N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

4.5.
Gaz zahiralarini hisoblash usulini tanlash 
Gaz zahiralarini hisoblash usulini tanlashda uyumni razvedka qilinganlik 
darajasi va uning ishlash rejimi hisobga olinadi. 
Zahiralarni hajmiy metod bo‘yicha hisoblash uyumni razvedka qilishning har 
qanday bosqichida amalga oshirilishi mumkin. Bosim pasayishi metodidan 
foydalanish uchun quduqni sinash ma‘lumotlariga ega bo‘lish zarur. Sinov 
ishlatishning davomiyligi har bir aniq holatda bosim pasayishi metodi bo‘yicha 
zahiralarni hisoblashni asoslovchi dastlabki ishonchli ma‘lumotlarni belgilangan 
muddatlarda olish imkoniyatini hisobga olib belgilanadi. 
Bunda quyidagi ma‘lumotlar olinishi kerak: 
1) ma‘lum bir vaqt davomida chiqarib olinadigan gaz miqdori haqidagi aniq 
ma‘lumotlar; 
2) o‘sha vaqt davomida quduqlar bo‘yicha qatlam bosimini namunali 
manometrlar bilan o‘lchash natijalari haqidagi barcha ma‘lumotlar; 
3) zahiralarni hisoblash sanasiga qatlam bosimining asoslangan o‘rtacha 
qiymatlari; 

---

56 
4) gorizontni ishlash rejimi va suvlilik chegarasining siljish dinamikasi 
haqidagi ma‘lumotlar. 
Agar yirik konlarda bosim 0,15-0,20 MPa ga pasayganligi haqida ma‘lumotlar 
to‘plangan bo‘lsa, u holda gaz zahiralarini bosimning pasayishi metodi bo‘yicha 
baholash tavsiya etilmaydi. Qatlam bosimining shunday kichik qiymatga pasayishida 
gaz uyumi depressiya bilan qisman qamrab olinishi mumkin, shu bilan birga 
jinslarning fatsial o‘zgaruvchanligi sezilarli bo‘lsa, zahiralarni hisoblashda xatoga 
yo‘l qo‘yiladi. Bu holatda qatlam bosimining birlik ulushiga pasayishida chiqarib 
olinayotgan miqdorining o‘zgaruvchanligi (doimiymasligi) uyumning depressiya 
bilan to‘liq qamrab olinmaganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Qatlamni ishlash rejimi nuqtai nazaridan qaralganda shuni ta‘kidlash lozimki, 
hajmiy metodni qatlamning har qanday rejimida qo‘llash mumkin. Bosimning 
pasayishi metodidan faqat gaz rejimida (erigan gaz rejimida) samarali foydalanish 
mumkin. Suv bosimli (gaz-suv bosimli) rejim uchun metodni samaradorligi keskin 
kamayadi, samarali suv bosimli rejimda esa metodni qo‘llanilishi umuman mumkin 
emas. 
Bosim pasayishi bo‘yicha zahiralarni hisoblash metodidan foydalanish 
imkonini tekshirish uchun uyumni ishlashning turli davrlarida bosimning 0,1 MPa ga 
kamayishiga uyumdan olingan gaz miqdorini (ideal gazlar holati qonunidan og‘ishiga 
kiritiladigan tuzatishni hisobga olib) hisoblash kerak bo‘ladi. Agar olingan natijalar 
mos kelsa (ya‘ni, qatlamni ishlatishda uning ayrim oraliqlaridan olinadigan gaz 
miqdori bosimning 0,1 MPa ga pasayishida teng bo‘lsa), bosim pasayishi metodini 
qo‘llash mumkin. Uyumni ishlatishning keyingi davrlarida bosimning 0,1 MPa ga 
pasayishiga chiqarib olinadigan gaz miqdori ko‘payib borsa, u holda qatlamda 
bosimli suv borligidan va gaz hajmining bir qismi shu bosim hisobiga siqib 
chiqarilishidan darak beradi. Bunday holatda bosim pasayishi metodini qo‘llashda 
(1.28) formuladan foydalanish kerak. 
Agar uyum hajmini aniqlash uchun ma‘lumotlar etarli bo‘lmasa, gaz zahirasini 
grafik usulda, ya‘ni 
p
o’r
/z
bilan qatlamdan olingan gazning umumiy miqdori 

---

57 
oralig‘idagi bog‘liqlik bo‘yicha bajarish mumkin. Bunda 
p
o’r
 
qiymati turli sanalarda 
o‘lchangan quduqlar debitlari bo‘yicha aniqlanadi: 
i
i
i
i
i
q
q
p
p
1
1
r
o'



, 
(1.35) 
bunda 
p
i

quduqlar og‘zi bir minutga yopilgandan so‘ng o‘lchangan statik 
bosim, MPa; 
q
i

quduqning og‘zi bir minutga yopilishidan oldingi debiti, m
3
. 
Har xil tarkibli jinslardan tarkib topgan qatlam (riflar) uyumlari uchun p
o‘r
ni 
aniqlash juda murakkab, chunki bunday uyumlarda qatlam bosimi turlicha pasayadi 
va ba‘zi quduqlarda 3-6 MPa ga farqlanadi. Ba‘zan qo‘shni quduqlar uzoq vaqt 
ishlatilganda ham ayrim quduqlardagi boshlang‘ich bosim saqlanib qoladi. Bu 
holatda gaz zahiralar har bir quduqning debiti bo‘yicha hisoblanib so‘ngra ushbu 
quduqlar bo‘yicha hisoblangan zahiralarning yig‘indisi olinadi. Amalda bunday 
metod litologik tarkibi qisqa masofada keskin o‘zgaradigan kollektorlar uchun ozmi-
ko‘pmi aniq ma‘lumotlar beradi, bunda har bir quduq alohida linza va bloklarni 
drenajlaydi. 
Quduqlar debitlari bo‘yicha qoldiq gaz zahiralarini hisoblash uchun ikkita har 
xil sanalarda quduq bo‘yicha o‘lchangan ma‘lumotlar bo‘lishi zarur: birinchi va 
ikkinchi sanada o‘lchangan quduq tubi bosimi (og‘zi yopiq quduqda minut davomida 
olingan o‘lchov ma‘lumotlari) 

p
1
va 
p
2
; o‘sha sanalarda uyumni ishlatish 
boshlanganidan beri chiqarib olingan gazning umumiy miqdori - 
Q
1
va 
Q
2
; o‘sha 
sanalarda aniqlangan gazning o‘rtacha sutkalik miqdori (erkin debitda) - 
q
1
va 
q
2
. 
Unda quduq bo‘yicha qoldiq gaz zahirasi quyidagi nisbatlardan biri bo‘yicha 
aniqlanishi mumkin: 
2
2
1
1
2
2
1
2
)
(



p
p
p
Q
Q
V



; 
(1.36) 
bunda 

1
va 

2
- p
1
va 
p
2
bosimlar uchun tegishlicha ideal gazlar holati 
qonunidan og‘ishga kiritilgan tuzatish; 

---

58 
2
1
2
1
2
)
(
q
q
q
Q
Q
V



.
(1.37) 
Bunday hisoblashlar ayrim quduqlar uchun faqat foydalanish quduqlari 
qatlamlar bo‘yicha to‘liq burg‘ilanib bo‘lingandan so‘ng qo‘llanilishi mumkin. Yangi 
quduqlar burg‘ilanganda quduqlarni o‘zaro ta‘sirlanish hodisasi va qatlamda gaz 
siljishi sharoitlari uyumda bosim qayta taqsimlanishi munosabati bilan shunchalik 
murakkab bo‘ladiki, gaz zahirasini bu usul bilan hisoblangan qoldiq qiymatini juda 
ham noaniqligi ayon bo‘ladi. 
(1.36) va (1.37) formulalarning o‘zaro nisbatlari bo‘yicha olingan qiymatlarni 
va quduq bo‘yicha aniqlangan qoldiq gaz zahiralarining miqdorini taqqoslash orqali 
olingan qiymatlar bajarilgan hisob-kitoblar aniqligining belgilovchi mezon bo‘lib 
xizmat qiladi. 
Barcha quduqlar bo‘yicha aniqlangan qoldiq zahiralar yig‘indisi hisoblash 
sanasiga uyum bo‘yicha qoldiq gaz zahiralarini aniqlash imkonini beradi. 
Karbonatli va darzli zich qumtoshlarda odatda o‘rtacha qatlam bosimini to‘g‘ri 
aniqlash uchun zarur bo‘ladigan uyum hajmi parametrlarini hisoblash qiyin kechadi. 
Bu holatda, gaz zahiralarini yuqorida qayd qilinganidek, grafik usulda yoki tegishli 
ma‘lumotlar borligida material balans metodi yordamida aniqlash kerak.