Namangan davlat universiteti ijtimoiy-madaniy faoliyat kafedrasi

 
 
Tayanch  so‘z  va  iboralar:
 
“Jamoatchilik  bilan  aloqalar”  texnologiyalari, 
M.Bekmurodov,  ommaviy  axborot  vositalari,  mafkura  targ‘iboti,  auditoriyani 
segmentlash, Frenk Jefkins modeli,  Samyuel Adams, D.Olshanskiy  
Nazorat savollari: 
1.  “Jamoatchilik bilan aloqalar” texnologiyalari deganda nimani tushunasiz?  
2.  “Jamoatchilik bilan aloqalar” texnologiyalari bilan bog‘liq qanday 
nazariyalarni bilasiz?   
                                                           
40
 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг 
тўққизинчи сессиясидаги маърузасида баён этилган асосий вазифалар ва қоидаларни кенг ўргатиш бўйича 
ташкилий-маърифий тадбирлар Дастури. – Т., Ўзбекистон, 2002, 24-бет. 
41
 Бекмуродов М. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. - Т., Фан, 1999, 166-167-бетлар.  
42
 “Ижтимоий фикр” Республика жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази томонидан ўтказилган сўров 
натижалари. 1-боб. Олий Мажлис исло³отлари. 11-бет.  

3.  Frenk Jefkins modeli qanday model?  
4.  Reklama va “Jamoatchilik bilan aloqalar” texnologiyalarini qo‘llashda   
ommaviy axborot vositalarini o‘rni qanday?  
5.  Reklamada jamoatchilik bilan aloqalar” texnologiyalarini qanday qo‘llaniladi?  
 
 
REKLAMA AGENTLIKLARI VA TASHKILOTLARI FAOLIYATI 
Reja:  
1.  Reklama agentliklari va tashkilotlari yegshunchasi  
2.  O‘zbekistonda reklama agentliklari va tashkilotlari faoliyati 
 
Reklama agentligi reklama ishlarini: reklama tadqiqotlarini olib borish, reklama 
faoliyati rejalarini ishlab chiqish, reklama kampaniyalari dasturlarini ishlab chiqish 
va  o’tkazish,  shu  jumladan,  reklama  murojaatlarini  tayyorlash,  reklama 
tashuvchilarni  ishlab  chiqarish,  reklama  murojaatlarini  joylashtirish  kabilarni  
bajarishga  ixtisoslashgan  mustaqil  firmadir.  Reklama  agentligi  bularning 
barchasini  o’z  mijozlari  nomidan  va  hisobidan  amalga  oshiradi.  Ular  reklama 
beruvchilar oldida moliyaviy, yuridik va ma’naviy majburiyatlariga egadirlar. 
Dunyoning  eng  yirik  reklama  agentliklari  allaqachon  murakkab  tashkiliy 
tuzilishga  ega  bo’lgan  ulkan  transmilliy  baynalmilal  korporatsiyalarga  aylanib 
ulgurganlar.  Dunyoning  eng  yirik  o’nta  reklama  kompaniyalaridan  yettitasi 
Amerikada  joylashgan  shtab-kvartiralari  tomonida  boshqariladi.  Bu  Amerika 
reklama bozorining dunyodagi eng ulkan bozor ekanligi bilan bevosita bog’liq. Bu 
mamlakatdagi  reklama  xarajatlarining  jami  2006  yilda  $ 134,  3  mlrd  baholangan. 
Birinchi  uchlikka  kiruvchi  Yaponiya  va  Germaniya  ham  shunga  yaqin 
ko’rsatkichlarga ega bolganlar. 
Hattoki ozlarining qudratli reklama xizmatlariga ega bo’lgan eng yirik reklama 
beruvchi  firmalar  reklama  agentliklarining  ko’magisiz  o’z  bizneslari 
samaradorligiga  yetadigan  ziyondan  xalos  bo’la  olmaydilar.  Buning  sababchisi 
firmaga  auditoriya  qiziqishlarini  yanada  chuqurroq  tushunish,  ko’proq  bilim  va 
malakaga ega bo’lish imkoniyatlarini beradigan marketing vaziyatlaridir.  
Agentlik  mustaqil  tashkilot  bo’lib,  reklama  beruvchiga  o’z  muammolariga 
“chetdan”  nazar  tashlash  imkoniyatini  beradi.  Shu  yo’l  bilan,  reklamaning  ayrim 
rahbarlar  didiga  bog’liq  bo’lib  qolishi  va  iste’molchilardan  kutilayotgan  aks 
murojaatlar  borasida  yanglish  ko’rsatmalar  berish  kabi  subyektiv  omillarning 
salbiy ta’sir etish holatlari kamaytiriladi.  
Reklama  agentligi,  odatda  ommaviy  axborot  vositalari  bilan  aloqalarni  yaxshi 
yo’lga  qo’ygan  bo’ladi  va  reklama  joylashtirish  uchun  ulardan  vaqti  va  joyini 
muntazam ravishda oldindan sotib oladi. Reklama agentligi bilan hamkorlik qilish 
reklama  beruvchiga  o’z  muammolarini  tezkor  hal  etish  imkonini  beradi,  vaqtini 
tejashga yordam beradi.  
Reklama  agentliklariga  (ayniqsa,  reklama  xizmatlarining  butun  kompleksini 
ta’minlaydiganiga)  murojaat qilish reklamadagi  tizimli  yondashuvni  ta’minlashga 
sharoit yaratadi, bu esa, oz navbatida samaradorlikning ancha oshishiga olib keladi. 

O’zi  uchun  reklama  agentligini  tanlashda,  reklama  beruvchiga  quyidagi 
mezonlardan kelib chiqish tavsiya etiladi. 
1)  agentlik tashkil etilgan vaqt, uning ish tajribasi; 
2)  ixtisoslashgan mutaxassislarga egaligi; 
3)
 
ko’rsatiladigan reklama xizmatlari ro’yxati;
43 
4)  ixtisoslashuvning  mavjudligi  (bajariladigan  vazifalar,  reklama  qilinuvchi 
tovarlar, mo’ljaldagi auditoriya turi va boshqalar bo’yicha). 
Mazkur mezonlarga amal qilinar ekan, agentlikning qachon va kim tomonidan 
ta’sis  etilganini  bilib  olish  zarur.  Reklama  beruvchi  firmalardan  qaysi  birlari 
agentlikning  mijozi  bo’lganligini  aniqlash  va  reklama  mahsulotlari  namunalari 
bilan  tanishib  chiqmog’i  maqsadga  muvofiq.  Odatda  nufuzli  agentliklar  bu  kabi 
savollarga javoblarni sir tutmaydilar. 
Reklama  beruvchi  o’z  oldida  turgan  aniq  muammolarga  ko’char  ekan,  ushbu 
agentlik  reklama  xizmatlarinining  barchasini  to’la  to’kis  taqdim  eta  oladimi, 
yoqmi, aniqlashi zarur 
AQShda o’tkazilgan tadqiqotlar agentliklarning reklama beruvchilar uchun eng 
ahamiyatli bo’lgan  asosiy belgilarini hamda qaysi belgilar bo’yicha agentlik zaif 
deb tan olinishini aniqlab berdi.  
Umuman, reklama  agentligini tanlashda mijoz  biznesini  bilish va agentlikning 
ijodiy imkoniyatlari kabi mezonlarining ustun turishi haqida xulosa qilish mumkin. 
Ijobiy va salbiy belgilari bilan ular asosiy kuli.zaif tomonlarga bo’linadi. Ayni 
paytda ishda kreativ (ijodkorlik) rolini haddan tashqari oshirib yuborish  va asosiy 
e’tiborni  unga  qaratib  qo’yish  xavfli  hisoblanadi.  Bu  holat  ehtimol  tutilgan 
buyurtmachilar  tomonidan  betartib  xizmat  va  kadrlar  qo’nimsizligi  kabi  jiddiy 
kamchiliklarga tenglashtiriladi.  
MDH mamlakatlarida bu kabi keng ko’lamli tadqiqotlar o’tkazilgan emas (har 
holda  muallif  ularning  natijalaridan  bexabar).  Shunga  qaramay  Ukarainaning  eng 
nufuzli reklama agentliklari va reklama beruvchilari vakillari bilan muloqot qilish 
tajribasidan quyidagi dastlabki hulosalarga kelish mumkin: 
Ukraina reklama beruvchilari orasida to’liq xizmat ko’rsatish imkoniyatlari (o’z 
poligrafiyasi va ishlab chiqarish bazalariga, marketing tadqiqotlarini olib borishga 
ixtisoslashgan  mutaxassislariga  egaligi  va  boshqalar),  agentlikning  ijodiy 
imkoniyatlari  va  xodimlarning  xushmuomalaligi  ko’rsatkichlari  ancha  yuqori 
turadi. 
Reklama  agentliklarini  shartli  ravishda  stikl  xizmatlarni  to’liq  amalga 
oshiradigan  va  ixtisoslashgan  xizmatlarni  taklif  etadigan  agentliklarga  bo’lish 
qabul  qilingan.Birinchi  guruhga  tadqiqotlar,  ijodiy  faoliyat,  rejalash,  reklama 
mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  hamda  NLReklama  xarakteridagi  xizmatlarni: 
pablik  rileyshnz  (ijtimoiy  aloqalar)  tadbirlarini  ishlab  chiqish  va  o’tkazilishini 
ta’minlash,  qadoqlashni  ishlab  chiqish  va  5R-kampaniyalarini  o’tkazish  kabi 
xizmatlar bilan shug’ullanadigan reklama agentliklari kiradi. 
Keyingi  yillarda  reklama  tajribasida  agentliklarni  ko’proq  ixtisoslashtirishga 
intilish  kuchaymoqda.  Natijada  gazetalar  (ba’zan  ularning  aniq  ro’yxatlari 
                                                           
43
 Karrieva Yo.K., Nematov I.U., Masharipov A.A., Egamberdiev Yo.I., Abdurahimov S.N, Abdilakimov G.A. 
Reklama faoliyatini tashkil etish: O’quv qo’llanma .-T.: TDIU, 2009.96-b. 

ko’rsatiladi)  yoki  muayyan  telekanallarda  reklama  joylashtirish  bilan 
shug’ullanadigan  agentliklar  vujudga  kelmoqda.  Ba’zi  agentliklar  reklama 
mahsulotining  biror  muayyan  turi  (masalan,  ko’p  qavatli  binolarning  old 
tomonlaridagi,  havo  sharlari  va  boshqa  aviokonstrukstiyalardagi  reklamalar) 
bo’yicha  ixtisoslashgan  bo’ladiyu  Bundan  tashqari  reklama  shchitlarini 
tayyorlovchi ijodiy san’at ustaxonalari va boshqalarni ham uchratish mumkin. 
Garchi  ixtisoslashish  ayrim  ish  turlari  ijrosining  sifat  va  ijodkorlik  darajasini 
oshirishga  yordam  bersada,  ularning  doim  ham  marketing  ishlanmalari  bilan 
ta’minlangan bo’lmasliklarini ta’kidlash lozim.  
Reklama agentligi xizmatlariga haq to’lash komisson tartibda amalga oshirilishi 
mumkin.  Reklama  hisoblari  summasining  15  foiz  hajmi  an’anaviy  ko’rsatkich 
hisoblanadi.  Mediamakon  sotib  olish  bilan  bog’liq  bo’lmagan  reklama  xizmatlari 
uchun agentlik yana o’sha reklama beruvchi sarflagan har yuz dollarning 15 dollari 
olib  keladigan  17,  65  foizni  talab  qilishi  mumkin.  Reklama  beruvchi  va  agentlik 
o’rtasidagi bunday hisob-kitob tizimi bir necha bor tanqidga uchragan. Tanqidning 
asosiy  sababi  shu  bo’lganki,  reklama  agentliklari  reklama  hisoblaridagi 
mablag’larning  ko’payishidan  manfaatdor  bo’lganlar  va  bu  o’z-o’zidan  ularning 
xizmatlari narxining oshishiga olib kelgan. Shuning uchun ko’pchilik yirik reklama 
beruvchilar  agentliklar  xizmatlari  uchun  ro’yxatga  olingan,  kelishilgan  narxlarda 
haq to’laydilar yoki komission va gonorar to’lash usullarini birga qo’llaydilar. 
Keng qamrovli reklama xizmatlarini bajaradigan yirik reklama agentliklari o’z 
bo’limlarida  turli  mutaxassislarni  birlashtirish  zaruriyatini  his  qiladilar.  Odatda 
bo’lim faoliyati muayyan ishni amalga oshirishga qaratilgan bo’ladi. 
Alohida bo’limlar sxemasi va vazifalarining asosiy elementlari haqida qisqacha 
to’xtalamiz. 
Funksional bo’linmalarni beshta asosiy turga bo’lish mumkin.  
1)  ijodiy bo’lim; 
2)  buyurtmalarni bajarish bo’limi; 
3)  ishlab chiqarish bo’limi; 
4)  marketing bo’limi; 
5)
 
moliya-xo’jalik bo’limi.
44 
Harakatdagi  detalni  birinketin  turli  texnologik  jarayonlardan  o’tkazadigan 
bo’limlarning  ishi  konveyeriga  o’xshamaydi.  Odatda,  yuqorida  tilga  olingan 
birinchi to’rt bo’lim vakillari muayyan buyurtmani bajarish uchun mijozlar ishchi 
guruhlari  tarkibiga  kiritiladi.  Ishchi  guruhga  vazifa  yuklatilgach,  uning  a’zolari 
o’zaro  va  bo’limlari  bilan  yaqin  hamkorlikda  reklama  murojaati  konsepsiyasini 
(reklama  kampaniyasi  rejalari  va  boshqalar)  ishlab  chiqadilar.  Shundan  so’ng 
murojaatlar  ishlab  chiqish  jarayoni  ga  yakun  yasaladi  va  reklama  tashuvchilarni 
ishlab chiqarishga o’tiladi. 
Ijodiy  bo’lim  matn  tuzuvchilar,  rassomlar,  grafika  bo’yicha  mutaxassislar, 
rejissyorlar,  muharrirlar  va  boshqa  ijodiy  xodimlarni  birlashtiradi.  Ular  reklama 
murojaati  g’oyalarini  yaratadilar,  ularni  amalga  oshirishning  to’g’ri  vositalarini 
tanlaydilar.  Murojaatda  psixologik  omil  o’rnining  juda  kattaligi  hamda 
                                                           
44
 Karrieva Yo.K., Nematov I.U., Masharipov A.A., Egamberdiev Yo.I., Abdurahimov S.N, Abdilakimov G.A. 
Reklama faoliyatini tashkil etish: O’quv qo’llanma .-T.: TDIU, 2009.99-b. 

reklamaning  ma’lum  darajada  san’atga  yaqin  turishi  munosabati  bilan  bu 
bo’limning roli nihoyatda yuqori baholanadi. 
Buyurtmalarni  bajarish  bo’limi,  o’z  boshlig’idan  tashqari,  ishchi  guruhlari 
rahbarlarini  ham  o’z  ichiga  oladi.  Ishchi  guruh  rahbari  ba’zan  loyihaning  mas’ul 
ijrochisi  yoki  kontaktor  deb  ham  ataladi  va  buyurtmani  bajarish  jarayonining 
markaziy figurasi hisoblanadi. U o’z agaentligida buyurtmachisining manfaatlarini 
ifodalaydi  va  aksincha,  -  agentlik  buyurtmachi  bilan  munosabatlarda  kontaktor 
(aloqachi) sifatida ishtirok etadi. Ishchi guruh rahbari buyurtmani bajarish bo’yicha 
agentlik  ichidagi  barcha  ishini  boshidan  oxirigacha  muvofiqlashtiradi.  Shu 
munosabat  bilan  kontaktorga  qo’yiladigan  talablar  darajasi  yetarlicha  yuqori 
bo’ladi.  Bir  qiyofaning  o’zida  u  reklama  va  marketing  professionalizmi, 
buyurtmachi  bilan  tadbirkorlik  aloqalarini  o’rnatish,  mutlaq  kommunikabellik 
(muomalaga  kirishuvchanlik),  g’oyalar  yaratish  qobiliyati,  ishbilarmonlik  va 
tartiblilik,  zukkolik,  yaxshi  did  va  boshqa  ko’plab  sifatlar  mujassamlashgan 
bo’lishi kerak. 
Ishlab  chiqarish  bo’limi  reklama  tashuvchilarni  ishlab  chiqish  bilan  mashg’ul 
bo’ladi va ba’zan bosmaxona, reklama shchitlarini ishlab chiqaruvchi ustaxonalar 
kabi ishlab chiqarish bo’linmalari va boshqalarni birlashtiradi. 
Marketing  bo’limi  xodimlari  marketing  tadqiqotlarini  amalga  oshiradilar, 
reklama  qilinayotgan  tovar  bozorlari  hamda  reklama  xizmatlari  bozorlarini  tahlil 
qiladilar,  mijoz  firma  va  uning  tovarlari  haqida  ma’lumotlar  to’plashni 
tashkillashtiradilar,  reklama  kampaniyalari  ishining  samaradorligini  nazorat 
qiladilar. 
O’zlarining maxsus reklama vazifalarini amalga oshirishdan tashqari, reklama 
agentligi  o’zining  moliyaviy-xo’jalik  faoliyatini  samarali  olib  borishi,  uning 
samarali  boshqaruvini  ta’minlashi  hamda  tegishli  yordamchi  xizmatlarga  ega 
bo’lishi  kerak.  Bu  masalalarning  echimi  bilan  agentlikning  moliyaviy-xo’jalik 
bo’limi shug’ullanadi. 
Reklama kampaniyasi. «Reklama kompaniyasi» atamasi zaminida biz reklama 
beruvchining marketing strategiyasi doirasidagi muayyan  marketing maqsadlariga 
erishishga qaratilgan reklama tadbirlari majmuini tushunamiz. 
Reklama  beruvchining  butun  reklama  faoliyati  reklama  kampaniyalarining 
yig’indisidan  iborat  deyish  mumkin.  Reklama  kampaniyasi  bu  firmaning  o’z 
reklama  strategiyasini  amalga  oshirish  quroli,  reklama  faoliyatini  taktik 
rejalashtirish elementlaridan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, firmaning reklama 
faoliyati  ustidan  o’tkaziladigan  nazorat  reklama  kampaniyalarini  olib  borish 
jarayoni  to’g’ri  tashkil  etilgan  taqdirdagina  samara  berishini  eslatib  o’tish  ham 
to’g’ri bo’ladi. 
Reklama  kampaniyalari  bir-biridan  ko’pchilik  belgilarinig  turlichaligi  bilan 
ajralib  turadilar.  Ko’plab  ehtimol  tutilgan  tasniflardan  quyidagilarni  ajratib 
ko’rsatish mumkin: 
1) ko’zlangan maqsadlariga ko’ra (muayyan tovarni quvvatlash, reklama 
beruvchining ezgu qiyofasini shakllantirish va boshqalar); 
2) hududiy qamroviga ko’ra (mahalliy, hududiy, milliy, xalqaro); 

3)
 
ta’sir sur’atiga ko’ra (bir maromli, o’suvchi, pasayuvchi).
45 
Reklama kampaniyasi belgilagan tartibda tadbirlar vaqt bo’yicha bir maromda 
taqsimlanadi,  masalan,  telereklama  (haftaning  muayyan  kunida  bir  marta), 
gazetadagi  reklama  nashrlari  (muayyan  vaqt  oralig’ida)  va  boshqalar.  Reklama 
kampaniyasining bu turi reklama beruvchi etarli darajada mashhur bo’lgan hollarda 
eslatuvchi reklama uchun qo’l keladi. 
Jadal  reklama  kampaniyasi  auditoriyaga  ta’sir  etishni  kuchaytirish  tamoyili 
asosiga quriladi. Bunday yondashuvga reklama qilinuvchi tovarni ishlab chiqarish 
hajmi  yoki uni ishlab chiqaruvchi tomonidan etkazib berilishi muntazam ravishda 
oshib borayotgan vaziyatda murojaat qilish o’rinli bo’ladi. 
Sust  reklama  kampaniyasini  reklama  qilinayotgan  tovar  partiyasining  hajmi 
cheklangan  taqdirda  o’tkazish  foydali  bo’ladi.  Uning  sotilishi,  omborlarda 
miqdorining  kamayishi  darajasiga  ko’ra  reklamaviy  quvvatlash  sur’ati  pasaytirib 
boriladi.
46 
Reklama  kampaniyasi  bir  necha  asosiy  bosqichlarda  o’tkaziladi.Ularni  ko’rib 
chiqishdan  oldin  shuni  qayd  qilish  lozimki,  reklama  faoliyatining  alohida 
bosqichlarini belgilab beruvchi turlarining ba’zilari yuqorida tahlil etilgan. 
1.  Reklama  kampaniyasining  birinchi  bosqichida  uning  maqsadi  aniqlanadi,  u 
nima uchun amalga oshiriladi, degan savolga aniq jabob beriladi. Mazkur maqsad 
firmaning  marketing  va  reklama  strategiyasiga  to’la  mos  kelishi  lozim.  Maqsad 
ifodasi  aniq va  qat’iy  bo’lishi  va  yaxshisi  unga  miqdoriy  aniqlik  kiritilishi  lozim 
(masalan,  mo’ljaldagi  auditoriyaning  xabardorlik  darajasini  25  foizga  etkazish, 
savdoni 15 foizga oshirish va boshqalar). 
2.  Navbatdagi  qadam  reklama  ta’siri  mo’ljaldagi  auditoriyasini  aniqlash  va 
o’rganishdan iborat. 
3.  Reklama  kampaniyasini  o’tkazish  uchun  ajratiladigan  dastlabki  mablag’ 
miqdori aniqlanadi. 
4.  Reklama  beruvchi  o’z  xodimlari  ichidan  reklama  kampaniyasini  o’tkazish 
uchun  javobgarlarni  aniqlashi,  ularga  zarur  vakolatlarni  berishi  va  kampaniya 
muvaffaqiyati  uchun  javobgarlik  darajasini  belgilashi  shart.  Ayni  paytda 
kampaniyani  o’tkazish  ishlariga  tashqi  reklama  agentliklarini  jalb  etish  va  ularga 
topshiriladigan vazifalar haqida qaror qabul qilishi kerak. 
5.  Reklama  g’oyasi,  atrofida  reklama  kampaniyasining  barcha  tadbirlari 
birlashadigan  asosiy  fikr  aniqlanadi.  Uning  asosida  reklama  kampaniyasi 
kostepstiyasi ishlab chiqiladi. 
Masalan,  reklama  kampaniyasining  maqsadi  muayyan  bozorda  avtomobillar 
savdosini  kuchaytirishdan  iborat.  Mo’ljaldagi  auditoriya  xususiyatlari va  talablari 
o’rganilib,  reklama  tovarining  xususiyatlari,  uning  raqobatchilar  oldidagi  nisbiy 
ustunligi  tahlil  etilib,  tovar  joylashtirilgandan  keyin  reklama  kampaniyasining 
asosiy  g’oya  sifatida  avtomobilning  ishonchli  va  xavfsiz  ekanligidan  foydalanish 
mumkin.  Ushbu  g’oyani  amalga  oshirish  uchun  kampaniyaning  barcha  tadbirlari 
                                                           
45
 Karrieva Yo.K., Nematov I.U., Masharipov A.A., Egamberdiev Yo.I., Abdurahimov S.N, Abdilakimov G.A. 
Reklama faoliyatini tashkil etish: O’quv qo’llanma .-T.: TDIU, 2009.99-b. 
46
 www.tdiu.uz  

amalga oshishi kerak. U reklama murojaatlaridan, shiorlardan, reklama dalillaridan 
o’rin olgan bo’lishi kerak. 
6. Reklama vositalari va qulay kommunikatsiya kanallari aniqlanadi; 
7.  Reklama  murojaatlari  va  marketing  kommunikatsiyasining  boshqa 
shakllaridagi tadbirlari, masalan, seylz promoushnz kabilar ishlab chiqiladi. 
8. Birlamchi mablag’ ajratmalari bilan taqqoslash uchun kampaniyani o’tkazish 
xarajatlar smetasi ishlab chiqiladi. Zarur hollarda tuzatishlar kiritiladi. 
9.  Reklama  kampaniyasi  olib  boradigan  asosiy  tadbirlarning  o’tkazilish 
muddatlari ko’rsatilgan yoyiq rejasi tuziladi.  
Reklama vositalarini qo’llash jadvali reklama murojaatlarini namoyish etish va 
chop  ettirish  davomiyligi  va  davriyligini;  qaysi  reklama  vositalari  va 
tashuvchilardan  foydalanishni;  reklama  tadbirlarining  ketma-ketligi,  ahamiyati 
darajasi va afzalliklari aniqlab olinadi. 
Reklama tashuvchilardan foydalanish vaqti uzluksiz yoki o’qtin-o’qtin bo’lishi 
mumkin. Tashuvchidan o’qtin-o’qtin foydalanish tashuvchini reklama kampaniyasi 
vaqti  doirasida  bir  maromda  joylashtirishni  nazarda  tutadi.  Masalan,  mahalliy 
radiosansiya  kanalidan  uzatiladigan  20  ta  eshittirishni  ikki  oyga  bir  maromda 
taqsimlanishi  (o’rtacha  3  kunda  bir  marta)  yoki  oy  boshi  va  oxirida  kuniga  besh 
martadan berilishi mumkin. 
Odatda  reklama  tadbirlarining  kalendar  jadvali  tablista  ko’rinishida  bo’ladi. 
Kalendar jadvalni ishlab chiqish reklama kampaniyasini tashkil etish jarayonining 
bir  qismi  hisoblanadi.  Uning  ahamiyati  reklama  kampaniyasi  smetasini  ishlab 
chiqishda,  uning  moddiy-texnikaviy  ta’minotini  tashkil  etishda,  muayyan 
bosqichlar  uchun  mas’ul  shaxslarni  belgilashda,  reklama  xarajatlari 
samaradorligini nazorat qilish yo’llarini aniqlashda ayniqsa katta. 
10.  Reklama  tashuvchilarni  ishlab  chiqarish,  ommaviy  axborot  vositalaridan 
joy va vaqt sotib olish. 
11. Reklama kampaniyalari tadbirlarini amalga oshirish. 
12. Reklama kampaniyasining samaradorligini aniqlash. 
So’ngi  bosqich  reklama  kampaniyasi  davomidagi  nazoratning  yagona  turi 
hisoblanmaydi.  Nazorat  tadbirlari  amalda  barcha  bosqichlarda  amalga  oshiriladi. 
Reklama  faoliyatini  nazorat  qilish  masalasi  qo’llanmaning  keyingi  bo’limida 
kompleks tarzda hal etiladi. 
 
Tayanch so‘z va iboralar: Reklama kampaniyalari, ijodiy bo’lim; buyurtmalarni 
bajarish  bo’limi,  ishlab  chiqarish  bo’limi,  marketing  bo’limi,  moliya-xo’jalik 
bo’limi, reklama agentligi, faoliyat mezoni, ustav va nizomi  
Nazorat savollari:  
1.  Reklama  faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarning o‘ziga xos 
xususiyatlari nimada?   
2.  O‘zbekiston Respublikasida reklama faoliyatini amalga oshiruvchi 
tashkilotlar haqida ma'lumot bering. 
3.  “Tasviriy oyina” ijodiy uyushmasi xaqida nimalarni bilasiz?  
4.  Reklama faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarni ish tartibi va 
bo‘limlari qanday bo‘ladi?  

3- semestr 
REKLAMA MUROJAATINING MAZMUNI VA ULARNI  ISHLAB 
CHIQISHNING ASOSIY BOSQICHLARI 
Reja:  
1.  Reklama murojaatining mazmuni va ularning tavsifi 
2.  Reklama murojaatini ishlab chiqishning asosiy bosqichlari. 
 
Reklama  murojaatining  mazmuni  va  ularning  tavsifi.  Reklama  murojaatining 
mazmuni  qator  omillar  bilan  belgilanadi  va  ular  orasida  adresatga  ta’sir  qilish 
maqsadlari  va  xarakteri  asosiy  o’rinda  turadi.  Odatda  ta’sirning  quyidagi  asosiy 
bosqichlari  ko’rsatiladi:  kognitiv  (murojaatdagi  ma’lumotni  uzatish);  affektiv 
(munosabatning 
shakllanishi); 
suggestiv 
(ishontirish); 
konativ 
(ni 
belgilash/aniqlash). 
Kognitiv  ta’siring  mohiyati  muayyan  hajmdagi  ma’lumotni,  tovar  haqidagi 
ma’lumotlar  majmuini,  uning  sifatini  tavsiflovchi  omillar  va  boshqalarni 
uzatishdan  iborat  bo’ladi.  Affektiv  ta’sirning  maqsadi  uzatilayotgan  ma’lumot 
ko’lamini  murojaatni  qabul  qiluvchining  ko’rsatmalari,  motivlari  va  tamoyillari 
tizimiga  solishdir.  Munosabatni  shakllantirish  vositasi  ayni  bir  vajhning  tez-tez 
takrorlanishi, aytilganlar uchun mantiqiy dalillar keltirish, moslashish uchun qulay 
sharoitlarni  yaratish  va  shu  kabilardir.  Ishontirish  idrok  etiladigan  va  idrok 
etilmaydigan ruhiy elementlarni qo’llashni nazarda tutadi. Bu reklama xabarining 
muayyan  qismi  adresat  tomonidan  faol  fikrlash  doirasini  chetlab  o’tgan  holda 
o’zlashtirilishining  mumkinligi  bilan  aloqador.  Ishontirishning  natijasi  mantiqiy 
isbotlarsiz  ishonch  hosil  qildirish  bo’lishi  mumkin.  Shuni  ta’kidlash  joizki, 
ishontirish,  birinchidan,  u  adresatning  ehtiyojlari  va  manfaatlariga  mos  kelganda, 
ikkinchidan  esa,  ma’lumot  manbai  sifatida  yuqori  obro’  va  jamoatchilikning 
ishonchini  to’la  qozongan  shaxsdan  foydalanish  imkoniyati  mavjud  bo’lganda 
amalga  oshishi  mumkin.  Ishontirish  reklama  murojaatining  ko’p  marotalab 
qaytarilishi  orqaligina  katta  ta’sir  kuchiga  ega  bo’lishi  mumkin.  Murojaatning 
konativ  ta’siri  xaridorni  harakat  qilishga  (ya’ni,  sotib  olishga)  undash  yo’li  bilan 
amalga  oshiriladi.  Bunday  ta’sir  unga  mijoz  amalga  oshirishi  kerak  bo’lgan 
harakatlarni  aytib  turadi.  Reklama  murojaatini  ishlab  chiqish  o’ziga  xos  san’at 
hisoblanadi.  Shu  sababdan,  shakl  haqida  gapirar  ekanmiz,  buni  kino,  adabiyot, 
tasviriy san’at kabi boshqa shakllarda amalga oshirish mumkin bo’lmagani kabi bu 
xususda biror bir yo’riqnoma berish ham amri mahol. Ayni paytda san’atning ham 
o’z  qonun-qoidalari  bor,  masalan,  tasviriy  san’at  bu  kompozitsiyaning  qurilishi, 
istiqboli  va  boshqalardir.  Endi  reklama  murojaati  shaklini  tanlashning  asosiy 
qonuniyatlarini aniqlashga harakat qilib ko’ramiz. 
Birinchi  navbatda  boshqa  barcha  reklama  murojaati  tavsifnomalari  kabi  uning 
shakli  kommunikatorning  reklama  va  marketing  maqsadlarini  amalga  oshirish 
uchun  maksimal  darajada  xizmat  qilishi  kerak.  Buning  uchun  u  o’zi  qaratilgan 
auditoriya  uchun  yetarli  darajada  tushunarli  va  mos  bo’lmog’i  lozim.  Shakl 
reklama murojaati mazmunini to’la ochib berishi darkor.  
Kommunikator  va  qabul  qiluvchi  o’rtasida  zaruriy  muloqot  muhitini 
shakllantirishning  asosiy  omili  bo’lgan  murojaat  ohangini  to’g’ri  tanlash  katta 

ahamiyatga  ega.  Tajribadan  ma’lumki,  ishlab  chiquvchilari  tomonidan  o’zaro 
hurmat, rostgo’ylik, o’zaro manfaatdorlik asosidagi hamkorlikka tayyorlik muhiti 
yaratilgan reklama murojaatlari ular orasidagi eng ta’sirchanlari hisoblanadi.  
Murojaat  uslubi  ham  reklama  kampaniyasining  maqsadlari,  reklama 
tashuvchining  turlari,  reklama  tovarining  va  albatta,  murojaat  qilinayotgan 
auditoriya tavsifi bilan belgilanadi. Mana uslubiy yechimning ayrim variantlari: 1. 
Reklama murojaati faqat firmaning nomini, o’z ichiga oladi, ba’zan esa slogandan 
(shior, reklama formulasi) iborat bo’ladi. Bunday xabarlardan asosan taqdimot va 
esga soluvchi reklamalarda foydalaniladi. Bunungi kunda V. Perepelkinga qarashli 
Seldom  firmasining  hozirda  mashhur  bo’lib  ulgurgan  kirishish  reklamasi  bunday 
yechim  namunasiga  aylandi.  2.  Muayyan  voqea  haqida  xabar.  Murojaat  oddiy 
e’londan  iborat  bo’ladi  (rukniy  reklama).  3.  Naturadan  chizish.  Masalan,  Rikk-
Bank  reklama  videoroligi.  Bankning  «ish  kunlari»  ko’rsatilgan.  Hamma  o’z  ishi 
bilan  mashg’ul.  Ishlab  turgan  nusxa  ko’chirish  apparati  ustida  mushukcha  uxlab 
yotibdi.  Kadr  ortidan  Leonid  Bronevoyning  ovozi  eshitiladi:  «Dunyodagi  eng 
zerikarli  bank:  odamlar  ishlamoqda,  pullar  ham  ishlamoqda…»  (I.  Chimburova 
ssenariysi). 4. Jumboqlilik va jozibadorlik muhitini yaratish. Bunga «Jdite mastera 
(Ustani kuting)!» shiori ostidagi kompaniya o’rinli misol bo’la oladi. Mazkur shior 
bitilgan afisha va bannerlar osilib, bir necha hafta o’tgandan keyingina mo’ljaldagi 
auditoriya «Master» gazetasini chop etish boshlanganidan xabar topdi. 5. Xayolot, 
ekzotika,  romantika  muhitini  yaratish.  Masalan,  baunti  shokoladli  batonchiklari, 
Panasonic  televizorlari,  Camel  sigaretalari  videokliplari,  Income  kosmetikasining 
bosma  reklamasi  va  boshqalar.  Reklama  qilinuvchi  tovarni  personifikastiya 
qiluvchi  obrazni  yaratish.  Eng  yorqin  misollardan  biri  –  kovboy  Marlboro. 
Reklama  murojaatlarinig  shu  turiga  Ronald  Mak-Donaldni  ham  kiritish  mumkin. 
SamSung kir yuvish mashinasi reklamasida mashinaning tebranmay ishlayotganini 
bo’rttirib ko’rsatish uchun ishlayotgan mashina ustida oppoq momiq mushuk uxlab 
yotgani  tasvirlangan.  Mashinaga  yangi  funksiya  Fussy  Logic  qo’shilgach, 
«an’anaviy» mushuk oldida yana bir xuddi shunday oppoq momiq mushuk paydo 
bo’ldi. 7. Mutaxassis olimning maslahati. Misollar: Mariya «oddiy odamlar» uchun 
bir  qator  darmondorilarni  tavsiya  qiladi;  Ukraina  televideniesi  orqali  shifokorlar 
turli roliklarda Algofin nomli shamollashga qarshi darmondorini tanishtiradilar va 
boshqalar.  8.  Hayot  tarziga  urg’u  berish.  Misol:  ARDO  reklamasi  (Ovro’pocha 
hayot  tarzi);  Italyan  vermuti  Martinining  reklama  shchitlari  va  poligrafik 
reklamasi;  yaxtalar,  nufuzli  avtomobil  markalari  reklamasi,  Zippo  zajigalkasi 
reklamasi  tasvirlangan  videoroliklar  va  boshqalar.  9.  Tarixiy  mavzular  va 
an’analarga  sodiqlikka  bag’ishlangan  kompozistiyalar.  Ba’zan  vorislik  motivi 
bo’rttirib  ko’rsatiladi  (Moskovskaya  kofeynya  na  payax  kompaniyasi,  Parker 
peroli  ruchkalari  reklamasi.  «Pero  hamon  qo’lda  disk  yordamida  odam  sochidan 
sal  qalinroq  kesishda  davom  etmoqda»  va  boshqalar).  10.  Keyinchalik,  oqibatda 
reklama  qilinayotgan  tovar  bilan  uyg’unlashuvchi  xush  kayfiyatni  vujudga 
keltirish. Masalan, pastroenie «legkoy prozrachnoy grusti»  — poligrafik reklama. 
«Sen,  men  va  Rotmans»  (sigaretalar),  Korona  shokoladining  reklama  roliklari va 
boshqalar. Yoki quvnoq kayfiyat – Rondo, Tviks roliklari seriyalari hamda «Shok 
– bu bizlarga xos!» va boshqalar. 11. Myuzikl. Bir yoki bir necha personaj reklama 

qilinayotgan tovar haqida qo’shiq aytadilar. Bunday reklama uchun o’shanda sobiq 
sovet  tomoshabiniga  birinchi  marta  jiddiy  tovarni  kupletlar  yordamida  reklama 
qilish  mumkinligini  ko’rsatgan  Moskva  ventilyator  zavodining  «tarixiy»  roligini 
misol keltirish mumkin. Bunday usul radioreklamada tez-tez qo’llanadi. 12. Ba’zi 
hollarda  ayrim  animastiya  usullaridan  (masalan,  antropomorfizm:  tovarlar  inson 
fazilatlariga ega bo’lmoqda) foydalanish mumkin. Animastiya elementlari Fruits & 
Nuts shokoladi, Love is saqichlari va boshqalarning musiqali reklamalaridan o’rin 
olgan. 13. Kasbiy mahoratga urg’u berish. Masalan, «Vaqt sinovidan o’tgan sifat – 
bu  SamSungdir»,  «Ishni  ustalarga  qo’yib  bering!»  kabilar  hattoki  hududiy 
reklamadagi  murojaatlarda  ko’p  uchraydigan  qo’shimchalardir.  14.  Reklama 
qilinayotgan  tovarning  ta’sir  kuchini  qo’llashdan  oldin  va  keyin  tamoyili  asosida 
namoyish  qilish.  Bu  usuldan,  ayniqsa,  kir  yuvish  kukunlari,  oqartiruvchi  va 
santexnika  jihozlarini  tozalash  vositalari  va  boshqalarni  reklama  qilishda  ko’p 
foydalaniladi.  15.  Shartli  ravishda  «reklama  tajribasi»  deb  nomlanishi  mumkin 
bo’lgan  usul.  Masalan,  sauna  sharoitida  model  yelkasi  terisiga  trafaret  orqali 
Rexona  antiperspiranti  sepiladi.  Biroz  muddat  o’tgach,  «ishlov  berilmagan»  teri 
qalin  ter  bilan  qoplanadi.  Terining  Rexona  sepilgan  qismlari  quruqligicha  qoladi. 
16. Qiyosiy reklama. Reklamaning bu turi ko’pchilik mamlakatlarda  taqiqlangan, 
raqobatchilar  tovarlarining  kamchiliklarini  ko’rsatish  Reklama  amaliyoti  xalqaro 
kodeksida qoralanadi. Ayni paytda murojaatning mazkur turi reklama qilinayotgan 
tovarning g’ayri oddiy xususiyatlarini ajratib ko’rsatish uchun qo’llanadi. Masalan, 
Anel kir yuvish kukunini shunchaki «Kir yuvish kukuni»ga qiyoslash reklamasi. 
Tabiiyki,  yuqorida  amalda  bo’lgan  uslubiy  echimlarning  ayrimlarigina  berildi 
xolos.  Ularning  miqdori  muntazam  ravishda  oshib  bormoqda  va  ularni  qo’llash 
muayyan tizimga solinib kelinmoqda.