Navoiy davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik fakulteti geografiya o`qitish metodikasi kafedrasi

1.2.AFRIKA QIRG’OQLARIDAGI OKEANLARNING 
MATERIK TABIATIGA TA’SIRI 

---

Afrika qirg’oqlarini Atlantika va Hind okeanlari o’rab turadi. 
Atlantika okeani Afrika qirg’og’i yaqinida yirik qo’ltiq-Gvineya 
qo’ltig’ini hosil qiladi. Afrikaning kam parchalangan g’arbiy qirg’oqlari 
bo’ylab kambar eni 100 km gacha bo’lgan materik sayozligi polosasi 
cho’zilgan. Bu sayozlikning tik yonbag’ri suv osti platolariga va ularni 
ajratib turgan botiqlarga tik tushib brogan. O’rta Atlantika tizmasidan 
sharqda Afrika ro’parasida chuqurligi 3000 m dan 7200 m gacha bo’lgan 
Kanar, yashil Burun, Gvineya, Angola, Kap va agul’yas kotlovinalari 
joylashgan. Kotlovinalarning tubi tekis bo’lib, ayrim joylarda tog’lar 
ko’tarilib turadi. Bu tog’larning vulkanlardan iborat tepalari suv 
yuzasida kanar orollari, yashil burun orollari va boshqa orollarni hosil 
qilgan. 22
0
janubiy kenglik yaqinida angola kotlovinasi bilan Kap 
kotlovinasi orasida afrika qirg’oqlariga suv osti Kit tizmasi yondashib 
kelgan. 
Atlantika okeanining Afrika qirg’oqlari yaqinida shimoliy va 
janubiy yarimsharlarning passat havo sirkulyatsiyasi asosiy o’rin tutadi. 
Natijada har ikkala yarim shar oqimlaridan murakkab berk sistemalar 
vujudga keladi. Shimol va janubda yuqori kengliklardan ekvator 
tomonga sovuq oqimlar-kanar va Bengela oqimlari kirib keladi. Bu 
oqimlar shimoliy va janubiy aylanma oqimlarning sharqiy tarmoqlari 
bo’lib, Afrikaning g’arbiy qirg’oqlariga ancha sovuq suvlar olib keladi. 
Bengela oqimi esa ayniqsa kuchli, uning ta’siri ekvatorgacha seziladi. 
Afrikaning g’arbiy qirg’oqlari bo’ylab doimo esib turadigan janubiy 
yo’nalishdagi shamollar okeanning yuzasidagi suv qatlamini surib 
ketadi, natijada okean ostidan sovuq suvlar yuzaga chiqib, ekvator 
yomonga to’xtov siz oqib turadi.

---

Shimoliy aylanma oqimning janubiy qismi va janubiy aylanma 
oqimning shimoliy qismi Shimoliy va janubiy passat oqimlarini hosil 
qiladi. Bu oqimlari har ikkala yarim sharda qishda ancha kuchli va 
doimiy bo’ladi. Oqimning vertical qalinligi 300 m dan oshmaydi. Passat 
qoimlarning tarmoqlari Afrika qirg’oqlaridan g’arbga tomon oqadi. Bu 
oqimlar orasida g’arbdan sharqqa qarba ekvatorial teskari oqim harakat 
qiladi, bu oqimning sgarqiy qismi Gvineya oqimi deb ataladi. 
Oqimlar Afrika qirg’oqlari yaqinidagi yuza suvlar haroratiga 
kattagina ta’sir etadi va harorayning ekvatordan janubroqda suv harorati 
shu kengliklardagi suvlarning o’rtacha haroratidan taxminan 5-7
0
past. 
Masalan, janubiy passat oqimi boshlanadigan hoyda avgustda suv 
harorati +22+25
0
C bo’ladi. Gvineya qo’ltig’ining suvi +20
0
C, janubi-
g’arbiy qirg’oqlarida esa +15
0
C bo’ladi. Qishda esa suv harorati pasayib
+12
0
C ga tushib qolishi mumkin. Atlantika okeanining Afrika 
qirg’oqlari yaqinidagi suvning sho’rligi normal okean suvining 
so’rligiga yaqin bo’ladi. Passat cho’llari ro’parasida joylashgan 
akvatoriyalar bundan mustasnodir. Bu yerlarda suvning sho’rligi 37 
0
/
00
ga yetadi, Azor orollaridan janubi-g’arbda esa 37,9 
0
/
00
ga yetadi. Bu 
dunyo okeanining ochiq qismidagi eng sho’r joydir.
Afrikani sharq va janubdan o’rab turgan Hind okeanining shimoli-
g’arbiy qismi Gondvananing parchalanib ketishi natijasida bo’r davridan 
keyin paydo bo’lgan. Bu qism tubining past-balandligi va juda 
chuqurligi bilan xarakterlanadi. Okeanning qolgan qismlaridan uning 
ana shu shu shimoli-g’arbiy qismi suv osti Arabiston-Hindiston tizmasi 
bilan ajralib turadi. Bu yerda chuqurligi 5000 metrdan ortiq bo’lgan 

---

kotlovinalar-Somali, Madagaskar, Mozambik kotlovinalari joylashgan.
Kotlovinalarni ajratib turadigan suv sti tizmalarining tepalari vulkan va 
marjon orollari-Maslaren orollari va boshqalar, shaklida suv yuzasida 
ko’tarlib tradi. Ba’zi bir tizmalar yer po’stining materik tipidan iborat 
bo’lib, qadimgi Gondvana strukturalarining qoldiqlaridir.
Hind okeanining shimoliy va shimoli-g’arbiy qismlaridagi oqimlar 
sistemasi subekvatorial va tropic mintaqalarning passat va musson 
sirkulyetsiyasi bilan belgilanadi. Ekvatordan janubda Afrika qirg’oqlari 
bo’ylab Mozambik iliq oqimi va Igna burni iliq oqimi Dunyo okeanidagi 
eng doimiy va kuchli oqimlardan biridir. Bu oqimlar Janubiy Passat 
oqimidan hosil bo’ladi va qish davrida janubiy yaimsharda Janubi-
Sharqiy Afrika qirg’oqlari yaqinida haroratning +20
0
C va undan ham 
ko’proq qizib ketishiga sabab bo’ladi. Ekvatordan shimolda Somali 
musson oqimi harakat qiladi. Bu oqim yozda shimoliy yarimsharda 
janubiy yarimshardan ancha sovuq suv olib keladi, qishda esa shimoldan 
ancha iliq suvlar keltiradi. Umuman olganda, Hind okeanida 10
0
janubiy 
kenglikdan shimolda suv harorati ancha chuqurgacha yil davomida 
yuqori bo’lib turadi. May oyida suv ayniqsa iliq +27-29
0
C bo’ladi. 
Afrika qirg’oqlari yaqinida suvning sho’rligi 35-36 
0
/
00
dir.