NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
TABIATSHUNOSLIK FAKULTETI
GEOGRAFIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI
MAVZU
Afrika materigining umumiy xususiyatlari.
Bajardi: Iskanova Gulniso
Navoiy - 2016
MUNDARIJA:
KIRISH
1-BOB. AFRIKA MATERIGINING UMUMIY
XUSUSIYATLARI.
1.1. AFRIKA MATERIGINING GEOGRAFIK O’RNI VA
CHEGARALARI.
1.2. AFRIKA QIRG’OQLARIDAGI OKEANLARNING
MATERIK TABIATIGA TA’SIRI.
2-BOB. AFRIKA MATERIGI ICHKI SUVLARI.
2.1. AFRIKA MATERIGI DARYOLARI.
2.2. AFRIKA MATERIGI KO’LLARI.
ADABIYOTLAR RO’YXATI.
XULOSA.
KIRISH
Materiklar tabiiy geografiyasi tabiy geografiya fanlarining muhim
qismidir. Tabiiy geografiyaning o’rganish ob’yekti-geografik qobiqdir.
Geografik qobiq bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan yer po’sti,
atmosferaning quyi qatlamlari, okean va materik suvlari, tuproqlar,
o’simliklar hamda hayvonlardan tarkib topgan. Geografik qobiqning
ayrim tarkibiy qismlari, uchastkalari yoki komponentlarini o’rganish
bilan tabiiy geografiyaga yaqin va u bilan uzviy bog’liq bo’lgan –
geologiya,
geomorfologiya,
iqlimshunoslik,
gidrologiya,
tuproqshunoslik, biogeografiya shug’ullanadi. Geografik qobiq-bir
butun sistema sifatida, uning tuzilishi, rivojlanishi va o’ziga xos
xususiyatlari hamda asosiy qonuniyatlari tabiiy geografiyaning umumiy
yer bilimi deb ataluvchi bo’limida o’rganiladi. Geografik qobiqni tahlil
qilish uning bir butunligini, uni tashkilo etuvchi komponentlarning
hamda unda ro’y beruvchi tabiiy jarayonlarning o’zaro aloqadorligi va
bir-biriga bog’liqligini ko’rsatadi. Biroq geografik qobiq bir butunligi
bilan birga, makonda ya’ni bir joydan ikkinchi joyga farq qilishi bilan
xarakterlidir. Geografik qobiqning bu xilma-xilligi hududiy bo’linishi
differensiallanishi deyiladi.
Hududiy bo’linish-geografik qobiqning uni tashkil etuvchi
komponentlar hamda unda ro’y beruvchi jarayonlarning o’zaro qarama-
qarshi ta’siri natijasida rivojlanishi oqibatidir. Geografik qobiq hududiy
bo’linishi natijasida nisbatan bir xil joylarning murakkab tabiiy tizimga
ajraladi, bu joylar tashqi ko’rinishi va ichki xususiyatlari jihatidan bir-
biridan farq qiladi. Geografik qobiqning bunday hududiy qismlari tabiiy
komplekslar, eokomplekslar, geosistemalar, landshaftlar deyiladi.
Ularning katta-kichikligi va bir xillik darajasi turlicha bo’lishi mumkin.
Geografik qobiqning katta-katta qismlarini egallovchi va faqat mayda
masshtabli kartalargagina sig’adigan murakkab yirik geokomplekslar
ajratiladi; bular esa yirik masshtabdagi o’rganishni talab etadi.
Tabiiy hududiy birliklarni ajratish, kartaga tushirish hamda
tasvirlash jarayoni tabiiy geografik rayonlashtirish deyiladi. Tabiiy
geografiyaning geografik qobiqning konkret qismlarini-uchastkalarini
o’rganish va tabiiy geografik rayonlashtirish bilan shug’ullanadigan
tarmog’i regional tabiiy geografiya deyiladi. Latincha-regio o’lka, rayon.
Umumiy yer bilimi va regional tabiiy geografik o’zaro
chambarchas bog’liq, chunki ularning o’rganish ob’yekti umumiy-
epigeosfera, ya’ni geografik qobiqdir. Biroq umumiy yer bilimi
epigeosferaga uning bir butunligi, yaxlitligi nuqtai nazaridan qaraydi,
regional tabiiy geografiya esa epigeosferani ichki tafovutlari hamda
regional xususiyatlari jihatidan ko’rib chiqadi. Bunda shuni ham yodda
tutish kerakki, geografik qobiqning ichki tafovutlari tasodifiy bo’lmay,
umuman butun geografik qobiqning mavjudligi va rivojlanishini
boshqaruvchi umumiy qonuniyatlarning namoyon bo’lishidan iboratdir.
Shuning uchun ham regional tabiiy geografiya geografik qobiq umumiy
xususiyatlari va qonuniyatlarining konkret hududlard qanday namoyon
bo’lishini o’rgatadi va. Binobarin umumiy yer bilimi regional tabiiy
geografik kurslar uchun zaruriy ilmiy-nazariy bazadir, deb aytish
mumkin. Regional tabiiy geografiyani o’rganishda, shuningdek,
geografik qobiqning ayrim komponentlarini o’rganuvchi tarmoq
kurslardan-geologiya, o’simliklar geografiyasi, tuproqshunoslik va h.k.
Regional tabiiy geografiya geografik qobiqning tabiiy chegaralar
bo’yicha ajratilgan ayrim hududiy birliklarini o’rganadi. Bu tabiiy
hududiy birliklar juda katta –masalan, butun bir materik, materikning bir
qismi, okean, o’rtacha-materik doirasidagi katta tabiiy rayon, masalan,
Sahroi Kabir va kichik bo’lishi mumkin. O’rganilayotgan rayonlarning
katta-kichikligi va murakkabligiga qarab, ularni o’rganish mashshtabi
hamda mukammallik darajasi ham o’zgaradi, bu esa, o’z navbatida
regionlarni qanday o’rganish vazifalariga bog’liq. Kicik regionlar odatda
batafsil o’rganiladi va bu o’rganishlar natijasi xalq xo’jaligida amaliy
ahamiyatga ega bo’ladi. Katta hududlarni to’la emas, kamroq darajada,
kichik msshtabda o’rganishning amaliy ahamiyatidan ta’limiy ahamiyati
kattadir.
Kichik masshtabli regional geografiya mamlakatshunoslik bilan
chambarcha sbog’liq. Keng ma’noda olinganda, mamalkatshunoslik
biror mamlakat yoki rayonni siyosiy-ma’muriy chegarada tasvirlashdan
iborat; u tabiat va tabiat resurslari, aholi, xo’jalik, madaniyatini
tasvirlashni o’z ichiga oladi. Biroq mamlakatshunoslik deganda, kishilik
jamiyati uchun muhit bo’lgan tabiiy geografik sharoitning o’zini
o’rganishni ham tushunish mumkin. Bunday tabiiy geografik
mamlakatshunoslik amalda regional tabiiy geografiyaning o’zi deyish
mumkin.
Butun geografik qobiq haqida va uni tashkil etuvchi tizimlar-tabiiy
komplekslar haqida gap ketganda, kishilik jamiyati faoliyatining tabiatga
ko’rsatadigan juda katta ta’sirini unutmaslik kerak. Umuman geografik
qobiq va uning ayrim qismlari tabiiy huddiy tizimlar sifatida garchi, Yer
sharinig rivojlanishi jarayonida shakllangan bo’lsada, bu tizimlar
kishilik jamiyatining ta’sirida ma’lum darajada o’zgargan. Jamiyatning
rivojlanish darajasiga, uning qaysi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga
mansubligiga, o’rganilayotgan hududda aholi qay darajada zich
joylashganligiga qarab, tabiiy komplekslarning inson tomonidan
o’zgartirilishi turlicha xarakterda bo’lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda geografik qobiqda biron bir joy yo’qki, u kishilik
faoliyatining ozmi-ko’pmi bevosita yoki bilvosita ta’sirida bo’lmagan
bo’lsin. Ba’zi hollarda bu ta’sir shu qadar kuchli va uzoq davom etganki,
tabiiy sharoitning tub o’zgarishlariga olib kelgan hamda “antropogen”
landshaftlarni vujudga keltirgan. Masalan, sanoat yulsak darajada
rivojlanagan va shaharlar ko’p to’plangan regionlarda yoki dehqonchilik
madaniyati ming yillik tarixga ega bo’lgan rayonlarda tabiatning
takrorlanmas o’zgarishlari va haqiqiy tabiiy komplekslarning buzilishlari
ro’y beradi. Hattao, inson faoliyati tabiatga muntazam ta’sir
ko’rsatmaydigan joylarrda, chunonchi, okeanlarning, markaziy
qismlarida yoki bu darajada namoyon bo’ladi. Ma’lumki, hatto
muntazam qatnovchi hozirgi zamon kemalari yoki samolyotlari atrof-
muhitning muayyan o’zgarishlariga sabab bo’ladi.
Shuning uchun tabiiy geografiya u yoki bu regionni ta’riflashda
inson faoliyatining natijalarini tahlil qilmay, uning kelgusidagi
oqibatlarini hisobga olmay va tabiatni muhofaza qilish hamda tabiat
boyliklaridan eng oqilona foydalanishga oid tavsiyalar bermay o’ta
olmaydi. Agar geografik qobiqdagi u yoki bu joyni tahlil qilishda
kishilik faoliyati natijasilari hisobga olinmay, faqat tabiiy sharoit va
qonuniyatlar ko’rib chiqilsa, bunda gap ideal tabiiy ob’yektlar ustida
ketgan bo’ladi, vaholanki, bunday ob’yekt haqiqatda endi yo’q.
Materiklar tebiiy geografiyasi kursida barcha materiklar va
okeanlarning ularga tutash qismlari-dengizlar va orollar bilan
o’rganiladi. Bunda quruqlikka asosiy e’tibor beriladi, okeanlar va
dengizlar
esa
asosan
ularning
materiklar
tabiiy
sharoitining
shakllanishidagi ahamiyati va aholining hayoti hamda faoliyatiga ta’siri
nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi.
Har bir materikning ta’rifi regional tabiiy geografik ta’riflashning
umum qabul qilgan muayyan rejasi bo’yicha beriladi. Bu rejani
geografik qobiq doirasida tabiiy hududiy komplekslarni hosil qiluvchi
tabiat komponentlarining o’zaro aloqadorligi va bir-biriga bog’liqligi
taqozo etadi. Dastlab materikning, uning o’lchamlari, shakli, geografik
o’rni, tabiati asosiy xususiyatlarining umumiy ta’rifi beriladi. Bu
nisbatan kichik kirish qismidan so’ng mazkur materikni o’rab turuvchi
okeanlarning qirg’oq bo’yi qismlari qisqacha ta’riflanadi. Bundan keyin
keluvchi “Tabiat shakllanishining asosiy bosqichlari” nomli bob butun
materik tabiatining komponentlari-rel’yef, iqlimi va boshqalar tahlil
qilinadi. Bunda asosiy tabiat resurslariga qisqacha baho beriladi.
Komponentlar obzorining oxirida shu materikning aholisi, uning kelib
chiqishi, rivojlanishi va joylashishining asosiy bosqichlari, irqiy
xususuyatlari, shuningdek, uning tabiatga ko’rsatgan ta’sirining darajasi
hamda xarakteri to’g’risida ma’lumot beriladi.
Materik umumiy ta’rifining oxirida uning tabiatining hududiy
taqsimlanishi xususiyatlari va uning doirasida ajaratiladigan tabiiy
komplekslar sistemasi masalasi ko’rib chiqiladi. Geografik qobiqning
ajratiladigan regionlari murakkab tabiiy komplekslardan iborat bo’lib,
ular tarkibida umuman geografik qobiqni tashkil etuvchi barcha tabiat
komponentlari ishtirok etadi va o’zaro bir-biriga ta’sir etib turadi.
Shuning uchun na tabiat zonalari, na geomorfologik rayonlashtirish
birliklari bunday regionlar bo’la oladi; chunki ular ayrim guruh
komponentlar taqsimlanishinigina aks ettiradi va kompleks tabiiy
geografik rayonlashtirishning birliklari hisoblanadi. “To’la” tabiiy
komplekslarning shakllanishida esa, geografik qobiqning barcha
komponentlari ishtirok etadi va binobarin, ulardan biri emas, balki ular
orasidagi o’zaro aloqa xarakteri hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Rel’yef,
iqlim, suvlar, organik dunyoning tarkibi va tashqi ko’rinishi
xususiyatlari, zonal strukturaning namoyon bo’lish xarakterining xuddi
shu o’zaro aloqasiga bog’liqdir.
Mazkur kursda rayonlashtirishning asosiy birligi va geografik
ta’riflashning asosiy o’b’yekti bir butun, geografik jihatdan alohida
ajralib turuvchi hududdir, bu hududning asosiy qismi bir iqlim
mintaqasida joylashgan bo’lib, bir tektonik oblastga kiradi. Uning
doirasida bir iqlim tipi bilan biror morfostruktura tipining ustun turishi
bilan xarakterlanuvchi nisbatan kichik tabiiy hududiy birikmalar
ajratiladi. Tabiiy sharoiti bir-biriga o’xshash o’lkalar materikning katta
qismlari-subkontinentlarni yoki okeanning katta qismlarini tashkil
qiladi. Geografik qobiq hududiy bo’linishining eng katta birliklari
materiklar yoki okeanlardir.
Dostları ilə paylaş: |