Navoiy ijodining o‘rganilishi. Hayotiga doir muhim ma'lumotlar Reja

Navoiy ijodining o‘rganilishi. Hayotiga doir muhim ma'lumotlar

Reja:

1. Alisher Navoiy haqida shoirning o‘z asarlaridagi ma'lumotlar.

2. XVI-XIX asrlardagi tazkira, lug‘at,  tarixiy va badiiy asarlar.

3.  Navoiy ijodining xorijda o‘rganilishi.

4. Alisher Navoiy hayotini o‘rganish manbalari.

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi haqida ilk ma'lumot beruvchi manba bu, shubhasiz, ulug‘ shoirning o‘z asarlaridir. Navoiy garchi o‘z tarjimai holini maxsus yozib qoldirmagan bo‘lsa-da, lekin shoirning deyarli barcha asarlarida uning shaxsiyati, ijodiy va ijtimoiy faoliyati haqida muayyan fikrlar keltiriladi. Xususan, “Vaqfiya”, “Munshaot” asarlarida ulug‘ shoirning ijtimoiy faoliyati aks etsa, “Majolis un-nafois”, “Xamsa”, “Munojot”, “Xazoyin ul-maoniy” kabi asarlarida shaxsiy hayoti, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” kabi asarlarida shoir qalamiga mansub ba'zi asarlarning yozilish tarixi bilan bog‘liq ma'lumotlarni uchratamiz. Ushbu ma'lumotlarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Shoirning yoshlik davri. 2. Murabbiylari. 3.Tutingan farzandlari. 4. Suhbatdoshlari. 5. Navoiy va Jomiy hamkorligi. 6. Navoiy va saroy.

Alisher Navoiy haqidagi ma'lumotlar XV asrdan keyingi tazkira, tarixiy va badiiy asarlarda ham keltirib o‘tiladi. Xususan, Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” tazkirasi Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi asosida yaratilgan bo‘lib, tazkiraning birinchi bob, to‘rtinchi faslida “Amir Haydar Alisherning muqaddas yodi” sarlavhasi ostida buyuk shoirning “Xamsa”si va turkiy g‘azallarining umumiy hajmi, forsiy tildagi she'rlaridan parcha keltiriladi. Faxriy Hirotiyning “Latoyifnoma” asari Alisher Navoiyning forsigo‘y xalqlar orasida mashhur bo‘lishida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, mazkur asar aslida “Majolis un-nafois”ning fors tiliga qilingan tarjimasidir. Asarning muallif tomonidan qo‘shimcha tarzda kiritilgan 9-majlisi bevosita hazrat Navoiyning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan. “Latoyifnoma”da buyuk shoirning ota-bobolari, Sulton Husayn Boyqaro bilan bolalikdan davom etib kelgan do‘stlik rishtalari, Navoiyning Samarqanddagi hayoti, davlat arbobi sifatidagi faoliyati, mol-davlati hajmi, vafoti tafsilotlari bilan bog‘liq muhim ma'lumotlar keltirilgan. Faxriy buyuk shoir asarlaridan 14 tasi nomini ham sanab o‘tadi. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari Alisher Navoiy shaxsiyati va ijodiga berilgan bahoning o‘zgachaligi bilan alohida ajralib turadi. Asarda Navoiyning sulton Husayn Boyqaro bilan hammaktab ekanligi, Sulton Abu Said Mirzo tomonidan surgun qilinganligi, Samarqandda Ahmad Hojibek homiyligi ostida yashaganligi, tab'i nozikligi, olti masnaviy (“Xamsa” va “Lison ut-tayr”), to‘rt devon (“Xazoyin ul-maoniy”) tartib berganligi, “Munshaot”ni tuzganligi haqida ma'lumotlar keltirilishi asnosida shoirning “Mezon ul-avzon” va “Devoni Foniy” asarlari xususida ba'zi tanqidiy fikrlar ham bildiriladi. Mirzo Haydar Do‘g‘lotning “Tarixi Rashidiy” asari ikki jilddan iborat bo‘lib, asosan 1541–1545-yillar oralig‘ida yozib tugallangan. Asarda  hazrat Navoiyning Sulton Husayn bilan bolalikdan do‘st ekanligi, keyinchalik uning saroyida xizmat qilganligi, fazl-u hunar ahliga homiylik qilganligi, ko‘plab imorat-u binolar, masjidlar qurganligi, tab'i nozikligi bilan bog‘liq fikrlar boshqa tarixiy manbalardagi ma'lumotlarga mos kelgani holda shoirning otasi uyg‘ur baxshi(kotib)laridan ekanligi va oddiy odam bo‘lganligi haqidagi qarashlar tarixiy asosga ega emas deb aytish mumkin. Lutf Alibek Ozarning “Otashkadai Ozariy”, Som Mirzo Safaviyning “Tuhfai Somiy”, Rizoqulixon Hidoyatning “Majmu'a ul-fusaho” (“Go‘zal so‘z egalarining to‘plami”) kabi asarlarida ham hazrat Navoiy hayoti va ijodiy faoliyati bilan bog‘liq fikrlar muayyan darajada bayon qilib berilgan. Bu davrda Alisher Navoiy asarlarini chuqurroq o‘rganish uchun maxsus lug‘atlar ham tuzila boshlaydi. Navoiy hayotining so‘nggi yillarida uning asarlari asosida “Badoye’ ul-lug‘at” (tuzuvchi Tole' al-Iymoniy al-Hiraviy), bir oz keyinroq “Lug‘ati Navoiy” yaratiladi. 1560-yilda Aloyi binni Muhibiy “Al lug‘at un-Navoiyat val-istishhodat ul-chig‘atoiyat” (“Navoiy lug‘ati va chig‘atoy tili dalillari”) lug‘atini tuzadi. Shuningdek, bu davrda Navoiy asarlaridagi ko‘pgina so‘zlarni usmonli turk tilida tushuntirish maqsadida “Abushqa” lug‘ati ham yaratiladi. XVIII asrda Mirzo Maxdiyxon tuzgan “Mabon ul-lug‘at” (“Lug‘at poydevori”), XIX asrda Fath Ali Kojariyning “Lug‘oti atrokiya” (“Turklar lug‘ati”), Muhammad Rizobek Xoksor tomonidan hijriy 1213, milodiy 1798–1799-yilda tuzilgan “Muntaxab ul-lug‘ot” (“Tanlangan lug‘atlar”) hamda Shayx Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy” kabi asarlarida ham Alisher Navoiy ijodidan olingan parchalarga keng o‘rin ajratiladi.

Navoiy asarlari XVI asrlardayoq Yevropada ma'lum edi. 1557-yilda italyan tilida Venetsiyada nashr etilgan va Xristofor Tabriziyga nisbat beriluvchi “Sarandib shohining uch yosh o‘g‘loni ziyorati” asarining ikkinchi qismida Navoiyning “Sab'ai sayyor” dostonidan olingan Bahrom va Dilorom sarguzashti bayon qilinadi^[8]. Shuningdek, XVII asr gruzin shoiri Sitsishvili Navoiyning “Sab'ai sayyor” dostonini ijodiy tarjima qilib, “Yetti go‘zal” dostonini yaratadi. 1697 yilda fransuz olimi Artoleme d’Erbelo “Sharq kutubxonasi” nomli ensiklopediyada Navoiy tarjimai holi va asarlari nomini keltirsa, sharqshunos Silvestre de Sasi (1758–1838) o‘z tadqiqotlarida Alisher Navoiyning shoir va davlat arbobi sifatidagi faoliyatiga to‘xtalib o‘tadi. XIX asrga kelib, Yevropada Alisher Navoiy asarlari hamda uning asarlari asosida tuzilgan lug‘atlarni nashr etish ishlari boshlanadi. Fransuz sharqshunosi Katrmer 1841-yilda Parijda Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” va “Tarixi muluki ajam” asarlarini nashr ettiradi. Rus olimi I.N.Beryozin  o‘zining “Turk xrestomatiyasi” nomli kitobiga shoir asarlaridan parchalar kiritadi.   Rus sharqshunosi V.V.Velyaminov-Zernov 1868-yilda Aloyi binni Muhibiyning “Al lug‘at un-Navoiyat val-istishhodat ul-chig‘atoiyat” (“Navoiy lug‘ati va chig‘atoy tili dalillari”) lug‘atini Sankt-Peterburgda nashr ettiradi. Fransuz sharqshunosi Pave de Kurteyl esa Navoiy asarlaridan foydalanib,  lug‘at tuzadi. G‘arbda Alisher Navoiyning hayoti va ijodiy faoliyatini ilmiy aspektda o‘rganish  XIX asrdan boshlangan deb aytish mumkin. 1818-yilda nemis olimi X.Purgshtall “Navoiyga oid bitiklar” asarini yaratib, unda Alisher Navoiyning nasl-nasabi, shoirligi, davlat arbobi sifatidagi faoliyati va bunyodkorlik ishlariga to‘xtalib o‘tadi. Rus sharqshunosi P.Savelyev 1835-yilda shoir ijodiga bag‘ishlab maxsus “Alisher Navoiy” nomli maqola yozadi. 1856-yilda M.Nikitskiyning shoir ijodiga bag‘ishlangan “Эмиръ Низам-Эд-Динъ-Али Ширъ. Государственном и литературном его значении” (“Amir Nizomiddin Alisher: davlat arbobi va shoir sifatida”) nomli ilk magistrlik dissertatsiyasi vujudga keladi.  M.Nikitskiy Navoiyning hayoti va faoliyatini ancha to‘liq o‘rgangani, uning shoir, olim va davlat arbobi sifatidagi faoliyatiga yuqori baho bergani holda Sharq mumtoz adabiyotidagi ijodiy an'analarni anglab yetmagani uchun Alisher Navoiyni “fors-tojik adabiyotining tarjimoni” deb e'lon qiladi.

Alisher Navoiyning hasbi holi bilan bog‘liq masalalar avvalo shoirning o‘z asarlarida, shuningdek zamondoshlari Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla'i sa'dayn va majmai bahrayn”, Mirxondning “Ravzat us-safo”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor”, “Makorim ul-axloq”, “Habib us-siyar”, Zayniddin Vosifiyning “Badoye’ ul-vaqoye'”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro”, Muiniddin Muhammad al-Zamjiy al-Isfizoriyning “Ravzat ul-jinnot”, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” kabi tarixiy va tazkira asarlarida uchraydi. Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o‘g‘li Shohruh Mirzo hukmronligi davrida Hirotda tug‘ildi. Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarida ma'lumot berilishicha, shoirning tug‘ilgan sanasi hijriy 844-yil ramazon oyining 17-kunida bo‘lib, tovuq yiliga to‘g‘ri keladi. Uning otasi G‘iyosiddin Muhammad (uni G‘iyosiddin Kichkina deb ham atashgan)^[11]temuriylar saroyining amaldorlaridan, onasi (ismi ma'lum emas) Kobul amirzodalaridan Shayx Abu Said Changning qizi bo‘lgan.