Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

18.4.
 
MAMLAKATNI JADAL ISLOH ETISH VA 
MODERNIZATSIYALASHNING MOHIYATI, TAMOYILLARI 
VA ASOSIY YO‘NALISHLARI 
 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati va Qonunchilik 
palatasining 2005-yil 28-yanvardagi qo‘shma majlisi mamlakatimiz 
taraqqiyotida yangi tarixiy bir davrni boshlab berdi. Unda jamiyatni 
demokratlashtirish va yangilash konsepsiyasi, mamlakatni modernizat- 
siya va isloh etishning asosiy vazifalari to‘g‘risida ma‘ruza qilib, ushbu 
ma‘ruza asosida «Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, 
mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalash maqsad va 
vazifalarini amalga oshirish Dasturi» qabul qilindi.
211
Mamlakatimizda 
amalga 
oshirilayotgan 
ijtimoiy-iqtisodiy 
o‘zgarishlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, qo‘lga kiritilayotgan yutuq va 
muvaffaqiyatlarning 
asosida 
iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash 
jarayonining o‘rni ahamiyatli hisoblanadi. Shunga ko‘ra, hozirda 
modernizatsiya jarayonining nazariy va metodologik asoslarini tadqiq 
210
O‘zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo‘li. Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining O‘zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga 
bag‘ishlangan qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2007-yil 31-avgust. 
211
Saidov А.Х. O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya 
va isloh etishda ijtimoiy fanlarning roli // O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar, №3, 2006, 3-b. 

---

459 
etish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Eng avvalo, modernizatsiya 
atamasining mazmuniga to‘xtaladigan bo‘lsak, odatda uni texnika, 
texnologiyaga oid tushuncha deb qaraladi. Jumladan, iqtisodiyotga oid 
aksariyat lug‘atlarda unga quyidagi mazmundagi ta’rif beriladi: 
«Modernizatsiya – obyektni yangilash, yaxshilash, takomillashtirish, uni 
yangi talablar va me’yorlarga, texnik shartlarga, sifat ko‘rsatkichlariga 
muvofiqlashtirish. Asosan mashina, asbob-uskunalar, texnologik 
jarayonlar modernizatsiyalanadi»
212
. Fikrimizcha, bu modernizatsiyaga 
tor ma’nodagi yondashuv bo‘lib, bugungi kunda uning keng ma’nodagi 
mazmuni tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Modernizatsiya 
– an‘anaviy jamiyatning ilg‘or, industrial jihatdan taraqqiy etgan 
jamiyatga aylanishini ta’minlovchi ijtimoiy- tarixiy jarayon. Klassik 
sotsiologiyada mazkur atama E.Dyurkgeym tomonidan ijtimoiy mehnat 
taqsimotini amalga oshiruvchi ijtimoiy tabaqalanish jarayoni sifatida 
tushunilgan. Veber esa modernizatsiyani ratsionallashtirish jarayoni 
sifatida tavsiflab, u orqali xo‘jalik subyektlari o‘z faoliyatlari iqtisodiy 
samarasini eng yuqori darajada oshirishga intiladilar. Shunday qilib, 
zamonaviy modernizatsiya jarayoni jahondagi texnologik va ijtimoiy 
o‘zgarishlarning impulsi bo‘lib xizmat qiluvchi asosiy, «o‘zak» 
iqtisodiyotlarga nisbatan teng huquqli mavqega erishishni anglatadi
213
. 
Modernizatsiyaning keng ma’nodagi mazmunini tushunishda iqtisodchi 
olim R.Nureev uning neoklassik va keynscha talqinlarini farqlaydi. 
Jumladan, 
neoklassiklar 
tomonidan 
modernizatsiyaga 
xususiy 
mulkchilik va demokratiyani mustahkamlash sifatida yondashilsa, 
keynschilar tomonidan, eng avvalo, xo‘jalikning asosiy tarmoqlarini 
qamrab oluvchi tarkibiy o‘zgarishlar sifatida tushuniladi. Dastlabki 
o‘ringa texnik-iqtisodiy muammolar qo‘yiladi. Xo‘jalikning zamonaviy 
tarmoqlarining mavjud bo‘lmasligi taraqqiyotning asosiy to‘sqinlik 
kuchi sifatida qabul qilinadi
214
. Umuman olganda, modernizatsiya 
an’anaviy jamiyatdan industriallashgan, yirik mashinalashgan ishlab 
chiqarishga hamda ijtimoiy jarayonlarni qonunlarga tayangan holda 
oqilona boshqarishga asoslangan jamiyatga o‘tish jarayonlarini 
namoyon etadi. Nazariyada modernizatsiya deganda «an‘anaviy tarzdagi 
yopiq jamiyat»ga qarama- 
212
 
http://ekonomic.doco.ru
. 
213
 
http://ru.wikipedia.org/wiki
. 
214
Нуреев Р. Модернизация экономики: концепции и средства. - 
http://www.soob.ru
. 

---

460 
qarshi o‘laroq «zamonaviy ochiq tarzdagi jamiyat»ni shakllantirishga 
olib keluvchi industriyalashtirish, urbanizatsiya, umumiy ta’lim, 
vakolatli siyosiy hokimiyat tizimlarining qaror topishi, hududiy va 
ijtimoiy safarbarlikning kuchayishi kabi jarayonlarning majmui 
tushuniladi. 
Modernizatsiya jarayoni doirasida odatda quyidagi o‘zgarishlar 
ro‘y beradi: 
1)
ijtimoiy munosabatlar butun tizimining takomillashuvi va 
turmush tarzining o‘zgarishi – ixtiloflarni tartibga soluvchi hamda 
ijtimoiy muammolarni hal etuvchi yangi tartib va mexanizmlarning 
paydo bo‘lishi; 
2)
alohida individlarning ongliligi va mustaqilligining oshishi; 
3)
iqtisodiyot sohasida – tovar-pul munosabatlarining eng yuqori 
darajada yoyilishi, yangi ilg‘or texnologiyalarning paydo bo‘lishi, 
boshqaruvchilar va yollanma xodimlarning kasbiy ixtisoslashuvining 
yuqori darajasiga yetishi; 
4)
ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi – immobil tabaqalashgan 
jamiyatdan dinamik, yuqori ijtimoiy harakatchanlik va ijtimoiy 
raqobatga asoslangan jamiyatga o‘tilishi. 
Modernizatsiya jarayonining tavsiflari qatorida, shuningdek, uning 
quyidagi tamoyillarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1)
uning majmuaviyligi, ya’ni jamiyat hayotining barcha sohalarini 
qamrab olishi; 
2)
uning tizimiyligi, ya’ni jamiyat hayoti har qanday tarkibiy qismi 
yoki yaxlit sohasining o‘zgarishi boshqalarining o‘zgarishiga olib 
kelishi. Masalan, madaniy va siyosiy o‘zgarishlar iqtisodiyotdagi 
o‘zgarishlarga olib keladi va aksincha; 
3)
uning global tavsifi – u dastlab bir necha ilg‘or mamlakatlarda 
boshlanib, keyinchalik butun dunyoga yoyilmoqda; 
4)
uning davomiylik tavsifi – modernizatsiya qisqa davrda ro‘y 
bermaydi, balki u bosqichlarga bo‘linadi (islohotlarni amalga oshiruvchi 
yetakchi guruhning paydo bo‘lishi, o‘zgarishlarni ilgari surish, ular 
natijalarining tarqalishi va mustahkamlanishi); 
5)
tabaqalashganlik tavsifi – modernizatsiya turli mamlakatlarda 
turlicha ro‘y berib, u yoki bu holda milliy madaniyat va axloq 
an’analariga tayanadi (masalan, «yapon iqtisodiy mo‘jizasi»), G‘arb va 
Yevropa qadriyatlari foydasiga ulardan to‘liq voz kechishni taqozo 

---

461 
etmaydi.
215
Ba’zi manbalarda modernizatsiyaning alohida jihatlariga 
e’tibor qaratiladi. Masalan, an‘anaviy jamiyatdan zamonaviy 
(modernity) yoki industrial jamiyatga murakkab o‘tish jarayonining 
tarkibiy qismi bo‘lgan siyosiy modernizatsiya ajratilib, uning 
mazmunini umumiy tizimiy o‘tishning ajralmas tarkibiy qismi sifatidagi 
siyosiy tizimning o‘zgarishi tashkil etishi ta’kidlanadi. 
Siyosatshunoslar S.Vebra va L.Pay siyosiy modernizatsiya 
jarayonining quyidagi asosiy belgi va tarkibiy qismlarini ajratib 
ko‘rsatadilar: 
1)
siyosiy tizim institutlarining tarkibiy tuzilishi jihatidan 
tabaqalashuvi – ya’ni, qat’iy ravishda belgilangan vazifalarni bajaruvchi 
hamda o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi yangi siyosiy 
institutlarning qaror topib borishi (masalan, ijro hokimiyati tarkibida 
yangi yo‘nalishdagi vazirlik va idoralarning tashkil etilishi); 
2)
siyosiy tizimning safarbarlik qobiliyatlari, ya’ni uning turli- 
tuman (siyosiy, iqtisodiy, axborot, demografik) resurslarni safarbar etish 
qobiliyatlarini oshirish hamda ularni taraqqiyotning yangi maqsadlariga 
erishish tomon yo‘naltirish; 
3)
siyosiy tizimning inqirozli holatlarda yashovchanligi hamda 
kommunikatsiya, 
sotsializatsiya 
va 
mobilizatsiyaning 
yangi 
vositalaridan 
foydalanish 
hisobiga 
inqirozlarni 
bartaraf 
etish 
qobiliyatlarini oshirish; 
4)
siyosiy tenglik tomon sezilarli darajada harakat qilish, ya’ni 
fuqarolarning siyosatda ishtirok etishidagi barcha (iqtisodiy, ma’muriy, 
milliy va h.k.) cheklovlarni sekin-asta tugatib borish.
216
Umuman olganda, modernizatsiya juda keng tushuncha bo‘lib, 
bugungi kunda uni jamiyat hayotining turli jabhalarini tubdan 
o‘zgartirish, yangilash, bu borada taraqqiyotni jahondagi mavjud ilg‘or 
andozalar tomon yo‘naltirish va takomillashtirish jarayonlarining 
majmui sifatida ifodalash mumkin. Zero, bu holat mamlakatimiz 
Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan Oliy Majlis Qonunchilik 
palatasi va Senatining 2005-yil 28-yanvardagi qo‘shma majlisidagi 
ma’ruzada mamlakatni modernizatsiyalash va isloh etishning ustuvor 
yo‘nalishlari hamda mazkur yo‘nalishlar doirasida amalga oshirilishi 
215
Конкурентоспособность и модернизация российской экономики. - 
http://www.moderniz.org.ru
. 
216
Конкурентоспособность и модернизация российской экономики. - 
http://www.moderniz.org.ru
. 

---

462 
lozim bo‘lgan dolzarb vazifalar orqali yaqqol namoyon bo‘ladi. 
Jumladan: 
1.
Davlat qurilishi va boshqaruvi sohasida: 
−
mamlakatda ijro hokimiyati rolini oshirish, ayni paytda uning 
vakolatlari va huquqlarini kengaytirish orqali hukumatning mas’uliyatini 
yanada oshirish; 
−
mamlakatning Oliy qonunchilik organi – ikki palatali Parlamentni 
shakllantirish; 
−
hokimiyatning asosiy bo‘g‘ini va davlat tayanchi bo‘lgan o‘zini- 
o‘zi boshqarish organlari – mahalla, mahalla qo‘mitalari va qishloq 
fuqarolik yig‘inlariga keng imkoniyatlar berish orqali ularning 
vakolatlarini oshirish va faoliyati hamda rolini amalda kuchaytirish; 
−
mamlakat istiqboli bilan bog‘liq bo‘lgan hamda davlat ahamiyatiga 
doir muhim qarorlar qabul qilishda ayni paytda faoliyat ko‘rsatayotgan 
siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining roli, ishtiroki hamda 
ta’sirini tubdan kuchaytirish va boshqalar. 
2.
Sud-huquq tizimi islohoti sohasida: 
−
sud-huquq tizimini isloh qilish va liberallashtirishni davom 
ettirgan holda uning faoliyatini demokratik tamoyillar asosida yanada 
takomillashtirib borish; 
−
prokuratura tizimining ayrim huquq va vakolatlarini sudlarga 
o‘tkazilishini ta’minlash va boshqalar. 
3.
Ommaviy axborot vositalari rolini oshirish borasida: 
−
ommaviy axborot vositalari tizimini yanada rivojlantirish; 
−
matbuot, radio-televidenie faoliyatini yanada liberallashtirish, 
ularning mustaqil faoliyat yuritishlari va erkinligini amalda ta’minlash; 
−
ommaviy axborot vositalarining nodavlat shakllari yaxlit tizimini 
yaratish, ularning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga hamda tezkor 
axborotlarni olish va xalqqa yetkazish masalalarida erkinlikni oshirish; 
−
jamiyatda ommaviy axborot vositalarini erkinlashtirish orqali 
fuqarolar sog‘lom fikrlari va g‘oyalarini ayta oladigan «erkin so‘z», 
«erkin fikr» minbariga aylantirishga erishish va boshqalar. 
4.
Tashqi siyosat sohasida: 
−
mintaqada tinchlik va barqarorlikni saqlash; 
−
global muammolardan biriga aylangan xalqaro terrorizmga qarshi 
kurashishni yanada kuchaytirish; 

---

463 
−
diniy ekstremizm va narkoagressiyaga qarshi keskin kurash olib 
borish; 
−
boshqa mamlakatlar bilan tashqi integratsiya jarayonlarini yanada 
rivojlantirish; 
−
Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy bozorni shakllantirishga 
alohida ahamiyat berish; 
−
jahonning yirik, nufuzli xalqaro moliya va iqtisodiy tuzilmalari 
hamda tashkilotlari bilan hamkorlikni yanada rivojlantirish va boshqalar. 
5.
Iqtisodiyot sohasida: 
−
mamlakatda amalga oshirilayotgan bozor islohotlarini yanada 
chuqurlashtirish; 
−
iqtisodiyotning turli sohalarini erkinlashtirish; 
−
bozor iqtisodiyoti sharoitida hozirgacha o‘tmishdan meros sifatida 
saqlanib qolayotgan ma’muriy-taqsimot tizimi mezonlaridan butunlay 
voz kechish; 
−
xususiy sektorning yanada jadal rivojlantirilishini ta’minlash; 
−
davlat 
tuzilmalarining 
xususiy 
tadbirkorlik 
faoliyatiga 
aralashuvini yanada ko‘proq cheklash; 
−
kichik biznes va fermerlikni rivojlantirishga e’tiborni qaratish; 
−
xususiy tadbirkorlik va kichik biznes bilan shug‘ullanuvchilar 
faoliyat ko‘rsatishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish hamda ularni 
rag‘batlantirib borishni tashkil etish; 
−
soliq tizimini yanada takomillashtirish; 
−
soliqqa tortish borasida qo‘shimcha imtiyozlar va pyerefyeren- 
siyalar berilishini ta’minlash va boshqalar.
217
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, modernizatsiyalash jarayonlari 
mamlakatimiz hayotining deyarli barcha jabhalarini qamrab oladi. 
Ayniqsa, mazkur yo‘nalishlar orasida iqtisodiyotni modernizatsiyalash 
muhim o‘rin tutadi. Zero, milliy iqtisodiyotning barqaror va samarali 
amal qilishini ta’minlash, uni jahonning rivojlangan mamlakatlari 
taraqqiyoti darajasiga olib chiqish, turli siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar, 
jahon bozori kon‘yunkturasidagi tebranishlar, inqiroz 
217
Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va 
isloh etishdir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik 
palatasi va Senatning qo‘shma majlisdagi ma’ruzasi. // Xalq so‘zi, 2005-yil 19-yanvar, 
№13, 3-b. 

---

464 
holatlariga nisbatan «chidamliligi», mustaqil rivojlana olish imkoniyat 
va salohiyatlari aynan iqtisodiyotdagi tub islohotlar va ularning 
natijalariga 
bog‘liqdir. Biroq, shu bilan birga iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash 
ijtimoiy 
hayotning 
boshqa 
sohalaridagi 
o‘zgarishlarga chambarchas bog‘liq. Ya’ni, barcha soha va jabhalar 
o‘rtasida jadal isloh etish va modernizatsiyalash jarayonlarining amalga 
oshirilishida izchillik va mantiqiy muvozanatni ta’minlashga harakat 
qilish lozim. Shu o‘rinda modernizatsiyalash jarayonining jamiyat har 
bir a’zosining ongliligi va mustaqilligini oshirishdagi o‘rniga alohida 
e’tibor qaratish lozim deb hisoblaymiz. Chunki, iqtisodiyot hamda 
mamlakat hayotining boshqa sohalarini modernizatsiyalash eng avvalo 
ushbu jarayonlarda ishtirok etuvchi, ularni amalga oshiruvchi va doimiy 
ravishda takomillashtirib boruvchi jamiyat a’zolari dunyoqarashi, 
tafakkurining o‘zgarishi, ularning demokratik va tub islohot 
jarayonlaridagi faolligi oshishiga bevosita bog‘liqdir.