Navoiy davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik fakulteti geografiya o`qitish metodikasi kafedrasi

2-BOB. AFRIKA MATERIGI ICHKI SUVLARI 
2.1. AFRIKA MATERIGI DARYOLARI 
Afrika yillik oqim umumiy hajmiga ko’ra (5400 km
3
) Yevrosiyo 
va Janubiy Amerikadan so’ng uchunchi o’rinda va suv oqimi qatlami 
qalinligiga ko’ra (180 mm) Avstraliya va Antarktidani istisno qilganda, 
barcha materiklardan keyinda turadi. 

---

Afrika materigining bosh suvayirg’ichi uning eng baland 
ko’tarilgan sharqiy chekkasidan o’tadi, shuning uchun ham qit’a yer 
yuzasining 1/3 qismidan ko’prog’idan oqim Atlantika okeaniga tomon 
oqadi, atigi 1/6 qismi Hind okeaniga, O’rta dengizga esa undan ham 
kam oqadi. Afrika yer yuzasining taxminan 1/3 qismidan ( taxminan 
9mln.km
2
) okeanga suv oqib kelmaydi, bular ichki havzalarga kiradi 
yoki umuman oqar suvi yo’q. 
Materik territoriyasida oqar suvlar juda notekis taqsimlangan. Shu 
bilan birgalikda oqar suvlarning taqsimlanishi va rejimi ham 
materikning muayyan qismida yog’inlarning miqdoriga va rejimiga 
chambarchas bog’liq. Afrikada qor va muzliklar daryo va ko’llarning 
to’yinishida juda kam rol o’ynaydi. Daryo va ko’llarning to’yinishida 
yog’in suvlari asosiy rol o’ynaydi. Ekvator atroflaridagi rayonlarda 
daryolar yil bo’yi bir tekisda to’lib oqadi. Bunda daryolarda suvning 
kam bo’lish davri deyarli sezilmaydi. Lekin, zenith yomg’irlari ta’sirida 
yiliga ikki marta daryolar toshadi. 
Subekvatorial iqlimli oblastlarda oqim yoz paytida keskin 
ko’payadi va daryolarning suv sarfi ortadi. Materikning shimoli-g’arbiy 
va janubi-g’arbiy chekkalarida daryolarda suv qish paytida, har ikkala 
yarimsharda qishki siklon yomg’irlari yoqqan paytda ko’payadi.
Yozda suv sarfi ko’p bo’ladigan oblast bilan qishda suv sarfi ko’p 
bo’ladigan oblast orasida umuman doimiy suv oqimi bo’lmaydigan keng 
territoriyalar bor. Shimoliy Yarimshardagi Sahroi Kabir va janubiy 
yarimshardagi Kalaxari cho’lining ancha qismi ana shunday o’lkalardir. 
Bu yerlarda umuman oqar suv yo’q, ularda quruq o’zanlar ko’p bo’ladi, 

---

bu o’zanlarda ba’zan bo’lib qoladigan tasodifiy yomg’irlardan so’ng 
qisqa vaqtdagina suv bo’ladi. 
Afrikaning hozirgi vaqtda qurg’oqchil oblastlari uchun xarakterli 
bo’lgan quruq o’zanlarning hamda quruq botiqlarning ko’p bo’lishi bu 
yerda bir zamonlar iqlim ancha sernam bo’lganligidan darak beradi. 
Markaziy Osiyo va Arabiston yarim orolidagi kabi bu yerda so’ngi 
plyuvial davr shimoliy yarimsharning yuqori kengliklarida ro’y bergan 
so’ngi muzlik davriga to’g’ri keladi.
Afrikaning deyarli barcha katta daryolari yassi tog’liklar va tog’ 
tizmalari bilan okeanlardan ajralib qolgan keng kotlovinalarga suv 
beradi. Bu tog’lar Afrika platformasining chekka qismlarida yaqin 
geologik davrlarda ro’y bergan tektonik harakatlar natijasida ko’tarilgan. 
Ana shu tog’lar ko’tarilganda erosion harakat kuchaygan va ko’pgina 
daryolarning vodiylarida yirik shaharlar va ostonalar paydo bo’lgan. 
Bular esa kemachilikka halaqit beradi va afrika daryolarining 
transportdagi ahamiyatini juda pasaytiradi. 
Afrikadagi ko’l kotlovinalarining ko’pchiligi ham tektonik 
protsesslar natijasida paydo bo’lgan.
Afrikaning eng uzun daryosi – NIL (6671km), uning havzasining 
maydoni 2870 ming km
2
. Asvon shahri yaqinida o’rtacha suv sarfi 2600 
m
3
/ sek, lekin ayrim yillarda suv sarfida farq bo’lib, 500 m
3
/ sek dan 
15000 m
3
/sek gacha o’zgarib turadi.
Havzasining tabiiy sharoiti xususiyati va gidrografik rejimi 
xarakteri hamda shu daryo vodiysida yashaydigan xalqlarning 

---

hayotidagi ahamiyatiga ko’ra Nil daryosi dunyodagi eng ajoyib va 
o’ziga xos daryolardandir. 
2000 m dan ko’proq balandlikdan, sharqiy Afrika massivlarining 
biridan, ekvatordan janubda boshlanadigan va Viktoriya ko’liga 
quyiladigan Kagera daryosi Nilning boshi hisoblanadi. Ko’ldan bu daryo 
viktoriya – Nil nomi bilan oqib chiqadi. Kioga ko’li orqali oqib o’tadi va 
Albert ko’liga quyiladi. Bu ko’ldan so’ng Albert – Nil deb ataladi. Ana 
shu masofada daryo tog’lar orasidan o’tadi va serostona, bir necha 
sharsharalar hosil qiladi. Eng katta Merchison sharsharasining balandligi 
40 m ga yetadi. 
Tog’lar orasidan Bahril – Jabal, ya’ni “tog’lar daryosi“ nomi bilan 
chiqib, keng va yassi kotlovinaga kirib keladi. Shundan so’ng Nil sekin 
oqa boshlaydi va o’zanida shoxobchalarga bo’linadi. Ana shu qismda 
daryoga eng yirik irmoqlardan Bahril – G’azal ( “ohular daryosi “) va 
Sobat daryosi quyiladi. Sobat daryosi tog’lardan sariq rangli loyqa suv 
keltiradi, chunki suv tarkibida ko’p miqdorda loyqa bo’ladi. Sobat 
daryosidan quyida bu daryo Oq Nil (Bahril – Abyod) deb ataladi. 
Xartum shahri yaqinida Oq Nil Ko’k Nil (Bahril – Azrak) bilan 
qo’shiladi va shu yerda Nil nomini oladi (arabcha nomi Al – Bahr). 
Ko’k Nil Oq Nilga Nisbatan ancha qisqa, lekin Xartum sharidan quyida
nil daryosi rejimining tarkib topishida Ko’k Nil katta rol o’ynaydi. Ko’k 
Nil Efiopiya tog’ligida Tana ko’lidan boshlanadi. Nil daryosiga eng 
so’ngi sersuv Atbara irmog’i ham ana shu Efiopiya tog’ligidan 
boshlanadi. Atbara quyilgandan keyin Nil qattiq qum toshlardan tuzilgan 
platoni kesib o’tadi va bir qancha ostonalar hosil qiladi. Xartum shahri 
bilan Asvon shahri oralig’ida oltita ostona bor. 

---

Asvon shahridan quyida Nil daryosi eni 20-50 km li vodiydan 
oqadi, bu vodiy antropogen davr boshlarida O’rta dengizning qo’ltig’i 
bo’lgan. Nil vodiysi tobora o’sib borayotgan delta bilan tugaydi. Bu 
delta asta-sekin daryo oqiziqlari bilan to’lib borayotgan buxta o’rnida 
vujudga kelgan. Delta maydoni 24000 km
2
. 
Nilning suv miqdori mavsumlarda juda o’zgarib turadi. Nil suvi 
iyun va sentabrda ko’paya boshlab, quyi oqimida maksimal miqdorga 
yetadi. Qohira yonida Nil suvi eng kam bo’lganidan 6-7 m ko’tariladi. 
Nilning Vodiy Xalfa yonidagi qismidan bir sutkada o’rta hisob bilan
718 mln. m
3
/sek, Qohira yonidagi qismidan 554 mln. m
3
/sek suv o’tadi. 
So’ngra Nil suvi pasaya boshlaydi, lekin suvning pasayishi ko’tarilishiga 
qaraganda sekinroq boradi. Suv pasayishi maygaacha davom etadi. May 
oyida esa suv sathi hammadan past bo’ladi. May oyida Vodiy Xalfa 
yonidagi suv sarfi 51 m
3
/sek ga, Qohira yonida 48 m
3
/sek ga tushib 
qoladi.
Nildagi suv sarfining juda katta tafovut qilishiga sabab shuki, turli 
mavsumlarda havza maydonidan keladigan suv miqdori katta farq qiladi. 
Nil asosan uchta daryo-Ko’k Nil bilan Atbara (84 %) va qisman Oq Nil 
(16%) daryolaridan suv oladi. Ko’k Nil va Atbara suvi yozda, 
Habashiston tog’ligiga mo’l-ko’l yomg’ir yoqqan davrda maksimal 
miqdorga yetadi. Qishda Ko’k Nildagi suv hajmi juda kamayib qoladi, 
Atbara daryosi esa butunlay quriydi, Nil bu davrda Oq Nil va sizot 
suvlaridan bahra oladi. Oq Nil suvi Ko’k Nilga nisbatan juda kam, 
chunki oq Nil sudandan o’tgan vaqtda suvining taxminan yarmi 
bug’lanib ketadi, shu bilan birga suv sathi mavsumga qarab kamroq 
o’zgaradi, chunki ko’llar suv miqdorini tartibga solib turadi.

---

АTBАRА (аrаbcha— Bаhrаl-Аsvоd) — Sudаn vа Efiоpiyadаgi 
dаryo, Nilning o’ng irmоg’i. Uzunligi 1120 km. Efiоpiya tоg’ligining 
shimoliy chеkkаsidаn bоshlаnаdi. Аsоsаn Sudаn plаtоsidаn оqаdi. Suv 
sаrfi o’zgаrib turаdi (700 m
3
/sеk dаn 2200 m
3
/sеk gаchа), quyi qismidа 
qurg’оqchil dаvrlаrdа butunlаy qurib qоlаdi. Yog’ingаrchilik pаytlаridа 
(iyun-sеntabr) dаryodа suv ko’pаyib, kеmаlаr qаtnаydi. Nilgа quyilish 
jоyidа Аtbаrа daryosida GES qurilgаn. 
Nil daryosi Shimoliy Afrikada o’z suvlarini O’rta dengizga 
yetkazib boradigan va hayotsiz cho’lda hayot manbai hisoblanadigan 
yagona daryodir. Janubiy o’lkalarda yog’adigan va uning bosh 
qismlariga suv beriladigan yog’inlar hisobiga Nil daryosida doim suv 
bo’ladi. Oq Nil ekvatorial mintaqada boshlanib, butun yil davomida 
yog’adigan yomg’irlardan suv oladi. Daryoning yuqori oqimlarida suv 
juda ko’p va deyarli hamma vaqt bir xil bo’ladi, chunki bu yerdagi 
ko’llar suv miqdorini tartibga solib turadi. Lekin, Yuqori Nil 
kotlovinasida ko’p miqdorda suv bog’lanishga sarf bo’ladi va Xartum 
shahridan quyida Nil daryosining to’yinishida Oq Nil Ko’k Nilga 
nisbatan ko’proq rol o’ynaydi. Chunki Ko’k Nil Efiopiya tog’ligida 
yoqqan yozgi yomg’irlardan so’ng ko’plab suv (umumiy suv sarfining 
60-70%) olib keladi. Nil daryosining quyi oqimida suv eng ko’payganda 
eng kamaygandagiga nisbatan taxminan 5 marta ko’p bo’ladi. Nil quyi 
oqimida toshib butun vodiyni bosadi. Qohira shahri yaqinida suv 8 
metrdan ko’proq ko’tariladi. Nil daryosining Efiopiya tog’ligidan 
boshlanadigan irmoqlari ko’plab loyqa keltiradi, u daryo toshganda 
cho’kadi. 

---

Baland Asvon to’g’oni qurilishiga qadar ko’pdan-ko’p ostonalar 
bo’lganidan Nil daryosida boshdan-oyoq kema bemalol qatnay olmas 
edi. Ostonalar yaqinida butun yil davomida faqat qayiqlardagina suzish 
mumkin edi. Xartum bilan Juba, Asvon bilan Qohira bilan Nil quyilishi 
orasidagina doimiy kemalar qatnay olar edi.
Nil daryosiga bir necha to’g’onlar va suv omborlari qurildi, bu 
butun yil davomida daryoning suv sarfini tartibga solib turishga imkon 
beradi. Yaqin vaqtlargacha Asvon shahri yaqinidagi gidrouzel paxta 
dalalarini sug’orish uchun eng yyirik inshoot hisoblanar edi. Biroq bu 
eskirgan 
gidroinshootlar 
muhim 
xo’jalik 
muammolarini-ekin 
maydonlarini 
kengaytirish, 
arzon 
energiya 
olish 
va 
boshqa 
muammolarni hal qila olmas edi. Nil vodiysida Asvon shahri yaqinida 
yangi katta to’g’on qurildi. Sug’oriladigan yerlar maydoni ana shu 
to’g’on tufayli 1/3 marta ko’paydi, mamlakat iqtisodiyotini taraqqiy 
etttirish uchun zarur bo’lgan elektroenergiya ishlab chiqarilmoqda va 
kemachilik uchun sahroit yaxshilandi. 
KONGO daryosi Afrika daryolari orasida uzunlgi jihatidan 
ikkinchi o’rinda turadi. Lekin havzasining maydoni va sersuvligi 
jihatidan Kongo Afrikada birinchi o’rinda va dunyoda Amazonka 
daryosidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Bu daryo Luapuluga 
quyiladigan Zambezining irmog’i-Kalunga daryosidan boshlanadi. 
Lualaba va Zambezi daryolari Kongoning boshi hisoblanadi. Daryoning 
uzunligi birinchi daryo boshidan hisoblanganda 4320 km, ikkinchisidan 
esa 470 km, havzasining maydoni taxminan 3,7 mln. km
2
. Kalunga 
daryosi Tangan’ika ko’linig janubiy chekkasi yaqinidadir. Kongo 
qavariq tomoni shimolga qaragan katta yoy hosil qiladi va ekvatorni 

---

ikki joyidan kesib o’tadi. Bu daryo Kongo botig’iga tushib, bir talay 
sharshara va ostonalar hosil qiladi.daryoning quyi oqimi okeanga yorib 
chiqadigan joydagi kambar vodiyda ham sharsharalar ko’p. Kongo 
rejimining asosiy xususiyati shuki, uning suv miqdori kam o’zgarib 
turadi. Daryoda suv eng ko’paygan vaqt bilan suv eng kamaygan vaqtda 
2:1 60000 m
3
/sek va 30000 m
3
/sek bo’ladi, yer yuzining juda ozgina 
daryolarida ko’riladigan g’oyat kichik nisbatdir. Bu tafovutning sababi 
havzaning geografik o’rnida va daryo havzasidagi yog’in-sochin 
rejimida. Kongo havzasi mo’l-ko’l nam oladigan ekvatorial iqlim 
mintaqasi bilan subekvatorial iqlim mintaqasida. Daryo havzasining 1/3 
qismi shimoliy yarim sharda va 2/3 qismi janubiy yarimsharda, shunga 
ko’ra daryodagi suv miqdori turli mavsumlarda ancha barobarlashib 
turadi. Quyilish joyida daryoning o’rtacha suv sarfi 40000 m
3
/sek, 
ya’ni Nil daryosining o’rtacha suv sarfidan 15 martadan ko’proq katta. 
Kongo daryosi shimoliy va janubiy yarim shardan oqib ekvatorni ikki 
marta kesib o’tadi. Atlantika okeaniga quyilaverishda Afrika 
platformasining balandroq ko’tarilgan chekka qismini kesib o’tadi.
Tangan’ika ko’liga suv beradigan Lukuga daryosi, Ubangi, Kasai 
daryolari Kongoning yirik irmoqlaridir.
KАSАI (quyi оqimidа Kvа) — Mаrkаziy Аfrikаdаgi dаryo, 
Аngоlа vа Kоngо Dеmоkrаtik Rеspublikаsi hududidа. Kоngо 
dаryosining yirik chаp irmоg’i. Uzunligi 2000 km, hаvzаsining mаydoni 
880,2 ming km
2
. Lundа plаtоsidаn bоshlаnib, uning shim. yon bаg’irlаri 
bo’ylаb оstоnа vа shаrshаrаlаr hоsil qilib, Kоngо bоtigigа оqib tushаdi. 
Quyi оqimidа ko’lgа o’хshаsh shаkllаrni hоsil qilgаn. Yirik irmоqlаri: 
o’ngdаn — Luluа, Sаnkuru, Fimi; chаp-dаn — Kvаngо. Sеntabr 

---

оktabrdаn аprelgаchа to’lib оqаdi. O’rtаchа suv sаrfi 10 ming m
3
/sеk. 
Bаliq оvlаnаdi. Quyilish jоyidаn bоshlаb 790 km mаsоfаdа kеmа 
qаtnаydi. Yirik pristаni — Ilеbо. Kasai hаvzаsidа yirik оlmоs kоnlаri 
bоr. 
Kongo va uning irmoqlarining yuqori oqimi chekka platolar va
tog’larni kesib o’tib, ostonalar va sharsharalar hosil qilgan. Daryo 
ekvator yaqinida yettita sharshara hosil qilgan. Bu sharsharalar 
tadqiqotchi Stenli nomi bilan ataladi. Kongoning yuqori oqimi Stenli 
sharsaharalari bilan tugaydi. Kongo daryosi o’rta oqimida kotlovina 
doirasida keng vodiyda sekin oqadi. Ba’zi bir joylarda daryo o’zani eni 
20 km gacha yetadigan ko’llarga o’xshab yoyilib oqadi. Ana shu 
qismida Kongo daryosiga eng yirik irmoqlar quyiladi. Kongo quyi 
oqimida kristalli tog’ massivini kesib o’tib, yana qator hammasi bo’lib 
32 ta sharshara hosil qiladi. Bu sharsharalar Livingston sharsharalari deb 
ataladi. Kongo daryosi sohil bo’yi tekisligiga oqib chiqar ekan, 
kengayadi va chuqurligi ortadi-70 metrgacha. Daryo quyilish joyida 
tarmoqlarga bo’linadi va keng hamda chuqur estuariy bilan tugaydi. 
Atlantika okeanida Kongo daryosining o’zani suv tagida 150 km gacha 
davom etib, suv osti jo’yagini hosil qilgan. Kongo daryosi olib keladigan
ko’p miqdordagi suv natijasida okeanda bir necha o’n kilometrgacha 
bo’lgan masofada suv chuchuk bo’ladi.
Kongo darsyosining juda sersuv bo’lishiga sabab shuki, daryoning 
havzasi ekvator atroflarida joylashgan va uning shimoliy hamda janubiy 
yarimsharlardan keladigan irmoqlari yilning turli fasllarida yog’in ko’p 
bo’ladigan yerlardan o’tadi. Shimoliy irmoqlar Kongo daryosiga mart 
oyidan noyabr oyigacha asosiy suvni olib keladi. Kongo daryosining 

---

o’rta va quyi oqimida suv sarfi asta-sekin orta borib, oktabr-noyabr 
oylarida maksimumiga yetadi. Yanada sersuv bo’ladigan ikkinchi 
maksimum janubiy yarmshardagi yomg’irlar bilan bog’liq bo’lib, fevral-
mart oylariga to’g’ri keladi. Toshqin paytida Kongo daryosi o’rta 
oqimida suv qirg’oqlardan chetga chiqadi va bir necha yuz kvadrat 
kilometr masofada kotlovinaning yassi yer yuzasini suv bosadi. Suv sarfi 
eng kamaygan vaqtlarda Kong ova irmoqlarining suv sathi baribir juda 
baland bo’ladi. 
Kongo daryosining barcha daryolari juda katta suv energiyasi 
zahiralariga ega. Biroq bu energiyadan juda kam miqdorda 
foydalaniladi. Foydali qazilmalar qazib chiqariladigan eng muhim 
Kataiga rayonida bir necha gidroelektrstansiyalar qurilgan.
Kongo daryosi va irmoqlarining kemachilikdagi ahamiyati 
ko’pdan-ko’p ostonalar va sharsharalar tufayli ancha pasayadi. Shunga 
qaramasdan, kongo sistemasida kema qatnaydigan qirqqa yaqin daryo 
bor va kema qatnaydigan suv yo’llarining umumiy uzunligi 14000 
kilometrga yetadi. Kinshasa bilan Kisangani oralig’I Kongo daryosining 
kema eng ko’p qatnaydigan qismidir. Daryoning quyi oqimida ostona va 
sharsharalar bor joylarda aylanma temir yo’llar qurilgan.
NIGER daryosi uzunligi jihatidan Nil va kongodan keyin, havza 
maydoni jihatidan Kong ova Nil daryolaridan keyin va yiliga oqib 
o’tadigan suv hajmi jihatidan Kong ova zambezidan keyin Afrika 
daryolari o’rtasida uchinchi o’rinda turadi. Shunga qaramasdan Niger 
yer sharidagi yirik daryolardandir. Niger daryosining uzunligi 4160 km, 
havzasining maydoni 2 mln. Km
2
ga yaqin. Uning o;rtacha yillik suv 

---

sarfi Nil daryosi suv sarfidan ancha ko’p. 12000 m
3
/sek. Niger daryosi 
900 m balandlikdan boshlanadi. Daryo boshi okeandan atigi bir necha
o’n km uzoqdadir. Niger Gvineya tog’laridagi manbalaridan to Gvineya 
qo’ltig’ining sohilidagi quyiliush joyigacha yo’l-yo’lakay bir yoy hosil 
qiladi. Bu yoyning Niger tirsagi deb ataladiga uchi deyarli Sahroi kabir 
chegaralarigacha yetadi. Niger daryosi dastlab shimoli-sharqqa qarba 
oqadi, so’ngra sahroi kabir chegarsida o’z oqimini keskin o’zgartiradi va 
janubi-sharqqa buriladi. Havzasining ana shu qismida Nigerning juda 
katta ichki deltasi joylashgan. Bu delta qadimgi suv havzasi mavjud 
bo’lgan davrda paydo bo’lgan. Bu suv havzasiga Nigerning yuqori 
oqimi quyilgan.
Hozirgi Niger daryosi qadimiy Nigerning janubi-sharqqa qarab 
oquvchi yangi daryoni qo’shib olishidan paydo bo’lgan. Qadimiy Niger 
hozirgi Nigerga Timbuktu yaqinida qadimgi Nigerning materikdagi 
deltasi tarmoqlangan joyda qo’shilgan. Qadimiy Niger pleystotsenda 
“Sahroi kabir” dengiziga-Al-Jof botig’idagi oqmas ko’lga quyilgan.
Daryo Gvineya qo’ltig’iga quyilar ekan, keng delta hosil qilgan. 
Nigerning eng yirik irmog’i-Benue quyi oqimida chap tomondan 
quyiladi. Yuqori va quyi oqimida Niger serostona, quyi va o’rta oqimida 
esa tekislikdan o’tadi.
Nigerning yuqori va quyi oqimlari subekvatorial va ekvatorial 
oblastlarda, mo’l-ko’l yozgi yomg’irlar polosasida, o’rta oqimi juda 
qurg’oq, yarim cho’l oblastlardadir. Daryoning o’rta oqimi qurg’oq 
chala cho’l oblastlarda bo’lganligidan yillik suv miqdori kamayadi va 
daryo rejimi o’zgaradi. Daryoning yuqori oqimi va quyi oqimi taxminan 

---

bir vaqtda toshadi: yuqori oqimi iyuldan oktabrgacha, quyi oqimi 
avgustdan noyabrgacha tooshadi. Daryoning bosh tomonidagi toshqin 
suvlari Timbuktuga yetgach, keng yoyilib, qadimgi delta tarmoqlari va 
shoxobchalarini bosadi. Bu yerda ko’p suv bug’lanib va shimilib ketadi, 
lekin shunga qaramay, toshqin suvining bir qismi quyi oqimga yetib 
boradi, shuning uchun kuzdagi asosiy toshqindan keyin daryo etaklarida 
ikkinchai marta bahorda fevraldan aprelgacha suv toshadi.
Sahroi Kabir chegarasida Niger sug’orishda juda katta ahamiyatga 
ega. Bu yerda bir necha to’g’on, kanallar qurilgan va yirik sholikorlik 
rayoni bunyodga kelgan.
Nigerning yuqori va quyi oqimi vodiysi Shimoliy gvineya 
qirlarining yon bag’irlarini yori kirgan, daryo o’zanining ko’p joylari 
ostonali, lekin daryo qirg’oqbo’yidagi kambar tekislikka chiqqanda yana 
juda yoyilib ketadi. Niger Shimoliy Gvineya va Sudan qumtoshlari 
hamda kristall jinslarini yuvib ketadi; bu suvda qum-loyqa miqdori 
Kongo suvidagi qum-loyqa miqdoridan kamroq, ammo Niger quyilish 
joyida juda sertarmoq keng delta hosil qiladi, mangra chakalakzorlari bu 
deltaning kengayishiga imkon bermoqda.
ZAMBEZI-Janubiy afrikadagi eng katta daryo va materikning 
Hind okeaniga quiladigan daryolaridan eng yirigidir. Uzunligi 2660 km, 
havzasining maydoni 1330 ming km
2
. Zambezining o’rtacha yillik suv 
sarfi juda katta. 19000 m
3
/sek; bu esa Niger daryosi suv sarfidan bir 
necha marta ortiqdir.
Zambezi Kongo-Zambezi suvayirg’ich platosida 1000 m dan 
ko’proq balandlikdan boshlanadi, yani Lunda Katanga balandligining 

---

yassi 
tekisliklarida 
boshlanadi. 
Yuqori 
oqimi 
to 
Viktoriya 
sharsharasigacha 
tinch 
oqadigan 
keng 
daryo 
bo’lib, 
yozda 
yomg’irgarchilik faslida suv bosadigan keng vodiyning bepoyon 
botqoqliklarida oqimi ko’rinmay yo’qolib ketadi. Daryo o’z yo’lida 
yassi kotlovinalarni va ularni ajratib turgan yassi tog’larni kesib o’tadi 
va ko’pdan –kop ostona va sharsharalarni hosil qiadi. Zambezidagi eng 
yirik va dunyodagi eng katta sharsharalardan biri Viktoriya 
sharsharasining balandligi 120 m, eni 1800 m. Sharsharada suv daryo 
o’zaniga perpendikulyar joylashgan basalt daraga otilib tushadi.
Shovqin bilan otilib tushgan suv bir necha kilometrgacha eshitiladi va
suv uchqunlari oppoq ustunga o’xshab ko’tariladi, shuning uchun 
mahalliy xalq “Chinqiriq tutun” deb nomlangan. Viktoriya sharsharasi 
yaqinida gidroelektr stansiya va Kariba suv ombori qurilgan. Sеkundigа 
urtа hisоb-dа 1400 m3 suv tushаdi. V.dа kichikrоq GES qurilgаn. V. vа 
ungа yondоsh hudud-lаrning tаbiаt mаnzаrаlаri vа nоyob hаyvоnlаrini 
muhоfаzа qilish mаqsаdidа Zаmbеzi dаryosining jаnubiy sоhilidа 
Viktоriya-Fоlе milliy pаrki tаshkil etilgаn. Viktoriyani 1855 yildа ingliz 
sаyyohi D. Livingstоn kаshf etgаn vа ingliz qirоlichаsi nоmi bilan 
аtаgаn. 
Zambeziga chap irmog’i Kafue qo’shilgandan keyin daryo vodiysi 
kengayadi, daryoning o’zi Kebrabas ostonalarigacha tinchroq oqadi. 
Kebrabas ostonalari daryonng ichki baland rayonlaridan qirg’oq 
bo’yidagi tekislikka chiqqan joyda 100 km masofaga cho’zilgandir.
Zambezi havzasida yozda ko’p yomg’ir yog’adi, shunga ko’ra 
daryodagi suv hajmi ko’payadi. Suv hajmi mavsumga qarab juda katta 
tafovut qiladi. Janubiy yarimsharda yoz paytida, noyabrdan martgacha 

---

daryo to’lib oqadi, so’ngra ikkinchi marta-noyabrda suv ko’tarilguncha 
sathi tez pasayadi. Shire daryosi orqali N’yasa ko’lidan Zambeziga suv 
kelib turadi.
Zambezi daryosi loyqa, qum miqdori jihatidan Afrikaning boshqa 
daryolari orasida faqat oranjevaya daryosidan keyin turadi. Zambezining 
quyilish joyidagi deltasining irmoqlari bilan okean o’rtasida 
mangrazorlar bor.
Janubiy yarimsharda yoz paytida suv kopayadi. Qurg’oqchil qish 
davrida daryoda suv sathi keskin pasayadi. Suv miqdori keskin o’zgarib 
turganidan Zambezining kemachilikdagi ahamiyati katta emas. 
Daryoning quyi oqimida 450 km masofadagina yirik kemalar qatnay 
oladi.
ОRАNJ (gоllаnd shаhzоdаsi Оrаnskiy nоmidаn) — Jаnubiy 
Аfrikаdаgi dаryo. Lеsоtо, JАR vа Nаmibiya hududlаridаn оqib o’tаdi. 
Uzunligi 1860 km, hаvzаsining mаydoni 1020 ming km
2
. Drаkоn 
tоg’lаrining g’аrbiy yon bаg’ridаn, 1360 m bаlаndlikdаn bоshlаnib, 
Bаlаnd Vеnd qurg’оqchil zоnаsi vа Kаp plаtоsidаn оqib o’tаdi. Bu yеrdа 
dаrаlаr hоsil qilgаn. Аtlаntikа оkеаnigа quyilаdi. Qurg’оqchil jоylаrdаn 
o’tgаn qismidа o’zаni yozdа bа’zаn qurib qоlаdi. Yuqоri vа o’rtа 
оqimidа оstоnа vа shаrshаrаlаr bоr. Quyi qismi (97 km) tеkislikdаn 
оqаdi. Yog’ingаrchilik mаvsumi (nоyabr —mаrt)dа dаryo to’lib оqаdi. 
Yillik o’rtаchа suv sаrfi 200 m
3
/sеk. Suvi lоyqа. Оkеаngа yiligа 15 km
3 
suv, 153 mln. tonna оqiziq kеltirаdi. Suv sаrfi yildаn-yilgа o’zgаrib 
turаdi. Dаryodаn sug’оrishdа, shаhаrlаrni suv b-n tа’-minlаshdа 
fоydаlаnilаdi. Оranjdа gidrоenеrgеtikа inshооtlаri qurilgаn. 

---

LIMPОPО, Timsоhli dаryo — Jаnubiy Аfrikаdаgi dаryo. 
Uzunligi 1600 km, hаvzаsining mаydoni 440 ming km
2
. Eng kаttа 
irmоg’i — Ulifаnts. Vitvаtеrsrаnd tizmаsining shimoliy yon bаg’ridаn 
bоshlаnаdi. Mоzаmbik pаsttеkisligidаn o’tib, Hind оkеаnigа quyilаdi. 
Yuqоri qismidа qurg’оqchil еrlаrdаn оqib o’tgаni uchun suvi kаm, quyi 
qismidа bir nеchа irmоq quyilаdi. O’rtаchа suv sаrfi 800 m
3
/sеk. Yozdа 
yog’ingаrchilik dаvridа dаryoning quyi оqimidа suv sаthi 5—7 m 
ko’tаrilаdi. Quyilish jоyidаn bоshlаb 160 km mаsоfаdа yil dаvоmidа 
kеmа qаtnаydi. Sug’оrishdа fоydаlаnilаdi. 
RUFIJI — Tаnzаniyadаgi dаryo. Nyasа ko’lidаn shаrqdа 
jоylаshgаn tоg’lаrdаn bоshlаngаn Luvеgu vа Kilоmbеrо dаryolаrining 
qo’shilishidаn hоsil bo’lаdi. Uzunligi Luvеgu irmоg’ining bоshlаnish 
jоyidаn 1400 km, hаvzаsining mаydoni 178 ming km
2
. Hind оkеаnining 
Mаfiya dеngizigа quyilаdi. O’rtаchа suv sаrfi 1100 m
3
/sеk. Mаrtdаn 
mаy оyigаchа suvi ko’pаyadi. Quyi qismidа kеmа qаtnаydi. 
Futa –Jallon massividan oqib tushadigan Senegal va Gambiya 
daryolari Sudan uchun katta ahamiyatga ega. Yog’ingarchilik davrida 
bu daryolar toshib, katta-katta maydonlarni suv bosadi. Qurg’oqchil 
davrda esa har doim ham okeangacha yetib boravermaydi.
Chad ko’liga quyiladigan eng yirik daryo-SHARI daryosi yog’in 
ko’p tushadigan janubdan keladi. Yog’ingarchilik davridan so’ng Shari 
va uning irmoqlari toshadi va katta daryolarga aylanadi. Oqibatda Chad 
ko’li ham kengayadi.
VОLTА — G’аrbiy Аfrikаdаgi dаryo, аsоsаn Gаnа hududidаn оqib 
o’tаdi. Оq Volta vа Qоrа Voltaning qo’shilishidаn hоsil bo’lаdi. 

---

Gvinеya qo’ltig’igа dеltа hоsil qilib quyilаdi. Uzunligi 1600 km, 
hаvzаsining mаyd. 384 ming km
2
. Аsоsiy irmоg’i — Оti dаryosi. 
Yog’ingаrchilik dаvri (iyul — оktabr)dа to’lib оqаdi, bа’zаn tоshаdi. Bu 
vаqtdа suv sаthi 14 m gаchа ko’tаrilаdi. Quyilish yеridаn bоshlаb 400 
km mаsоfаdа kеmа qаtnаydi. Dаryo o’zаni sеrоstоnа. Bаliq оvlаnаdi. 
Gidrоenеrgiya rеsurslаrigа bоy. Voltadа yirik Аkоsоmbо GES (Gаnаdа) 
vа Vоltа suv оmbоri qurilgаn. Аsоsiy pоrtlаri: Kеtе-Krаchi vа 
Аkоsоmbо.