Navoiy davlat pedagogika instituti "tarix" kafedrasi navoiy davlat pedagogika instituti

10-MAVZU. ОʻZBEKISTON RESPUBLIKASIDA TA’LIM SOHASIDA AMALGA OSHIRILGAN ISLOHOTLAR (2 soat)
Reja:

1. Mustaqillik ostonasida Оʻzbekiston SSSRda ta’lim tizimining holati.

   
   

2. Оʻzbekistonda mustaqillik yillarida ta’lim tizimidagi islohotlar.

   
   

3. Ta’lim tizimining mazmun mohiyatining jaxon standartlariga mos keltirish borasidagi оʻzgarishlar.

   
   

4. YAngilanayotgan Оʻzbekistonda ta’lim sohasining sifat оʻzgarishlari hamda xalqarolashtirish tamoyillari.

   
   

5. Fan, oliy ta’lim va ishlab chiqaruvchilar integrsiyasining qabul kоʻrsatkichlardagi оʻrni.

   
   

Tayanch sоʻz va iboralar: “Madaniy inqilob”, “Ta’lim tоʻgʻrisidagi” qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, “Umid” “Iste’dod”, “El-yurt umidi”, “Ustoz” jamgʻarmasi, “Obod mahalla” dasturlari, “Xonadon bogʻchasi”, “Fermer xоʻjaligi bogʻchasi”, “Bolalar bogʻchasi – boshlangʻich maktab”.
1.Aholi turmush farovonligi darajasi mamlakatning faqat iqtisodiy taraqqiyot darajasi bilan emas, balki ijtimoiy sohalar taraqqiyoti darajasi bilan ham ifodalanadi. Aynan ijtimoiy sohada davlatning insonparvarlik darajasi har tomonlama yaqqol namoyon bоʻladi. Ijtimoiy soha taraqqiyotining qay darajadaligi ma’lum jihatdan mamlakatdagi siyosiy va psixologik muhitni, aholining umumiy kayfiyatini belgilaydi. Ijtimoiy sohalarning оʻsishi xududlarning umumiy iqtisodiy taraqqiyot darajasini kоʻrsatuvchi belgi bоʻlib xizmat qiladi.
Sovetlar tuzumi yillarida partiya yakkaxokimlikning vujudga kelishiga jamiyat ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida оʻz mafkuraviy ta’sirini оʻtkazib bordi. Ayniqsa, bu kishilar ongini оʻzgartirishda muhim olim bоʻlgan ta’limda, ilmda va madaniyatda jiddiy tus oldi. Xalqning ma’rifatga, fanga va milliy madaniyatga bоʻlgan intilishi xukmron kuchlar tomonidan uzoqni kоʻzlamay va yaxshi оʻylamay olib borgan siyosatlari natijasida siyosiy manfaatlar yоʻliga burildi.
Yangi ziyoli kadrlarni shakallantirish, eski mavjud ziyolilarni yоʻq qilish ana shu maqsadlarni kоʻzlab amalga oshirildi. Savodxonlik darajasini оʻsishi byurokratik boshqaruv tizimini mustahkamlanib borishi, texnika taraqqiyoti tomon yurish va ilmiy muassasalarning tashkil topish jarayonlari ular ustidan qattiq mafkuraviy nazoratning оʻrnatilishi bilan hamohang ravishda yuz berdi.
Savodsizlik davri tugatildi. 1941 yilga kelib maktablar soni 5504 taga, ularda оʻqiyotgan оʻquvchilar soni esa 1 mln 315 taga etdi. Sovetlarning “madaniy inqilob” tadbiri jamiyatning barcha jabhalarini, ayniqsa uning har bir sohasini qamrab oldi. Maktablarda siyosiy tarbiyani yоʻlga qоʻyishga va uni takomillashtirib borishga e’tibor berildi.
Ikkinchi jahon urushidagi katta yоʻqotishlar oliy ma’lumotli xodimlarning son va sifat jihatidan kamayib ketishiga olib keldi. Bu esa оʻz navbatida urushdan keyingi yillarda oliy ta’limni rivojlantirish zarur ekanligini taqazo etardi. Oliy ta’limni rivojlantirish dinamikasi quyidagicha kechdi. 1950-1953 yillarda 16.600 ta mutaxassis tayyorlandi. 1959 yilda 31 ta oliy оʻquv yurtida 88 ming kishi ta’lim oldi. 1985 yilga kelib, 42 ta oliy оʻquv yurtlarida 285.5 ming kishi ta’lim oldi. 1960 yilda 30 ta oliy оʻquv yurtlarida mutaxassislar tayyorlangan bоʻlsa, 1985 yilda ularning soni 42 tani tashkil etdi.
Biroq, bular miqdor kоʻrsatkichlaridagi ayrim siljishlar edi. Lekin masalaning asosiy jihati – oliy ta’lim muassasalarini bitirib chiqayotgan mutaxassislarning sifati va saviyasi masalasida kоʻplab muammolar mavujud edi. SHu оʻrinda jahon fanlar tizimida оʻz mavqesiga ega olimlar qatlami etishib chiqganligi va texnikada katta yutuqlar qоʻlga kiritilganli gini inkor etib bоʻlmaydi.
Ammo ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan ulkan siyosiy va iqtisodiy boshqaruv bu yutuqlarni xalq xоʻjaligiga jalb eta olmadi. Novatorlik ishlanmalarni byurokratik chigʻiriqdan оʻtgunicha ahamiyatini yоʻqotar edi. Fanning kоʻp tarmoqlari militarlashgan harbiy uslubga yоʻnaltirildi. SHu bilan birga, oliy va оʻrta maxsus ta’lim tizimida оʻquv-tarbiyaviy ishlarni mafkuraviy andozaga solish kuchaydi, xalqaro fanlararo aloqalar qattiq nazorat ostiga olindi.
Оʻzbekistonda malakali kadrlarni tayyorlashdagi, aholining ilmiy madaniy,ta’lim-tarbiyaviy taraqqiyotini ta’minlashda etarlicha natijalar an’analarni оʻzida jamlagan kuchli potensial jamlangan. SHuning uchun Оʻzbekistondagi oliy ta’lim oldida tоʻplangan ijobiy tajribalarni saqlash va mazmunan boyitish dunyo ta’lim kengliklarida оʻzining munosib оʻrnini egallash kabi favqulodda jiddiy vazifa turib qoldi. Ayniqsa, bir necha оʻn yillab mafkuraviy iskanjada bоʻlgan fan, madaniyat, ta’limning undan bоʻshatish, yangi qadriyatlar, innovatsiyalar orqali jonlantirish mustaqil Оʻzbekiston xalqi oldida sharafli va sermashaqqat vazifalardan biri edi.
Оʻzbekiston mustaqillik ostonasida turar ekan, respublika rahbariyati dastlabki vazifalardan biri ilm-fanni, ta’lim tizimini isloh qilish, modernizatsiya qilish lozimligini chuqur anglar edi. Оʻzbekiston rahbari I.Karimov 1988 yil 20 noyabrda Оʻzbekiston SSR Fanlar Akademiyasida bоʻlgan uchrashuvda shunday degan edi: “Respublika hayotining barcha sohalarida ilm-fan mavqeini prinsip e’tibori bilan yangi sifat darajasiga kоʻtarish respublika Fanlar Akademiyasining asosiy vazifasidir, deb оʻylaymiz. Ilm-fan ahliga buyruq berish, quruq ma’muriyatchilik, olimlarga apparat xodimlari kabinetlarida paydo bоʻladigan “ijtimoiy buyurtmani” rоʻbarоʻ qilish davri оʻtib ketdi. Ijodiy izlanishlarning natijalarini qamrab olgan Fanlar akadepmiyasi olimlarining asarlari va tavsiyalari respublika taraqqiyotining istiqbolini belgilaydigan keklajakdagi hisob-kitoblar va siyosatning poydevori bоʻlishi darkor...
Fanga iste’dodli yoshlarning kirib kelishini ta’minlash uchun kompleks tadbirlar turkumini amalga oshirish zarur. Bu borada oliy maktabning, hatto umumiy ta’lim maktablarining faoliyatini tubdan qayta qurish kerak”.⁶⁹
2.Mustaqillik yillarida Оʻzbekiston Respublikasida islohotlarni boshidan kechirgan va natijasini kоʻrsata olgan sohalardan biri ta’lim tizimidir. Оʻzbekiston ilm-fanga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Zamonning tezkor taraqqiyotiga xizmat qiluvchi yangi fan sohalari bоʻyicha tadqiqotlar yоʻlga qоʻyildi. Tabiiy va aniq fanlarni оʻqitish va ilmiy tadqiqotlar olib borish davlat siyosati darajasiga kоʻtarildi. Оʻzbekiston Respublikasida ilm-fanni rivojlantirishda Оʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining оʻrni beqiyosdir. SHuningdek, respublika oliy ta’lim muassasalaridagi professor-оʻqituvchilar faoliyatining salmoqli qismi ilmiy tadqiqotlargna qaratilganligi оʻz samarasini bera boshladi. “Fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasi” Оʻzbekistonda ilmu-fan rivojlanishiga bosh maqsadlardan biri etib belgilandi.
1992 yilda Оʻzbekiston Respublikasining birinchi Prezidentining farmoniga binoan Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida Oliy Attestatsiya Komissiyasi tashkil etilishi munosabati bilan Fanlar Akademiyasiningning mavqei ortdi.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish tоʻgʻrisida” 2002 yil 20 fevraldagi farmoni ilmiy tadqiqotlar va texnologik ishlanmalar sifatiga qоʻyilgan talablarga muvofiq iolmiy texnika va innovatsiya faoliyatini yanada rivojlantirishda, shuningdek, mamlakat ilmiy salohiyatidan samarali foydalanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bоʻldi.
Respublikaning ilmiy tadqiqot majmuini Akademiya, oliy ta’lim va boshqa tarmoqlaridagi 350 dan ortiq muassasani, jumladan, ilmiy tadqiqot institutlari, oliy оʻquv yurtlaridagi ilmiy tadqiqot bоʻlinmalari, loyiha konstruktorlik tashkilotlari, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari va tajriba korxonalari, axborot-hisoblash markazlari оʻz ichiga oladi. 2006 yildagi natijalar bоʻyicha fanning turli tarmoqlari bоʻyicha 34 mingdan ortiq ilmiy xodim faoliyat kоʻrsatgan. Ularning 2.4 mingi fan doktori, 2.4 mingi fan nomzodlari edi.
Оʻzbekistonning mustaqillikka erishuvi xalq ta’limi tizimi taraqqiyotiga ijobiy ta’sir kоʻrsatdi. Milliy pedagogik tafakkur ta’sirichan ta’limning sogʻlomlashtirish jarayoni boshlandi. Uzoq vaqt mobaynida tashqi dunyodan uzib qоʻyilgan, оʻzga mamlakatlar tarixiy tajribasidan ham, milliy ma’rifiy merosdan ham bahramand bоʻlmagan milliy pedagogika jahon maydoniga chiqdi. Erishilgan natijalarni оʻzgalarniki bilan qiyoslash, boshqalardan ijobiy jihatlarni оʻzlashtirish imkoniyati paydo bоʻldi.
Respublikamizda ta’limning yangi tizimini amalga oshirishda Оʻzbekiston xukumati tariximizdagi ta’lim jarayonlarini оʻrganib chiqib, ta’limni isloh qilish dasturini tayyorladi. Barcha e’tibor ta’lim tizimlarini demokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida takomillashtirilib, uning moddiy-texnik bazasini zamon va davr talablari darajasiga kоʻtarish va Оʻzbekiston ma’rifiy salohiyatini kuchaytirishga qaratildi.
Оʻzbekiston Respublikasida 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan “Ta’lim tоʻgʻrisidagi” qonun ilgari erishilgan muvaffaqiyatlarni saqlab qolishga xizmat qildi. Ushbu qonun оʻz vaqtida muhim bоʻlgan bоʻlsa-da, ammo ta’lim tizimini isloh qilishning amaliy chora-tadbirlari, ta’lim tarbiya va оʻquv jarayonlarining tarkibini, bosqislarini bir-biri bilan uzviy bogʻlash, ya’ni uzluksizlikni ta’minlash muammolarini echa olmadi. Ta’lim tizimidagi yigʻilib qolgan muammolar 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan “Ta’lim tоʻgʻrisida”gi yangi qonunni va kadrlar tayyorlash milliy dasturining yaratilishiga sabab bоʻldi.
Milliy dastur muammolar va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish omillari, milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni rоʻyobga chiqarish bosqichlari, kadrlar tayyorlashning ilmiy modeli, kadarlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yоʻnalishlari kabi bоʻlimlarni qamrab olgan. Оʻzbekiston Respublikasi “Ta’lim tоʻgʻrisidagi” Qonunning mohiyatini оʻzida aks ettirgan bu dastur respublika ta’lim tizimining istiqbolli kelajagiga mоʻljallangan bоʻlib, uni kompleks rivojlantirishga qaratilgan. Milliy Dastur va dasturlarning xayotga tatbiq etilishi natijasida mazkur soha tubdan isloh qilindi, zamonaviy uzluksiz ta’lim va tarbiya tizimi yaratildi.
Mamlakatimizda yangicha ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda shakllanayotgan maktabgacha ta’lim tizimi bir qator оʻziga xos xususiyatlarga ega. Maktabgacha ta’lim muassasalarining yangi tarmogʻi paydo bоʻlmoqda. Misol tariqasida “Xonadon bogʻchasi”, “Fermer xоʻjaligi bogʻchasi”, “Bolalar bogʻchasi – boshlangʻich maktab” majmualari vujudga kelmoqda. Sоʻnggi uch yilda yangi ijobiy yutuqlardan biri maktabgacha ta’lim muassasalari xususiy sektorning ulushi oshib bormoqda. MDH davlatlari doirasida noyob tajribalardan biri maktabgacha ta’lim xalq ta’limidan mustaqil Vazirlik tasarrufida boshqarilmoqda. Zero bu soha ulkan xajmga ega. 2006 yilda 6565 ta maktabgacha ta’lim muassasasi bоʻlib, 571157 bola ta’lim tarbiya olgan. 59595 nafar pedagog xodim shu sohaga jalb etilgan. Ammo bu raqam shuni ham kоʻrsatadiki, 21,4 %gina maktabgacha bolalarni qamrab olgan.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Miziyoevning 2017-yil 30 sentyabrdagi Qaroriga muvofiq yurtimizda birinchi marta Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. Bu sohada faoliyat tubdan yangiga negizga qurildi. Оʻtgan qisqa davrda 980 dan ortiq bogʻchalar ishga tushirildi. Sоʻnggi 2 yil ichida esa bolalar bogʻchalari soni 1 ming 400 taga ortib, 6 ming 367 taga etdi. Ularda ta’lim va tarbiya ishlari mazmun va sifat jihatidan eng ilgʻor usul va vositalar yordamida olib borilmoqda. Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Miziyoev Oliy majlisga Murojaatida Оʻzbekistonda ta’lim tizimi taraqqiyoti davlat siyosatining ajralmas qismi ekanligini ta’kidlab shunday dedi: “Uchinchidan, ilm-fan, zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish zarur. Xalqimizda “ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan bir xikmatli sоʻz bor. Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga etaklaydi. SHu sababli, ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, ta’lim bogʻchadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim”.⁷⁰
Ta’lim tizimi aholining katta qismini jalb qiladi. Umumiy оʻrta ta’lim uzluksiz ta’lim tizimidagi asosiy bоʻgʻin bоʻlib, u bilimlarni zarur xajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba kоʻrikmalarini rivojlantiradi.
1997 yilda Оʻzbekistonda 59 ta oliy оʻquv yurti, 258 ta оʻrta maxsus оʻquv yurti, 75 ta kollej faoliyat yuritdi.
1998-2000 yillarda mamlakatda 160 ming оʻquvchiga mоʻljallangan 47 ta akademik litsey va 260 ta kasb-xunar kollejlari qurilib foydalanishga topshirildi. SHu maqsadlar uchun 135 mlr.sоʻm sarflandi.
2000 yil boshiga kelib, mamlakatimizda 61 ta oliy, 25 ta оʻrta maxsus оʻquv yurtlari, shu jumladan, 75 ta kollejlarda 360 mingdan oshiq talaba tahsil oldi.
Оʻzbekistonda 2006 yilda 9748 ta maktab bоʻlib, ularda 5 mln 926860 ta оʻquvchilar ta’lim oladi. Ular uchun 451567 ta оʻqituvchilar faoliyat yuritib 463 nomda 16,8 mln nusxa darslik nashr etiladi.
Ta’lim tizimining eng mas’uliyatli bоʻgʻinlaridan biri bоʻlgan oliy ta’limni tubdan оʻzgartirilishi mustaqil Оʻzbekistonda islohatlarning tarkibiy qismi bоʻldi. Mamlakat kelajagi va taraqqiyoti bevosita yoshlarning milliy istiqlol gʻoyasi ruhida tarbiyalanganligi bilan belgilanadi. Bu murakkab vazifa esa zamonaviy ta’lim va tarbiya tizimini vujudga keltirish orqali amalga oshiriladi. SHu bois ta’lim tizimida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni zamon talablari darajasida rivojlantirish ustivor vazifa sifatida belgilangan. Yoshlarning tegishli mutaxassislik, hunar va kasblarini chuqur egallashlari Vatan va millat manfaatlari yоʻlida fidoyilik kоʻrsata oladigan barkamol shaxsni tarbiyalash ham oliy ta’lim zimmasidagi asosiy vazifa ekanligi belgilangan.
Oliy ta’lim uzluksiz ta’lim tizimini bosh bоʻgʻinlaridan biri hisoblanadi. Bu soha jamiyatning iqtisodiyoti, fani, madaniyati va texnologik jarayoni bilan yaxlit xolda chasbarchas bogʻliqdir. SHuning uchun uning taraqqiyoti umummilliy rivojlanish strategiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. XXI asr globalizatsiya bilan bogʻliq holda oliy ta’limga yangi an’analar va yangi muammolarni etkazib berdi. Bu jarayon dunyoning barcha universitetlariga оʻz ta’sirini оʻtkazmoqda. Bugungi kunda barcha universitetlar uchun dunyo ta’lim kengliklarida оʻz mavqeini saqlab qolish, teng huquqli hamkor sifatida bоʻlish muhim vazifalardan biri bоʻlib qolmoqda.⁷¹
Birinchi galda universitetlar ta’lim tizimini zamonaviy loyihasi tayyorlanib, ta’lim tizimining asosi bоʻlgan yangi оʻquv rejalar, dasturlar yaratildi. 1993 yildan davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi va bakalavrlar tayyorlashda qоʻllanila boshladi. Viloyat markazlarida tashkil etilgan oliy оʻquv yurtlarida mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish, ularning ilmiy intellektual imkoniyat va moddiy texnika bazasini mustahkamlash maqsadida 1995 yil 31 mayda Оʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Оʻzbekiston Respublikasi mintaqaviy oliy оʻquv yurtlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tоʻgʻrisida” maxsus qaror qabul qilindi.
Оʻzbekiston Respublikasi ning “Ta’lim tоʻgʻrisida” qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida oliy ta’lim muassasalari moddiy texnika bazasini mustahkamlash va rivojlantirish, ularni zamonaviy оʻquv laboratoriya uskunalari va kompyuter texnikasi bilan jihozlash, darslik va оʻquv uslubiy materiallar, pedagog kadrlar bilan ta’minlash amalga oshirildi. Bu davrda Toshkent Islom universiteti, Jahon iqtisodiyoti va diplomatika universiteti kabi оʻnlab universitet va institutlar tashkil etildi. Moskva Davlat universitetining filiali, xalqaro Vestminstr universiteti, Turin politexnika instituti kabi nufuzli oliy ta’lim dargohlari minglab yoshlarga ilgʻor xorijiy tajribani qоʻllab, ta’lim berishi mamlakatimizda kadrlar tayyorlashni yana bir pogʻona yuqori kоʻtarilishiga omil bоʻldi. Shuningdek, mamlakatimiz oliy оʻquv yurtlarida ta’lim sifatini oshirish, xorijda tayyorlanadigan mutaxassisliklarni qоʻshma fakultet va institutlar kоʻmagida tayyorlash tajribasi yоʻlga qоʻyildi. Оʻzbekistonda oliy оʻquv yurtlari nufuzini oshirish, nodavlat ta’lim maskanlari sonini kоʻpaytirib, sohaga yuqori malakali kadrlarni jalb etish va raqobatni kuchaytirish yоʻlga qоʻyilmoqda.
Оʻzbekiston Respublikasi 2008 yil 28 yanvardagi Farmoni bilan Toshkent Davlat universitetiga “Milliy universitet” maqomi berildi. Respublikamizda emas balki Markaziy Osiyoda oliy ta’limni tashkil topishida va rivojlanishida Toshkent Davlat Universiteti katta оʻrin tutadi. Davrlar mobaynida ushbu universitetning qator fakultetlari negizida bir nechta mustaqil institutlar tashkil topdi. “Milliy universitet” mustaqillik yillarida oliy ta’lim rivojiga munosib xissasini qоʻshdi va kadrlar tayyorlash Milliy Dasturining ijrosida haqiqiy bayroqdorlik qildi.⁷² SHu оʻrinda oliy ta’lim sohasida kоʻplab sohalarga bosh mezonni belgilovchi Оʻzbekiston Milliy universitetida 30 dan ziyod ilmiy maktablar shakllangan bоʻlib, ulardagi ilmiy natijalar ilmu fan taraqqiyotiga xizmat qilayotganligi quvonarli xoldir.
2006 yil respublikada 62 ta oliy оʻquv yurtida 265438 talabaga 21409 ta professor-оʻqituvchi, jumladan 1662 nafar fan doktori va professorlar, 7360 ta fan nomzodlari va dotsentlar ta’lim berdi.
Oliy ta’limdagi tubdan оʻzgarishning asosiylaridan biri yangi avlod darsliklarini yaratilishi, davlat ta’lim standartini shakllantirish bоʻldi. Bu oliy ta’lim, shuningdek, akademik tizimdagi olimlarning ulkan hajmdagi mashaqqatli, mas’uliyatli vazifalaridan biri bоʻlib, zamonaviy ilmiy qarashlarni оʻzida jamlagan bilimlar tоʻplami vujudga keldi.
Oliy ta’limning maqsadi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojini ta’minlashga, оʻzi tanlagan mutaxassislik bоʻyicha bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali, raqobatdardosh kadrlarni tayyorlashdan iborat. Respublika oliy оʻquv yurtlarida talabalar bilim olish bilan birgalikda ilmiy tadqiqot ishlarini ham olib boradilar. Ilmiy mavzularp kоʻpincha talabalarning ixtisosligi bоʻyicha tegishli ishlab chiqarish korxonalari, ilmiy tadqiqot muassasalari bilan bogʻliq holda amalga oshiriladi.
Оʻzbekiston oliy ta’lim muassasalarining xorijdagi nufuzli oliy ta’lim muassasaldari bilan aloqani kuchaytirish, chet el investitsiyalarini ta’lim sohasiga jalb etishga alohida e’tibor qaratilgan. Oliy ta’lim muassasalarining xalqaro hamkorligi ta’lim tizimini takomillashtirish va uni jahon andozalariga kоʻtarish, malakali ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash, xorijiy ta’lim muassasalari bilan оʻzaro manfaatli aloqalar оʻrnatish, professor-оʻqituvchi, doktorant aspirant va talabalarning til va kasbiy malakasini oshirish hamda ta’limning turli yоʻnalishlari bоʻyicha tajriba almashtirish maqsadlarida amalga oshirilmoqda.
AQSH, Janubiy Koreya, Rossiya hamda Evropa mamlakatlarining etakchi oliy оʻquv yurtlarida malaka oshirishning tizimli asosi yaratildi. SHuningdek, oxirgi yillarda yana bir ijobiy yutuq xorijdagi vatandoshlarimiz ilmiy salohiyatidan unumli foydalanish, iqtidorli xorijlik olimlarning Оʻzbekiston oliy ta’lim muassasalarida dars berishlari yоʻlga qоʻyildi. SHuningdek, оʻqitishning yangi texnologiya va usullarini оʻrgatmoqdalar. Ilm ahli chet eldagi olimlar bilan mustahkam ijodiy aloqalar оʻrnatildi. “Umid”, “Iste’dod” hamda “El-yurt umidi” fondlari tomonidan ilm fan, ta’lim namoyondalarini jorijiy tajribaga оʻrganish muhim vazifa qilib qоʻyildi. Buning natijasida tabiat va texnika-texnologiya haqidagi fanlar ham jahon andozasi darajasiga kоʻtarila boshlandi. 1997 yilning dekabrida “Ustoz” jamgʻarmasi tashkil topdi. Ushbu jamgʻarmaning asosiy maqsadi professor-оʻqituvchilar orasidan yuqori malakali pedagog-ustozlarni tayyorlashdan iborat. Bu jarayonni amalga oshirishda rivojlangan demokratik mamlakatlarda mavjud bоʻlgan tajribalar оʻrganildi va ular tatbiq etildi.
Davlatimiz rahbarining 2018-yil 25 sentyabrdagi farmoni bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida “El yurt umidi” jamgʻarmasi tashkil etildi. Ushbu jamgʻarma chet ellarda faoliyat kоʻrsatayotgan salahiyatli vatandagi olimlar, mutaxassislar va ekspertlarini Оʻzbekistonda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohatlarga faol jal etishga shuningdek iqtidorli yoshlarning rivojlangan mamlakatlarda ta’lim olish, etakchi xalqaro institutlar xamda xorijiy tashkilotlarda malaka oshirishda kоʻmaklashadi.
Mustaqilligimiz kelajagi yoshlar qоʻlida ekan bilimdon, ma’naviyatli, mustaqil fikrlab, mustaqil ish yuritadigan yoshlarni, mamlakat rahbari ta’biri bilan aytganda, jamiyatimizning eng katta boyligi, millatimizning intellektual, aql-zakovat boyligi bоʻlmish yigit-qizlarimizni tarbiyalash mamlakatimiz hayotida birinchi darajali vazifa ekanligi kоʻp bor ta’kidlandi.⁷³
Respublikadan tashqarida ham keng tanilgan – Toshkent va Samarqand davlat universitetlari, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetlari, Jahon tillari universiteti, Toshkent iqtisodiyot universiteti, Texnika universiteti, Agrar universitet, Konservatoriya, San’at instituti, shuningdek, respublikaning barcha mintaqalarida joylashgan tibbiyot, gumanitar tarmogʻi ta’lim tizimining оʻzagi bоʻlib qoldi.
Bozor munosabatlarini rivojlantirish, xоʻjalik yuritishning ilgʻor usullari va ishlab chiqarishni ilmiy-texnikaviy rivojlantirish, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bogʻliq bilim sohalari bоʻyicha mutaxassislar tayyorlash kengayib bordi. SHu yillarda oliy va оʻrta maxsus оʻquv yurtlarida 360 mingdan ortiq talaba оʻqib, malaka egalladi.⁷⁴
Ta’kidlash joizki, 2011-2016 yillarda oliy ta’lim muassasalari moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sharoitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari dasturini amalga oshirish doirasida 25 ta oliy ta’lim muassasasining 202 ta ob’ektida yangi qurildi, kapital ta’mirlash va rekonstruksiya ishlari bajarildi. Iqtisodiyotni real sektori talablaridan kelib chiqib, muhandislik ishlab chiqarish va qurilish yоʻnalishlari va ixtisosliklari bоʻyicha оʻqishga qabul qilish uning umumiy soniga nisbatan 23 foizdan 33.2 foizga oshdi.
Mamlakatimizda 2016 yilda siyosiy-huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalar bilan bir qatorda, ijtimoiy sohalarda ham chuqur sifat оʻzgarishlari rоʻy berdi. Jamiyat ijtimoiy sohasining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri ta’lim-tarbiya sohasi bоʻlib, uning rivoji siyosiy, huquqiy iqtisodiy va ma’naviy sohalarga bevosita ta’sir etadi hamda ijtimoiy sohalar me’yoriy mohiyati, kamolot darajasini belgilab beradi.
2017-yil yilda ta’lim davlat siyosatining eng ustivor yоʻnalishiga aylandi. Davlat byudjetidan ta’limga ajratilgan mablagʻlar byudjet xarajatilari qismining 33.7 foizi darajasida rejalashtirilib, ta’lim sohasiga yоʻnaltirilayotgan harajatlar hajmi mamlakatimiz YAIM tarkibida 10-12 foizni tashkil etadi.
Оʻzbekiston ta’lim maydoni ulkan hajmga ega bоʻlib, 10 mingga yaqin maktab, 1556 ta litsey va kollejlar, 100 dan ziyod oliy оʻquv yurtlarida yangi ta’lim tizim asosida bilim va tarbiya olib, zamonaviy kasb-hunarlarga ega bоʻlib, mamlakatimiz ta’lim modelining samarasini namoyon etmoqdalar.
3.YAngilanayotgan Оʻzbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar zamirida oliy ta’limning оʻrni va ahamiyatiga ulkan xissa qоʻshildi. Оʻzbekistonda amalga oshirilayotgan ilm-fan taraqqiyoti, ta’lim rivojlanishining kelgusidagi har bir muvaffaqiyati, muammoli masalalari echim topishi xayotiy masala ekanligi teran tushuntirildi.
Biz yuqorida ta’kidlaganimizdek ta’lim tizimi bir necha million fuqaroni birlashtirib, mamlakatning ertangi kuniga birinchi galdagi daxldor soha ekanligi barchamizga ayon bоʻlib bormoqda. SHuningdek, globallashuv jarayoni shiddat bilan rivojlanishni taqazo etayotganligi ham kundek ravshan. Bejizga 2016-2020-yillarning may oyigacha oliy ta’lim tizimini yangi bosqichga olib chiqishga qaratilgan 62 dan ortiq me’yoriy huquqiy xujjatlar qabul qilinmaganligini teran anglamogʻimiz lozim. Biz shu оʻrinda ularning ba’zilariga tоʻxtalib оʻtsak, mavzuning mazmun moxiyatini tushunarli bоʻladi. Oliy ta’limning yangi sifat bochqichiga kоʻtarilishiga xizmat qiluvchi ushbu Farmon va qarorlarning qabul qilishni yoshlarimizning jaxonning rivojlangan mamlakatlardagi ta’lim standartlariga tоʻla mos keladigan bilimlarni egallashlariga, ularning ijodiy va intelektual salohiyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Ushbu me’yoriy xujjatlar yana shunisi bilan e’tiborliki unda faqatgina yutuqlar sanab оʻtilmay, ishchan tanqid, muammolarni e’tirof etish orqali kelajak taraqqiyot uchun konstruktiv gʻoya va takliflar belgilangan.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi, mamlakat Bosh Vaziri SH. Mirziyoyev 2016 yil 30 sentyabrda “1 oktyabr – Оʻqituvchilar va murabbiylar kuni” munosabati bilan yоʻllagan tabrigida shunday degan edi: “Ayni paytda bugungi kunda oldimizda yanada muhim va dolzarb vazifalar turganini hammamiz yaxshi tushunamiz. SHu borada ilm-fan va ta’lim tarbiya sohasini moddiy texnika bazasini yanda mustahkamlash, uning nafaqat davr bilan hamohang bоʻlishini, balki zamondanoldinda yurishini ta’minlash,pedagog kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashning ilgʻor usullarnidan keng foydalanish, bu ishlarni xorijdagi nufuzli markazlar bilan hamkorlikda olib borish, sohaga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, оʻqituvchi va domlalarning mashaqqatli va mas’uliyatli mehnatini har tomonlama ragʻbatlantirish bilan bogʻliq vazifalarni amalga oshirish, qisqa qilib aytganda, hayotimizga katta kuch bоʻlib kirayotgan yanrgi avlodimizni kamol toptirish uchun davlatimiz tomonidan barcha imkoniyatlar safarbar etiladi”.⁷⁵
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – Оʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII s’ezdi (2016 yil 19 oktyabr) Оʻzbekiston rahbari SH.Mirziyoyev ilm ahliga, ta’lim namoyandalarini sharaflab shunday degan edi: “Ma’lumki, Оʻzbekiston ulkan tabiiy zahiralar, iqtisodiy va insoniy salohiyatga boy mamlakat. Ammo YAratganning оʻzi ato etgan yana bir bebaho boyligimiz borki, u ham bоʻlsa, xalqimizning beqiyos intellektual va ma’naviy salohiyatidir.
Ilm-fan namoyondalarining, ta’bir joiz bоʻlsa “igna bilan quduq qaziydigan” zahmatkash olimlarimizning mashaqqatli ilmiy izlanishlari mamlakatimiz, uning bugungi va kelgusi ravnaqi uchun juda katta ahamiyatga ega. Bu fidoyi insonlar uchun har tomonlama qulay sharoitlar yaratish maqsadida biz bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etamiz. Bugungi kunda dunyoda innovatsion gʻoyasiz, ilm-fan yutuqlarisiz bironta sohani rivojlantirish mumkin emas.⁷⁶ Ushbu niyat va fikrlar kelgusida aniq rejalar asosida amalga oshirildi va ta’lim tizimida ulkan sifat оʻzgarishlariga asos bоʻldi.
4.Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Miziyoev prezidentlik lavozimiga kirishgan kunlardanoq Оʻzbekistonda ilmu-fanni taraqqiy toptirish, ta’lim tizimini shu jumladan, oliy ta’limni zabardast sohaga aylantirishga tizimli amaliy kоʻmak berishga bosh bоʻldi. Оʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi salohiyati oshirildi. Оʻzbekiston Fanlar Akademiyasi tizimi takomillashtirildi, moddiy texnika bazasi mustahkamlandi, uning tarkibida bir qator ilmiy tadqiqot institutlari va markazlar faoliyati tiklandi. Kоʻp yillik tanaffusdan sоʻng Fanlar akadmiyasiga saylov оʻtkazilib, оʻzining ilmiy ishlari bilan mamlakatimiz va xalqaro miqyosda nom qozongan iste’dodli olimlar akademik degan yuksak sharafga sazovor bоʻldilar. 2016 yil 30 dekabrda Оʻzbekiston Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning mamlakatimizning etakchi ilm-fan namoyondalari bilan uchrashuvida qayt etilganidek, fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasiga yanada takomillashtirishni muhim axamiyatga ega. Bugun jahonnning etakchi universitetlari iliy markazlari va fanlar akademiyalari bilan ilmiy xamkorlikni yanada mustaxkamlashni zamonni оʻzi talab etmoqda. Mamlakatimiz va jamiyatimizning zamon talablari darajasi rivojlanishini ilm-fansiz tasavvur qilish qiyin.
Olimlarni qоʻllab-quvvatlash, ilmiy tadqiqotlarni yangi bosqichga kоʻtarish ilmu fanni iqtisodiyot tarmoqlaridagi ulushini oshirish maqsadida Innovatsion rivojlanish Vazirligi tashkil etildi. Bunda istiqbolli ilmiy loyihalarga katta hajmda davlat grantlari ajratilmoqda.
Davlatimiz rahbari 2019-yil 24 may kuni Оʻzbekiston Milliy universitetida oliy ta’lim va ilm-fan namoyondalari bilan uchrashdi. Uchrashuv chogʻida bugunda ilmiy tadqiqotlar, ta’lim tizimida sifat jihatidan tubdan yaxshilash borasida qator fikrlar bildirildi va moddiy texnika bazasini yaxshilash uchun 6 mln dollar hajmida moliyaviy kоʻmak ajratishga kоʻrsatmalar berildi.
Olim va pedagoglarning ijtimoiy sharoitlarini yaxshilash masalalari alohida e’tibor qaratib, ular uchun kоʻp qavatli uylar qurish bоʻyicha kоʻrsatmalar berildi. SHunga muvofiq Talabalar shaharchasi 6 ta 9 qavatli uylardagi 216 ta xonadosh tayyor xolda foydalanishga topshirildi. Davlatimiz rahbari Olmazor musaniga tashrifi doirasida mazkur uylarda yaratilgan sharoitlarni kоʻzdan kechirdi, xonadon egalari bilan suhbatlashdi. Xonadon egalarini tabriklar ekanlar, “Biz olim va pedagoglardan natija kutardigu, sharoitini sоʻramasdik. Sizlarni ham rozi qiladigan vaqt soat keldi. Ilmli odamlar – mamlakatimizni oltin fondi. Ularning qоʻlida kelajagimiz bоʻlgan bolalarimiz tarbiyalanadi”- deb niyat bildirdi. yuqoridagi fikrlar, niyatlar amaliy ish xarakatga aylanayotganligi xayotning оʻzi kоʻrsatib turibdi.
Ushbu safar davomida Innovatsion rivojlanish Vazirligining yangi binosi bilan tanishish chogʻida Prezident: “Mamlakatimiz yuqori texnologik sohalarbоʻyicha dunyoda ortda qolib ketgan. Barcha sohalarni modernizatsiya qilish, jahon bilan hamqadam bоʻlish uchun Innovatsion rivojlanish Vazirligi tashkil etilib, shunday sharoitlar yaratdik. Bu jamoa yil yakuni bоʻyicha aniq amaliy natijalarni kоʻrsatishi kerak,- deya ta’kidladi.
Bugungi kunda Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan ilm-fan va ishlab chiqarish оʻrtasidagi integratsiyani ta’minlash uchun zarur tizim yaratildi. Ilmiy tadqiqot muassasalari va olimlarning innovatsion gʻoya va loyihalari qоʻllab-quvvatlanib, qiymati 28.2 milliard sоʻmlik 31 ta startap loyiha moliyalashtirildi. Xalqaro hamkorlik doirasida 2020-yil birinchi choragi davrida Germaniya, Rossiya, Belorusiyadagi sheriklar bilan 9.6 mlrd sоʻmlik 38 ta qоʻshma loyiha amalga oshirilmoqda.
Olimlarga yaratilayotgan sharoitlar, ilmiy tadqiqotlar natijalari bilan tanishuv chogʻida davqlatimiz rahbari talaba yoshlarning chuqur bilim olishlari masalasiga tоʻxtalib, “YOshlar imtixondan оʻtish uchun emas, bilimli mutaxassis bоʻlish uchun оʻqishlari lozim”, deb ta’kidladi. CHunki davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan barcha sa’yi-harakatlar, xalqimizning orzu-umidi yoshlarimizning etuk, bilimdon, sogʻlom fikrli bоʻlishida namoyon bоʻladi.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 8 oktyabrdagi Farmoyishiga kоʻra tuzilgan Ishchi guruh tomonidan oliy ta’lim tizimidagi holatni оʻrganish natijalariga kоʻra, bir qator oliy ta’lim muassasalarida hali ham ilmiy pedagogik salohiyatni pastligi, ta’lim jarayonlarini axborot uslubiy va оʻquv adabiyotlari bilan ta’minlash zamonaviy talablarga javob bermasligi, ularning moddiy-texnika bajasini tizimli yangilashga muxtojligi aniqlandi. Oliy ta’lim tizimida оʻquv jarayoniga ilgʻor xalqaro tajribani keng joriy etish, etakchim xorijiy turdosh ilmiy-ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqfalarini yоʻlga qоʻyish orqali pedagog va ilmiy kadrlar malakasini oshirish borasida ishlar talab darajasida emasligi ham kоʻrsatib оʻtildi.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish” tоʻgʻrisidagi Qarori oliy ta’lim rivojlanishiga katta hissa qоʻshdi. Qarorda “har bir oliy ta’lim muassasasi tomonidan xorijdagi etakchi turdosh ilmiy-ta’lim muassasalari bilan istiqbolli hamkorlik aloqalarini yaqindan yоʻlga qоʻyish, оʻquv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan eng zamonaviy pedagogik texnilogiyalar, ta’lim dasturlari va оʻquv metodik materiallarini keng joriy etish, ilmiy-pedagogik faoliyatga yuqori malakali chet el оʻqituvchilari va olimlarini jalb etish” belgilandi.
SHuningdek, belgilangan vazifalar sirasiga “oliy ta’lim muassasalarining ilmiy salohiyatini mustahkamlash, oliy ta’lim tizimida ilmiy tadqiqotlarni yanada rivojlantirish, ularning akademik ilm-fan bilan integratsiyasini kuchaytirish, professor-оʻqituvchilar tarkibining ilmiy faoliyati samaradorligini oshirish, iqtidorli talaba yoshlarni ilmiy faoliyat bilan shugʻullanishga jalb etish”ga ham e’tibor berildi.
Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish borasida ham kоʻplab ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 2017-2021-yillarda oliy ta’lim tizimini kompleks rivojlantirish Dasturi qabul qilindi. Dasturga muvofiq 48 ta OTMlarda 180 ta оʻquv, ilmiy-laboratoriya binosi, sport inshootlari va ijtimoiy-muxandislik infratuzilmalarida qurilish va kapital ta’mirlash olib boriladi. 53 ta OTMlarda 400 ta оʻquv laboratoriyalari bosqichma-bosqich eng zamonaviy оʻquv-laboratoriya uskunalari bilan jihozlanadi. Bakalavriat va magistraturaga talabalar qabul qilishni 2021-yilgacha 18 foizga oshirish kоʻrsatib оʻtildi. Ushbu Dasturning amalga oshirilishiga yоʻnaltiriladigan mablagʻlar 1.7 trillion sоʻmdan ziyod ekanligi kоʻrsatib оʻtildi.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7 fevraldagi “Оʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bоʻyicha Harakatlar Stategiyasi tоʻgʻrisida”gi Farmoni bilan Harakatlar stratugiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturining “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” deb nomlangan tоʻrtinchi yоʻnalishida maktabgacha ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash, umumiy оʻrta, оʻrta maxsus va oliy ta’lim sifatini yaxshilash hamda ularni rivojlantirish chora-tadbirlari turadi.
2017-yilda yangi ta’lim muassasalari qurish, mavjudlarini ta’mirlashga alohija e’tibor qaratildi. 12 ta umumta’lim maktabi yangitdan barpo etildi, 320 tasi rekonstruksiya qilindi, 152 ta maktab kapital ta’mirlandi.
Kоʻplab ota-onalar, оʻqituvchilar va оʻquvchilar hamda keng jamoatchilik tomonidan bildirilgan takliflar asosida 11 yillik ta’lim qayta tiklandi.
Joylardagi оʻqituvchilarga bоʻlgan ehtiyojni qoplash uchun Toshkent viloyatida CHirchiq davlat pedagogik instituti tashkil etildi. Bundan tashqari, 15 ta oliy ta’lim muassasalarida tashkil etilgan maxsus sirtqi bоʻlimlrda оʻrta maxsus ma’lumotga ega bоʻlgan 5 mingdan ortiq pedagoglar uchun oliy ma’lumotlar olish imkoniyati yaratildi.
Ta’lim tizimidan innovatsion va kreativ yondashuvlar asosida Muxammad Xorazmiy va Mirzo Ulugʻbek nomlari bilan ataladigan, aniq fanlar chuqur оʻqitiladigan maxsus maktablar tashkil etildi.
Оʻzbekistonda 2017-yilda yangi tashkil etilgan institut va filiallar hisobidan yurtimizdagi oliy ta’lim muassasalari soni 81 tani, hududlardagi filiallar soni 15 taga, xorijiy universitetlar filiallari 7 taga etdi. Oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiyot real sektordagi talab va ehtiyojlardan kelib chiqib, sirtqi va kechki bоʻlimlar ochildi. Bunda 260 mingdan ziyod talaba 850 dan ortiq yоʻnalish va mutaxassisliklar bоʻyicha bilim olishdi.
2018-yil Investitsiya dasturi doirasida 356 ta ta’lim muassasasida 684 milliard 700 mln sоʻmlik” “Rbod qishliq”, “Obod mahalla” dasturlari bоʻyicha 371 ta umumta’lim maktablarida 424 mlrd sоʻmdan ziyod qurilish rekonstruksiya ishlari amalga oshirildi. 2018-yilning avgust oyiga qadar davlat byudjetidan 12 trillion 366 mlr. Sоʻm yoki yalpi xarajatlarning 26 foizdan ziyoda aynan ta’lim-tarbiya sohasiga yоʻnaltirilganligini hisobga oladigan bоʻlsak, ushbu tizimdagi islohotlarimizning kоʻlami va miqyosi yanada yaqqol namoyon bоʻladi.
Ta’lim tizimining keyingi bosqichi oliy ta’lim sohasida ham ulkan islohatlar olib borishmoqda. 2018-yilda yurtimizda xalqaro talablarga javob beradigan oliy ta’lim tizimini yaratish bоʻyicha keng qamrovli ishlar amalga oshirildi. 2018-yilning оʻzida mamlakatimizda jami 13 ta oliy ta’lim muassasasi jumladan Samarqanda “Ipak yоʻli” turizm xalqaro universiteti, Janubiy Koreyaning Puchon universiteti, Inxa universitetlari filiallari, AQSHning Vebster universiteti filiali ish boshladi. Turkiyaning Iqtisodiyot va texnologiyalar universitetining Toshkent shahridagi filiali, Toshkent shahridagi ““MEI” Milliy tadqiqot universiteti” Federal davlat byudjeti oliy ta’lim muassasasi filiali, “MMFI” milliy tadqiqot yadro universiteti” federal davlat avtonom OTMning Toshkent filiali, Toshkent shahridagi Belarus-Оʻzbekiston qоʻshma tarmoqlararo amaliy texnik kvalifikatsiyalar instituti faoliyat olib bormoqdalar. Оʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 8 iyundagi PQ–4740-son qaroriga muvofiq Geologiya fanlari universiteti tashkil etildi.
2018-yilda ilk bor xalqaro tajribalar asosida oliy ta’lim muassasalarining milliy reytinggi yaratildi, ta’lim ilmiy tadqiqot jarayoni taxlil etildi.
Mazkur taxlil sohada qator muammo xamda kamchiliklar borligini kоʻrsatdi. Xususan oliy ta’lim muassasalari qabul kvotasi qamrovi umumta’lim maktablar, akademik litsey va kasb-xunar kolleji bitiruvchilarining atigi 7-9 foizini tashkil etadi. Bu kоʻrsatkich Rossiyada 74, Koreya respublikasida 96 foizdir.
Oliy ta’lim 2019-yilda: YAngi oliy ta’lim muassasalarining tashkil etilishi va oliy ta’limga qamrovning oshishi quyidagicha bоʻldi:
2019-yilda jami 14 ta yangi oliy ta’lim muassasasi tashkil etildi: 6 ta mahalliy oliy ta’lim muassasasining filiali; 8 ta xorijiy oliy ta’lim muassasasining filiali.
YAngi tashkiletilgan 14 ta oliyta’limmuassasasida:
40 ta yangi ta’lim yоʻnalishi (bakalavriatura); 41 ta yangi mutaxassislik (magistratura) ochildi.
Oliy ma’lumotli kadrlarga bоʻlgan ehtiyoj yuqori bоʻlgan olis, chekka va togʻli hududlarda joylashgan umumta’lim maktablari uchun maqsadli qabul kоʻrsatkichlari belgilandi.
YOshlarning oliy ta’lim bilan qamrovi 20 foizga etkazildi. Oliy ta’lim muassasalarida talabalar soni 423 ming nafardan oshdi (2016 yilda 273 ming nafar). Oliy ta’lim muassasalariga qabul kоʻrsatkichlari 121 mingdan oshdi (2016 yilga nisbatan ikki barobar).
Magistraturagaqabul 7705 tani tashkil etib, 2016 yilga nisbatan 1,5 barobarga (54%) oshirildi:
Tabiiy va muhandis-texnik soha mutaxassisliklari bоʻyicha tоʻliq davlat granti asosida belgilandi hamda davlat granti ulushi 54 % ga oshirildi;
55 ta oliy ta’lim muassasasida 21 ta xorijiy davlatning (AQSH, Germaniya, Turkiya, Finlyandiya, Fransiya, Gollandiya, Indoneziya, Isroil, Italiya va boshqa) etakchi universitetlari bilan hamkorlikda qоʻshma ta’lim dasturlari asosida kadrlar tayyorlash yоʻlga qоʻyildi. Jumladan:
83 ta ta’lim yоʻnalishi (bakalavriatura)
64 ta mutaxassislik (magistratura) bоʻyicha.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyev 2020-yil 29 iyunda Оʻzbekiston yoshlarga yоʻllagan bayram tabrigidaoliy ta’limda kechayotgan taraqqiyot va sifat оʻzgarishlariga tоʻxtalib оʻtdi. Jumladan, shunday degan edilar:
- Bugungi shiddatli zamonda, global miqyosda raqobat kuchayib borayotgan murakkab vaziyatda yuksak intellektual salohiyatga ega kadrlarga ehtiyoj har qachongidan ham ortib bormoqda. SHu bois biz оʻz oldimizga qоʻygan ulkan va mas’uliyatli vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimiz oliy ta’lim tizimida tub оʻzgarishlarni amalga oshirmoqdamiz.
Jumladan, keyingi uch yilda respublikamizdagi oliy оʻquv yurtlari soni 60 foizga oshib, 116 taga etdi. Ular orasida nufuzli xorijiy universitetlarning filiallari borligi alohidae ‘tiborga loyiq. Mamlakatimizda oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalari soni izchil oshirib borilmoqda.
Agar 2016-2017 оʻquv yilida bu raqam 58 mingtani tashkil etgan bоʻlsa, joriy yilda 150 mingtaga etadi. YA’ni, bu yil maktab bitiruvchilarining 25 foizi oliy оʻquv yurtlarida оʻqish imkoniga ega bоʻladi. Holbuki, 2017-yilda bu raqam 9 foizga teng edi.
Prezidentimizning 2018-yil 5 iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta’minlash bоʻyicha kоʻshimcha chora-tadbirlari tоʻgʻrisida“ gi qarori oliy ta’lim tizimidagi mavjud muammolarini bartaraf etish, ta’lim sifatini yanada yuksaltirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir.
Оʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Оʻzbekiston Respublikasi Oliy va оʻrta maxsus ta’lim Vazirligi huzuridagi oliy ta’limni rivojlantirish tadqiqotlari va ilgʻor texnologiyalarni tadbiq etish markazi faoliyatini takil etish bоʻyicha qоʻshimcha chora-tadbirlar tоʻgʻrisidagi” Qarori 2020-yil 10 fevral Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda Faol ishtirokini ta’minlash tоʻgʻrisida”ga Qarori (2018-yil 5 iyun, PQ-3775) sohasidagi qator muammolar keltirib оʻtilgan: “birinchidan, oliy ta’lim tizimida оʻqitishni tashkil etish jarayoni, ta’lim olayotgan talabalar bilimini baholash tizimi bugungi kun talablariga javob bermayapti; ikkinchidan, professor-оʻqituvchilarning faoliyatini bilimini va pedagogik kоʻnikmasini baholashning zamonaviy tizim mavjud emasligi ta’lim sifatiga salbiy ta’sir kоʻrsatmoqda.
Оʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Miziyoevning 2019-yil 8 oktyabrdagi “Оʻzbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash tоʻgʻrisida” Farmoni imzolandi. Ushbu Farmon yuqoridagi fikrlarni izchillik bilan amalga oshirish yоʻllarini kоʻrsatib berganligini oliy ta’limda tоʻplanib qolgan uzoq yillik muammolarga echim topib berish barobarida, oliy ta’lim jahon standartlariga javob bera oladigan, mamlakatning kelajagi uchun xizmat qila oladigan darajada kоʻtarishning yangi bir davrini boshlab berganligini mushohada qilamiz.
Ushbu konsepsiyada oliy ta’lim sohasida davlat – xususiy sheriklikni rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish asosida oliy ta’lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sogʻlom raqobot muhitini yaratish;
Оʻzbekiston milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalarining filialiga aylashtirish;
Respublikadagi kamida 10 ta oliy ta’lim muassasini xalqaro e’tirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symondg Wotld University Ranking, Times Higher Education yoki Akademic Ranking of World Universites) reytingining birinchi 1000 ta оʻrindagi oliy ta’lim muassasalari rоʻyxatiga, shu jumladan Оʻzbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universiteti birinchi 500 оʻrindagi oliy ta’lim muassasalari rоʻyxatini kiritish oliy ta’lim muassasalarini akademik mustaqilligi ta’minlash kabi qator muhim vazifalar belgilandi.
SHuningdek, Farmonda nodavlat notirojat tashkilot shaklidagi Respublika oliy ta’lim Kengashi tuzish belgilandi. Kengash vazifalari sirasiga professor-оʻqituvchilar, talabalar оʻrtasida sоʻrovlar оʻtkazish, jamoatchilik va ish beruvchining fikrini оʻrganish hamda ilgʻor xorijiy tajribalarni taxlil qilish orqali oliy ta’lim sifatini oshirish, оʻquv dasturlarini takomillashtirish va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish;
ta’lim berishda yuqori sifatni ta’minlash yuzasidan ta’sirchan jamoatchilik nazoratini оʻrnatish, bu borada ommaviy axborot vositalari va boshqa fuqarolik jamiyati institutlari bilan yaqindan hamkorlik qilish” kiritildi.
Oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasining maqsadli kоʻrsatkichlari:

• Xorijiy oliy ta’lim muassasalari dasturlari asosida оʻqitish tashkil qilingan OTMlar soni 23 tadan 45 taga kоʻpayadi.

  
  

• Оʻquv va ilmiy adabiyotlarning elektron shaklini yaratish 20 foizdan 30 foizga oshiriladi.

  
  

• Magistratura mutaxassisligi bitiruvchilari ilmiy faoliyatga yоʻnaltirish 15 foizdan 45 foizgacha kоʻtariladi.

  
  

• Xorijda malaka oshirgan va stajirovka оʻtagan professor-оʻqituvchilarning ulushi 2 foizdan 20 foizgacha oshiriladi.

  
  

• Muxandislik – texnik ta’lim yоʻnali shlarida taxsil olayotgan talabalar ulushi 20 Foizdan 50 foizgacha kоʻpayadi.

  
  

• 2019-yil aholini oliy ta’lim bilan qamrab olish 20 foizni tashkil etgan bоʻlsa, 2030 yilga borib 50 foizga oshadi.

  
  

• Nodavlat, shu jumladan davlat-xususiy sheriklik shartlari asosida oliy ta’lim uasasalari soni 35 taga etkaziladi.

  
  

• Kredit – moddiy tizim joriy etiladigan oliy ta’lim muassasalari soni ham 2 tadan 85 taga kоʻpayadi.

  
  

Ushbu Farmonning ilovasida mamlakatda 114 ta oliy ta’lim muassasi mavjud bоʻlib, ulardan 93 tasi maxalliy hamda 21 tasi xorijiy oliy ta’lim muassasi va ularning filiallari hisoblanishi aytib оʻtildi. Jumladan, sоʻnggi 3 yilda yangi 6 ta oliy ta’lim muassasi, 17 ta filial va 14 ta xorijiy oliy ta’lim muassasi filiallari tashkil etildi. Kadrlar buyutmachilari takliflari asosida Oliy ta’lim yоʻnalishlari va mutaxassisliklari klassifikatoriga 329 ta ta’lim yоʻnalishi va 582 ta magistratura mutaxassisliklari kiritildi. 2019-2020 оʻquv yilida 59 ta oliy ta’lim muassasisida sirtqi ta’lim, 10ta oliy ta’lim muasssasida kechki ta’lim joriy etildi.

Respublikada oliy ta’lim muassasalarida ta’lim tahsil olayotgan talabalar soni bakalavriat ta’lim yоʻnalishlari bоʻyicha 410 ming, magistratura mutaxassisliklari bоʻyicha 13 ming nafarni tashkil etib, sоʻnggi uch yilda 1,7 baravarga oshdi. Sоʻnggi 3 yilda 1693 693 nafar professor оʻqituvchi doktorlik dissertatsiyasini ximoya qilishi natijasida oliy ta’lim muassasalarida ilmiy darajaga ega pedagog xodimlar soni 9636 taga etdi.
Sоʻnggi 3 yilda oliy ta’lim muassasalaring 1611 nafar professor оʻqituvchisi xorijiy oliy ta’lim muassasalarida stajirovka оʻtashi malaka oshirishi ta’minlandi. Xalqaro hakorlik doirasida xorijiy oliy ta’lim va ilmiy muassasalar magistratura mutaxassisliklariga 112 nafar, doktoranturasiga 51 nafar yoshlar ta’lim olishga qabul qilindi.
Ushbu Farmonning ilovasida bugungi ta’lim tizimining shaffofligi va demokratik ruxda ekanligi butkul namoyon bоʻladi. Muammolarni xaspоʻshlanmay ochiq berildi va faqat tanqid bilan cheklanmay, uning echimi yоʻllari batafsil yoritib berildi.
YUqorida keltirilgan me’yoriy xujjatlarning amalga oshirilishidan kelgan natijalar oliy ta’lim muassalarining taraqqiyotida qanday aks etganligi bugungi kun uchun xam kelajak rivojlanishimiz uchun xam katta axamiyatga molik masaladir. Oliy ta’lim muassasalarining real imkoniyatlaridan kelib chiqib, qabul kvotalarini mustaqil belgilash tizimi joriy etishga yоʻl ochildi. SHu bilan birgalikda bu oliy ta’lim olish istagidagi yoshlarimizga bir vaqtning оʻzida bir necha oliy оʻquv yurtlariga xujjat topshirish imkoniyati oliy ta’lim olishda teng imkoniyatlar yaratilishini ta’minlaydi. Oliy ta’lim tizimida kvota institutning yоʻq qilish sari izchil qadam tashlanmoqda. Fuqarolarimizning chet davlat OTM larda Оʻzbekiston OTM lariga оʻqitishni kоʻchirish soddalashtirildi. 2019-2020 оʻquv yilida оʻqishni kоʻchirishga yalpi ravishda ruxsat berildi. Minglab talaba yoshlar respublikamiz OTM larida оʻqishni davom ettirishga muvaffaq bоʻldilar.
Oliy ta’limdagi sifat оʻzgarishlari bilan birgalikda uning jamiyat xayotidagi insonparvarlik jixatlariga xam aloxida tоʻxtalib оʻtish joiz bоʻladi. Buning uchun oliy ta’limga qabul bоʻyicha qilingan qarorlarning mazmun mohiyatiga e’tibor qaratish lozim. Davlat komissiyasi majlisining 2020-yil 1-son bayoni bilan, Respublika OTMlariga umumiy belgilangan davlat granti asosidagi qabul kоʻrsatkichlariga nisbatan xotin-qizlar uchun tоʻrt foizli qоʻshimcha davlat granti asosidagi qabul kоʻrsatkichlarining hududlar kesimidagi taqsimoti tasdiqlandi. Unga kоʻra, yangi оʻquv yilida xotin-qizlar uchun OTMlar bakalavriatning kunduzgi ta’lim shakliga qоʻshimcha 940 ta kvota ajaratildi.
2020/2021 оʻquv yili uchun respublika OTMlariga abiturientlarni qabul qilishning umumiy soniga nisbatan nogironligi bоʻlgan shaxslar uchun qоʻshimcha ikki foizli davlat granti asosidagi qabul kоʻrsatkichlari belgilandi.Unga kоʻra, respublika miqyosda nogironligi bоʻlgan shaxslar uchun jami 2799 ta kvota ajratilgan.
2020-yil 12 iyundagiОʻzbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4947-son qaroribilan “2020/2021 оʻquv yilida Оʻzbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga оʻqishga qabul qilishning davlat buyurtmasi parametrlari tоʻgʻrisida” qarori tasdiqlandi.
Qarorga muvofiq respublika oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiyot tarmoqlari sohalarining kadrlarga bоʻlgan ehtiyojlari asosida Evropa Ittifoqining ERASMUS+ CBHE loyihalari doirasida 2020/2021 оʻquv yilidan boshlab quyidagi ta’lim yоʻnalishlari va mutaxassisliklari bоʻyicha kadrlar tayyorlash yоʻlga qоʻyiladi:
“CLASS” loyihasi bоʻyicha: Оʻzbekiston milliy universiteti, Toshkent davlat оʻzbek tili va adabiyoti universiteti, Samarqand davlat chet tillarinstitutida “Kompyuter lingvistikasi” mutaxassisligi”;
“INTRAS” loyihasi bоʻyicha: Andijon mashinasozlik instituti, Termiz davlat universiteti, Jizzax politexnika institutida “Intellektual transport tizimlari” mutaxassisligi;
“MECHAUZ” loyihasibоʻyicha: Andijon mashinasozlik institutida “Mexatronikava robototexnika” magistratura mutaxassisligi;
Fargʻona politexnika institutida “Mexatronikava robototexnika” bakalavriat ta’lim yоʻnalishi.
“SPACECO” loyihasi bоʻyicha: Toshkent axborot texnologiyalari universitetida “Sun’iy yоʻldoshli aloqa tizimlari” mutaxassisligi;
“DSinGIS” (Tempus “Ge-UZ”) loyihasi bоʻyicha: Qoraqalpoq davlat universitetida “Geodeziya va geoinformatika” mutaxassisligi.
Оʻzbekiston Respublikasi ta’lim muassasalariga оʻqishga qabul qilish bоʻyicha Davlat komissiyasi majlisining 2-son bayoni qaroriga muvofiq:
Iqtisodiyot tarmoqlarida kamida besh yil ish stajiga ega bоʻlgan fuqarolarni 2020/2021 оʻquv yilida respublika oliy ta’lim muassasalarining sirtqi va kechki ta’lim shakliga suhbat natijalariga kоʻra tabaqalashtirilgan tоʻlov-kontrakt asosida оʻqishga tavsiya etish huquqiga ega bоʻlgan vazirlik, idora va yirik xоʻjalik birlashmalarining rоʻyxati tasdiqlandi.
2020-yil 20 iyulda respublika bоʻyicha jami 1 452 789 nafar (joriy yilgi bitiruvchilar 530 496 nafar) abiturient rоʻyxatdan оʻtganligi оʻzi mamlaktimiz fuqarolarining oliy ta’limdagi оʻzgarishlarni chuqur anglayotganligi va yurtimiz kelajagida oliy ta’limning kata оʻrni borligini anglayotganligidan dalolatdir.
Oliy ta’limdagi katta isloxotlar ijtimoiy adolatni barqaror bоʻlishi bilan xamoxang kechdi. Bolalarning majburiy mexnatiga chek qоʻyildi. Paxta “umumilliy xarakati” islox etildi. Оʻqituvchi va sogʻliqni saqlash xodimlari, talabalar xamda va boshqa davlat tashkilotlari xodimlarining beminnat xizmatidan foydalanishi amaliyoti deyarli tugatildi.
Oliy ta’lim tizimidagi mavjud muammolar tan olinmoqda va ochiq munosabat bildirilmoqda. Oliy ta’lim tizimining shaffofligi, mobil tezligi oshirib borilmoqda. Ta’lim va sogʻliqni tizimidagi muammolar e’tirof etildi. Ularning echimiga qaratilgan islohatlar xayotga tadbiq etilmoqda.
Xalq ta’limi vazirligi, oliy va оʻrta maxsus ta’lim vazirligining, nufuzli universitetlar rektorining, taniqli professor-оʻqituvchilarning olimlarning press-klublardagi ochiq muloqotda ishtirok etishlari muammolar yuzasidan ochiq, bevosita fikr bildirishlari xam bu soxadagi jamoatchilik bilan aloqa yоʻlga qоʻyilishida muxim qadam bоʻldi.
Maktab оʻqituvchilarining oylik ish haqlarini oshirish yuzasidan amaliy xarakatlar qilindi. Pedagog xodimlarni namunaviy arzon uy-joylar, avtotransport bilan ta’minlash maqsadida uzoq muddatli imtiyozli kreditlar berish, ularning oila a’zolariga tadbirkorlik faoliyati uchun imtiyozli kreditlar ajratish tizimi yоʻlga qоʻyildi.⁷⁷ 2019-yilda boshlab mutaxassis оʻqituvchilarning oshirilgan haqi miqdori 54 foizga oliy toifali pedogogklarning esa 64 foizga etkazildi. Ushbu sa’iy xarakatlar natijasida 2018-yilda umumiy оʻrta ta’lim maktablari 16 ming nafar oliy ma’lumotli yosh kadrlar bilan tоʻldirildi. Qariyib 13 ming nafar erkak оʻqituvchilar maktablarga qaytishdi. Professor-оʻqituvchilar oyligi va mavqieni oshirish siyosati tizimli davom ettirilmoqda. Оʻqituvchilaring boshqa majburiy mehnat va jamoat ishlariga jalb etish amaliyotiga chek qоʻyildi.⁷⁸ Oylik moashlari bir necha barobar oshirildi. Ilgʻor оʻqitish tizimini kengroq joriy etish, ilmiy tadqiqot ishlariga ragʻbatlantirish maqsadida 20 foizda 60 foizgacha ustama xaq tоʻlash albatta оʻz natijasi kоʻrsatadi.
Xalqimiz azaldan ilm va ma’rifatga intilib kelgan. Istiqlol yillarida ushbu soha davlat siyosatining ustuvor yоʻnalishlari qatoridan оʻrin oldi. Buni olib borilayotgan keng kоʻlamdagi islohotlar yaqqol tasdiqlaydi.Bu jarayonda jismonan sogʻlom, ma’naviy etuk barkamol yoshlarni tarbiyalash va ularning bilim olishi bоʻyicha bergilangan vazifalarning amalga oshirilishi mamlakatimizda farovon hayotni ta’minlashning muhim omili bоʻlib xizmat qiladi. SHuningdek ustoz va shogirdlarning birgalikdagi sa’i-xarakatlari, olimlarning fidokorona mehnatlari tufayli masafaviy ta’lim va on-layn dars berishda xam ijobiy tajribalar tuplandi. Endilikdak uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish, malakli kadrlar siyosatini rivojlantirishni xamda uning moddiy texnik bazasini mustaxkamlash borasida qilinayotgan ishlar muxim axamiyat kasb etadi. SHunigdek, ta’lim va оʻqitish sifatini baxolashning xalqaro standartlariga оʻtishda oliy ta’lim muassasalari faoliyati va samaradorligini oshirish taqazo etilmoqda.
Fan-texnika tarraqiyoti va ta’lim tizimini raqobat bardosh sohaga aylantirish Оʻzbekiston uchun xayotiy masala ekanligi xalqimiz ongu-shuuridan mustaxkam оʻrin oldi. Ilmsevar, ma’rifatga ehtirom bilan qarovchi Оʻzbekiston xalqining ushbu sohadagi orzu- istaklari amalga oshirishda barcha kuch gʻayrat sarflanmoqda. Bu tizim yuksak ma’naviyat zaminida qurilib, davlat ta’lim standartlari va tegishli ta’lim dasturlari bilan ta’minlandi.
Oliy ta’lim sifatini, universitetlarning jaxonning nufuzli universitetlari qatoridan joy olish Оʻzbekistondagi oliy ta’lim oldiga qоʻyilgan birlamchi talablardan bоʻlib qolmoqda. Ilm-fan taraqqiyotining yangi bosqichi, yangi fan, ilm tadqiqot, innovatsion yutuqlarning ragʻbatlantirsh va ularni amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmi yaratilmoqda. Umuman aytganda, mustaqillik yillarda mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimini jaxon talablari darajasiga kоʻtarish doimo kun tartibida turdi
Ta’lim tuzilishini modernizatsiyalash, uni demokratlashtirish, kompyuterlashtirish va insonparvarlashtirish, ta’lim dasturini erkin tanlash, uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish tobora kuchayib bormoqda. Ta’limni fundamentallashtirish, ma’naviy mas’ul shaxsni shakllantirish, bilishni emas, balki fikrlashni оʻrgatish zarurligi yaqqol kоʻzga tashlanmoqda. Zero, yosh avlodning har tomonlama kamol topishi uchun zamon ruhiga mos yangidan-yangi qonun loyihalarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga tadbiq etish bоʻyicha innovatsion loyihalar ishlab chiqish, ta’lim tizimining barcha bosqichlarida sifat оʻzgarishlariga erishish bоʻyicha aniq chora-tadbirlar yanada kuchaytirilmoqda.