Nafas olish fiziologiyasi
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nafas olish – inspiratsiya ko'krak qafasining eniga, bo’yiga va balandligiga
kengayishi xisobiga sodir bo’ladi. Jumladan, nafas olinayotgan paytda qaburg’alararo tashqi tishsimon muskullar qisqarishi natijasida ko'krak qafasi eniga kengaysa, diafragmaning qorin bo'shlig'i tomon tortilib, konus shakliga o’tishi natijasida bo’yiga, tosh suyagining pastga tushishi xisobiga balandligiga tomon kengayadi. Oqibatda ko'krak qafasining ketidan o'pka ham kengayib, uning ichidagi bosim pasayadi, natijada unga havo so’rib olinadi. Havo so’rilishi o'pkaning batamom
111
kengayib, ichidagi bosim atmosfera bosimi bilan tenglashguncha davom etadi. Nafas olinayotganda ko'krak qafasining eniga faol kengayishi tufayli ko'krak bo'shlig'idagi bosim sezilarli darajada,masalan, yirik hayvonlarda (simob ustuni xisobida) 30- 50mm gacha pasayib ketadi. Natijada o'pkaning kengayishi uchun juda yaxshi imkon tug’iladi. Ko'krak qafasining kengayishida ishtirok etadigan muskullarga (masalan, qaburg’alararo tashqi tishsimon muskullar) inspirator muskullar deyiladi. Nafas chiqarish –ekspiratsiya. Nafas olish, ya’ni havoni o'pkaga so’rish – inspiratsiya tugashi bilanoq nafas chiqarish ekspitatsiya boshlanadi. Nafas tugashi bilanoq qaburg’alar o’z og’irligi va to’g’aylarning elastikligi tufayli avvalgi, holatini egallashga intilib siqila boshlaydi. Qaburg’alararo tishsimon muskullar ham qisqarib, qaburg’alarning siqilishiga yordam beradi. Shuning natijasida ko'krak qafasi va unga ergashib o'pka ham toraya boshlaydi. Bu vaqtda qorin bo'shlig'idagi organlarning bosimi tufayli, diafragma ko'krak bo'shlig'i tomon egilib, qavariq holatga o’tadi. To’sh suyagi esa, avvalgi vaziyatini egallaydi, mana shularning hammasi ko'krak qafasining bo’yiga va balandligiga torayishini ta’minlaydi. Shunday qilib, har tomondan ko'krak qafasining torayishi oqibatida, o'pka ham torayib, nafas chiqariladi. Qaburg’alarning siqilishi va shu tariqa ko'krak qafasining torayishida ishtirok etadigan muskullarga (masalan, qaburg’alararo ichki tishsimon muskullar) ekspirator muskullar deyiladi.
112
O'pka alveolalarida alveola havosi bilan alveolalar devoriga tarmoqlanib, to’r hosil qilgan kapillyarlardagi qon o’rtasida doimo uzluksiz ravishda gaz almashinuvi jarayoni sodir bo’lib turadi. Ayni vaqtda gazlar diffuziya hodisasiga ko’ra parsial bosim baland joydan parsial bosim past joyga tomon alveola va kapillyar devori orqali sizib o’tadi. Shunday qilib, gazlarning alveola havosidan qonga va aksincha, qondan alveola havosiga o’tishida ularning parsial bosimi hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladi. Gazlar aralashmasi umumiy bosimning aralashmadagi ma’lum gaz ulushiga to’g’ri keladigan qismi o’sha gazning parsial bosimi deyiladi. Bu bosim aralashmadagi gazning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Masalan, barometrik bosim (simob ustuni xisobida) 760mm ga teng bo’lgan joydagi atmosfera havosining tarkibidagi kislorod 21% deb olinsa, kislorodning parsial bosimi 760mm ga teng bosimning 21% ini, ya’ni (simob ustuni xisobida) 159 mm tashkil qiladi. Alveola havosi va qondagi gazlarning miqdori va parsial bosimi kislorodni alveola havosidan qonga, karbonat angidridni esa qondan alveola havosiga o’tishini ta’minlay oladigan darajada bo’ladi. 1-jadval. Alveola havosi venoz va arterial qondagi gazlarning miqdori va partsial bosimi: Qayerda Miqdori o/o hisobida Partsial bosim mm/ simob ustuni hisobida O 2
CO 2
N 2
O 2
CO 2
N 2
Alveola havosida 14,5-16,0 4,5-6,0 78-80,0
110-115,0 38-45,0
570-571,8 Arterial qonda 20-21,0 35-40,0
0,95 95-110,0 40-50,0 _ Venoz qonda 12,0 50-55,0
0,95 20-40,0
40-60,0 _
Jadvaldan ko’rinib turganidek, alveola havosidagi kislorod parsial bosimi (100-115mm simob ustuni) venoz qondagi kislorod parsial bosimi (20 -40mm) sezilarli darajada baland bo’lgan holda, alveola havosi va venoz qondagi karbonat angidrid parsial bosimlari o’zaro kam farq qiladi. Shunga qaramay, bu farq alveola havosidan qonga kislorod o’tayotgan paytda karbonat angidridning muntazam ravishda alveola havosiga o’tishini ta’minlay oladi. Alveola havosi bilan qon o’rtasida gazlar almashinuviga alveolalar va kapillyarlarning yuza
113
kengligi, devorlarining gazlarni o’tkazish xususiyatlari va kapillyarlardagi qon bosimi ta’sir ko’rsatadi. Turli kasalliklarda alveolalar ichki bo’shlig’iga suyo’qliklar to’planishi, kapillyarlardagi bosimning oshib ketishi va shunga o’xshash boshqa omillar gazlar almashinuviga bir muncha to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, alveola havosi bilan qon o’rtasidagi gazlar almashinishi oqibatida, o'pkaga olinayotgan havo tarkibidagi kislorodning 5%ga yaqin qismi qonga o’tib, qondan 4%ga yaqin karbonat angidrid alveola havosiga o’tadi. Nafasga olinadigan va nafasdan chiqariladigan havo tarkibini o’rganib, bunga ishonch hosil qilsa bo’ladi. 2-jadval Nafasga olinadigan va undan chiqariladigan havoning tarkibi (foiz xisobida):
O 2
CO 2
N 2
Nafasga olinadigan havo 0,03
20,94 79,30
Nafasdan chiqariladigan havo 4,40 16,30
79,60
Nafasga olinadigan va undan chiqariladigan havodagi azot miqdorining deyarli o’zgarmasligi jadvaldan ko’rinib turibdi, nafasdan chiqarilayotgan havoning dastlabki qismi tarkibi jihatidan atmosfera havosining tarkibiga juda yaqin bo’ladi. Chunki nafas chiqarilayotganda, dastavval, gaz almashinuvida ishtirok etmagan havo “zararli bo’shliq” havosi chiqariladi. Nafasdan chiqariladigan havoning keyingi, oxirgi qismi esa, o’z tarkibi jihatidan alveola havosining tarkibiga yaqin turadi. Shu sababli, nafasdan chiqariladigan havoning oxirgi qismi tarkibini o’rganib, alveola havosining tarkibi to’g’risida fikr yuritsa bo’ladi. Alveola havosining tarkibi nafas olish va chiqarish paytlarida kam o’zgaradi, nafas chiqarilayotgandagina tarkibidagi karbonat angidrid 0,3-0,4% ga kamayadi. Nafasdan chiqarilayotgan havoning bosimi alveola havosi tarkibidagi suv bug’lari xisobiga bir mincha ko’paygan bo’ladi. |