazning tabiiy holda yer yuzasiga chiqib turgan joylari mavjudligi 
ham zaminda sanoat ahamiyatiga molik gaz koni borligini isbotlovchi aniq ma‘lumot 
vazifasini hardoim ham o‘tay olmaydi. Ko‘pgina hollarda gaz chiqib turgan bunday 
joylar sanoat miqyosidagi uyumlar bilan bog‘liq bo‘lmagan gaz oqimlari siljiyotgan 
qatlamlar bo‘lishi mumkin. Lekin ular ko‘pincha gaz-neft konlarining darakchilari 
bo‘lib xizmat qiladi. 

---

42 
Geosinklinal oblastlarda, ayniqsa kesimning yuqori intervallarida toza neft 
uyumlari ko‘p uchraydi; toza gaz uyumlari hamda neft-gaz uyumlari esa 1000-1500 
m intervallarda namoyon bo‘la boshlaydi. Toza gaz uyumlari ko‘pincha 1500-2000 m 
intervallarda, gaz kondensati uyumlari esa 2500-3000 m intervallarda ko‘proq 
uchraydi. 
Platforma oblastlarida esa boshqacha manzara kuzatiladi, chunonchi: 
kesimning yuqori intervallarida gaz uyumlari ko‘proq uchraydi; 1000-1500 m 
intervallardan boshlab esa neft uyumlari ko‘proq bo‘lib, undan ham chuqurroqda gaz 
uyumlariga nisbatan ularning soni yanada ortib ketadi. Gaz kondensati uyumlari 
ayrim hollarda 1000-1500 m intervalda paydo bo‘ladi, 2000-2500 va 2500-3000 m 
chuqurlikda esa ularning soni yanada ortadi. Masalan, O‘zbekistondagi Ko‘kdumaloq 
konida gaz kondensati rif majmuasi (yuqori yura davri korbonat formatsiyasi) 
kesimida an‘anaviy XV-RU (rif usti, 2830-2930 m intervalda ochilgan), XV-R (rif, 
2930-3070 m), XV-RO (rif osti, 3110-3200 m) gorizontlarida ochilgan. Gaz 
kondensati uyumida qatlam bosimi 57,3-56,2 MPa, temperatura 110 
0
S. Qayd 
qilingan taxminiy qonuniyatlar gaz uyumlarini izlashda muhim hisoblanadi.
Geologik va geofizik tadqiqotlar asosida istiqbolli uchastkalarni ajratish va 
razvedka burg‘ilashi uchun qulay strukturalarni belgilash mumkin; ular chuqurlikda 
toza gaz, gaz kondensati yoki gaz-neft koni borligi haqidagi masalaga oydinlik 
kiritishi mumkin. 
Metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil qilingan geologik s‘yomka, geofizik 
tadqiqotlar va burg‘ilash ishlari bir-birini to‘ldiradi va gaz konining geologik 
tuzilishini to‘la va aniq yoritishga, gaz va kondensat zahiralarini hisoblash uchun gaz 
yoki gaz kondensati uyumining kerakli tavsiflarini olishga imkon beradi. 
Magistral gazuzatgich korxonalarini loyihalashda hisoblangan gaz zahiralari 
asos qilib olinadi, shu sababli ularni hisoblash yo‘riqnomalar talablariga rioya qilgan 
holda bajariladi.