Nashrga tayyorlash markazi k. B. Us mo nov

Legirlangan asbobsozlik po‘latlari

Uglerodli asbobsozlik po’latlalining yeyilishga chidamt^^ligini, ayniqsa, past kesish tezliklarida Lshkiganda, ularga oz miqdorda xrom, marganes, volfram, krenmiy qo'shish yo‘ii bilan ancha orttirish mumkin. Bunday asbobsozlik polallari legirlangan polatlar deb ataladi. XV5. XVG, 9XS markali po‘lallar ko‘p tarqalgan.

2. 
   Jadval
   

Legirlangan asbobsozlik polallarining kimyoviy larkibi(% da) va qattiqligi

Po‘lat mar- kasi	C	Mn	Si	Cr	V	Mo	w	Qaltiq- ligi, HRC, ka mida
XV5	1,25... 1,5	< 0,3	< 0,3	0,4...0,7	0,15... 0,3		4,5... 5,5	65
XVG	0,9... 1,05	0,8 ...1,1	0,15... 0,35	0,9...1,2			1,2 ... 1,6	62
9XS	0,85... 0,95	0,3...0,6	1,2... 1,6	0,95... 1,25				62

XV5 polati 820...840 °C haroratda suvda toblanadi, so^gra

150. 
     .180°C da bo’shatiladi. Martensitda uglerod konsentratsiyasi yuqori bolganda poiat tarkibida ko‘p miqdorda murakkab karbidlarning bolishi juda qattiq poiat olish imkonini be nidi (HRC
     

65. 
    .67). XV5 poilati yomon qiziydi va mustahkamligi jihatidan U12A poilalidan qoiishmaydi. Ammo ola qattiqligi tufayli kichik
    

2 — K.B.Usmonov
i Z"
plastik deforinalsiyalarga ham qarshiligi yuqori bo'lib. lindan ttiyyorlangan asboblar tig‘laiining shakli barqarordir. Bu polatdan ra/vyortkalar va past kesish te/ligida ishlaydigan shakldor kes- kichlar tayyorlanadi.
XVG poiati <830-850 C da moyda toblanadi va 150-180’C da bo‘shatiladi. Tob berilgandan va bo‘shatilg;mdan keyin HRC 63...65 qattiqlikka va yelarli darajada qovushqoqlikka ega boiladi. Po'lat lining tarkibida marganes boUganda ham yaxshi toblanadi, qoldiq austenit miqdorini ko‘paytirib beradi. Point toblash paytida yuz beradigan hajm o'zgarishlarga kam uchraydi. Shu sababli, bu po^^atdan tav- yorlangan asboblar o/ deformatsiyalanadi va uni to'g’rilash oson. Qoldiq austenitning ko‘pligi tufayli kichik plastik defomiatsiyakir^,’,a qarshiligining kiehikligi, karbid miqdorining turli-tumanligi va jilvirlashda darzlar hosil bol|ishga moyilligi XVG poMatining kamchiliklari hisoblanadi. XVG polati, asosan, yirik ollcliamdagi protyajkalar tayyorlash uchun ishlatiladi.
9XS polati 865...875 °C da moyda toblanadi. si/ngra I5O...180“C da bo‘shatiladi. Bunda u HR.C 63...64 qattiqlikka ega boiladi. Poiat yaxshi qi/ish va toblanish xususiyatlaiiga ega. Moyda tob berilishi tufayli 9XC polutida! tayyorlangan asbobning deformatsiyasi kamayadi. Tarkibidagi kremniy polatni o‘ta qizib ketishga chidamli qiladi. mayda donlarning saqlanishiga imkon beradi va karbidlarning asbob koiiidalang kesimi bo'vlab bir tekis taqsimlanishini la’min- laydi. Mazkur poiatning kamehiligi uning uglerodsi/.lanishga moyilligi, ishlov berilgan yuza g’adir-budurligini tckislash uchun kesib ishlov berish qulay emasligi hisoblanadi. 9XS polati kar- bidining yuqori darajada bir jinsliligi sababli tundan juda yupqa kesuvchi qismi bo’lgan asboblar vasash (kichik diametrli parmalar, metchiklar, razvyortkalar, rezba kcsuvchi asboblar, frezalar) imkonini beradi.
Ko’rib obligan barcha legirkingtm po’latlar issiqlikka ch id a ml ilik darajasiga ko'ra U I2A (0_M ~ 250°C) uglerodli poMatidan kam farq qiladi. Shu sababli, ulardan tayyorlangan asboblar past kesish te/liklarida ishlay oladi (20...25 m/min).

4. 
   Tezkesar asbobsozlik poMatlari
   

Tezkesar asbobsozlik i^Gat lari legirlangan pol|allardan tarkibida karbid hosil qiluvchi elementlarning (volfram, vanadiy, molibden va xrom) katta miqdorda mavjudligi bilan farq qiladi va bu hoi mazkur pi/lallanil issiqqa chidamliligini ancha oshiradi.
IN

2. 
   jadval
   

Tezkesar ashohsozlik po'latlarining kimyoviy larkihi

Po'lat mar- kasi	Kimyoviy tarkibi ( % da)
	W	Mo	V	Co	C	Cr
P9 P1 8 P9F5 P6M5 P6K5 P9K10	. 10,0 17,0...18,5 9,0... 10,5 .6.5 5,5...6,5 9,0...10,5	1,0 1,0 1,0 5,0...5,5 1.0 1,0	2,0...2,5 1.0...1,4 4,3.. .5,1 1,0...2,1 2,0...2,6 2,0...2,6	5,0...6,0 9,0... 10,5	0,85...0,95 0,70...0,80 1,4...1,5 0,8...0,8 8 0,9...1,0 0,9... 1,0	3,8...4,4 3,8...4,4 3,8...4,4 .4.4 .4.4 .4.4

Uglerodli asbobsozlik po'Iatining 200...250°C dan yuqori haro- rakla qiziganda qattiqligining yo‘qotishi martensitdan ajralib chi- quvclii temir karbidining jadal koagulyatsiyasiga bogliq. Polat tarkibiga volfram, vanadiy, molibden va xronmi ma’lum miqdorda va birikmalar holida kiritilislii barcha uglerodni bog‘lab turuvchi murakkab karbidlar hosil qilinishiga olib kcladi. Natijada karbid- larning koagulyatsiya jarayoni ancha yuqori haroratda sodir bo'ladi va po‘latning issiqqa chidamliligi ortadi. Bu hodisada volfram, vanadiy va molibden asosiy ml o‘ynaydi. Tezkesar po’latlaniing issiqqa chidamliligining yuqoriligi ularni yuqori haroratda (1300°C) qizdirib tobkish va moyda sovitish. so‘ngra ucli marta 550—580°C da bo‘shatish orqali ta'ininlanadi.

2. 
   jadval
   

Tezkesar ashohsozlik po‘lallarining fizik-mexanikaviy xossalari

Po'lat	ClioV.i-	Egilishdagi	Siqilish-	Qatliqligi,	Issiqqa
markasi	lishdagi muslah- kamlik chcgarasi, s^C^a	mustah- kamlik chcgarasi, o, GPa	dagi mustah- kamlik chega ni­si, os, (i Pa	H RC	chidam­liligi, °C
P9	2,5	3,35	4,0	62...63	620
P1 8	2,5	2,9. ..3.1	4,0	62..63	620
P6M5	2,5	3.3...3.4	4,0	63...64	620
P9F5	2,5	2,6...2,9	4,0	64...65	620
P6K5	2,5	2.5	4,0	63...64	640
P9K10	2,5	2.05...21	4,0	63...64	640

Yuqori toblanish harorati yetarli miqdordagi murakkab karbid- larning ko‘p miqdorda crishini va austcnitning uglerod hamda legirlovchi elementlar bilan o‘ta to'yinishiga imkon beradi. Tob- langandan kevin tezkesar pc/latning strukturasi yuqori legirlangan martensit, karbid va auslenitdan iborat boiadi. Bo'shatish paytida qattiq eritmaning qisman parehalanishi yuz beradi, qoldiq austcnit martensitga aylanadi, karbidla ruing d ispers /arralari ajralib ehiqadi va bu qattiqlikni oshirishga xi/mat qiladi.
Uglerodli va legirlangan asbobsozlik po‘latlariga nisbatan tezkesar poHatlar qattiqligi, mustahkamligi, issiqqa chidamliligi, yeyilishga chidamililigi. kichik plastik deformalsiyalarga qarshilik koisata olishi, yaxshi toblanishi bilan ajralib turadi. Tezkesar po^allaming issiqqa chidamliligi ulardan yasalgan asboblarning uglerodli asboblarga qaraganda 2,5...3,0 marta yuqori tezlikda kesish imkon ini beradi.
Tezkesar po'latning yaxshi kesishi hamda texnologik xusu- siyatlarining yuqoiiligi ulardan turli asboblar yasashda ^eng foydalanish imkonini beradi. Qattiq qot ish mala rdan asboblar yasash katta texnologik qiyinchiliklar tug‘dirgan va qimmatga tushgan hollarda (masalan, shakldor asboblar, murakkab konst­ruktiv shaklga ega asboblar) asboblar tezkesar poUatlardan yasaladi. Bundan tashqari qattiq qotishmalardan tayvorlangan asboblarning mexanik mustahkamligi kesish paytida yetarli boimaydi va bu hol asbobning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Bu ko‘proq odamsiz ishlaydigan texnologiyada yuz beradi (masalan, o‘ta mustahkam materiallarni qalin qatlam bilan kesishda, juda qiyin dinamik rejimli uzlukli kesishda, DMAD texnologik tizimining bikrligi kichik paytida kesishda).
Tezkesar poiatlardan shakldor keskichlar, parmalar, zen­kerlar, razvyortkalar, metchiklar va plashkalar, vint kesuvchi kallaklar, silindrik, o‘qiy va tugalma (chekka) frezalar, shakldor va rezba frezalari, chervyak-modulli va chervyak-shlitsali frezalar, tish kesuvchi o‘ygichlar, sheverlar, protyajkalar tayyorlanadi.

5. 
   Qattiq qotishmalar
   

XX asrning 30-yillari boshida qattiq qotishmalarning tatbiq etilishi metallga ishlov berish sanoatida mehnat unumdorligining keskin oshishiga olib keldi. Asbobning yeyilishga chidamliligi va ke­sish tezligi oil martagacha oshdi, ishlov bcrilgan yuzaning sifati yaxshilandi, tayyorlash aniqligi ortdi. Asboblarning kesuvchi
qismlarini tayyorlash uchun mdall-keramika deb ¡Hahivchi qattiq qotishmalar qo‘llaniladi. Metall-keramika qatliq qotishmalari karbid kukuni va scmentlovchi metall aralashmasiiii berk atmosferada pishirish orqali tayyorlanadi. Bu qattiq qot ish mala mi tayyorlash texnologiyasi sopol ishlab chiqarish ja rayoniga o‘xshashligi tufayli ular metall-keramika qattiq qotishmalari deb atalgan.
Qattiq qotishmalar tayyorlash uchun birlamchi xomashyo sifatida volfram, titan, tantal kabi qiyin suyuqlanadigan metaliar karbidlarining kukunlari va karbidlar hosil qilmaydigan kobalt kukunidan foydalaniladi. Kukunlar muayyan miqdorda aralash- tiriladi, qoliplarda presslanadi va 15()0...2000^oC haroratda pishi- riladi. Pishirilganda qattiq qotishmalar o‘ta yuqori qattiqlikka ega bo'ladi va issiqlik bilan qo’shimcha ishlov berishga hojat qolmay- di. Kesuvchi asboblar layyorlash uchun qattiq qotishmalar muayyan
2.5-jaclval