Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

16.5.
 
XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINI TADQIQ 
ETISHNING TANQIDIY YO‘NALISHI 
 
Xalqaro mehnat taqsimoti tadqiqotlari bo‘yicha tanqidiy 
yo‘nalishning kelib chiqishi odatda argentinalik R.Prebish va 
Amerikalik G.Zingyer nomi bilan bog‘lab tushuntiriladi. Ular 
haqiqatdan ham birinchi bo‘lib xalqaro mehnat taqsimotining o‘zaro 
foydali xarakteri to‘g‘risidagi tezisga qarshi chiqqan va sanoati 
rivojlangan mamlakatlar agrar mamlakatlar hisobiga boyib borishini 
ko‘rsatib bergan tadqiqotchilar hisoblanadi. Lekin aynan shunday 
g‘oyalarni boshqa atoqli iqtisodchilar – shvetsiyalik G.Myurdal, 
angliyalik T.Balog, fransiyalik F.Perru, braziliyalik S.Furtado, 
amerikalik U.Lyuis va Xirshmanlar ham ilgari surgan. 
Bu iqtisodchilarning qiyosli ustunlik nazariyasiga tanqidi qarashlari 
asosan uning metodologiyasiga qaratilgan. Ularni mazkur nazariyadagi 
ikkita jihat qanoatlantirmagan. 
Birinchidan, qiyosli ustunlik nazariyasi muvozanatlik prinsipi 
asosida qurilgan. Uning tarafdorlari tadqiqotida iqtisodiy jarayonlar 
mayatnik harakatiga o‘xshatiladi, ya’ni muvozanat kuchlarining 
buzilishi ertami, kechmi uning avvalgi yoki ancha yuqori darajada qayta 
tiklanishi bilan tugallanadi. Haqiqatda esa unday emas, deb hisoblaydi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan iqtisodchilar va muvozanatlik yondashuviga 
kumulyativ (harakatning bir tomonga yo‘naltirilishi) printsipini qarshi 
qo‘yadi. “Agar bir omil o‘zgarsa, – deb yozadi 

---

401 
G.Myurdal, – unda ikkinchi bir omilda albatta o‘zgarish bo‘ladi. 
Natijada o‘zaro ta’sir ko‘rsatishning kumulyativ jarayoni kuchaydi... 
yoki qandaydir bir omilning o‘zgarishi, qanday sababdan bo‘lishidan 
qat’i nazar, kumulyativ samaraning yalpi ta’siri tufayli barcha tizimni 
muayyan yo‘nalishda harakatga keltiradi”. Boshqacha qilib aytganda, 
buzilgan muvozanat avtomatik tarzda qayta tiklanmaydi, balki 
namuvozanatlikni kuchaytiruvchi va tizimda sifat o‘zgarishiga olib 
keluvchi kuchlarni keltirib chiqaradi. 
T.Balogning “Teng huquqli bo‘lmagan sheriklar” asarida 
nomuvozanatlikning kuchayishi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. 
Unda 
xalqaro savdo jarayonida rivojlangan va qaloq mamlakatlar o‘rtasidagi 
uzilishning kuchayib borishi, bunday savdo ishtirokchi mamlakatlar 
iqtisodiyotini o‘zaro to‘ldirib borishiga ta’sir ko‘rsatmasligi, balki 
daromadlar va resurslarni jamg‘arish va taqsimlash imkoniyatlaridagi 
kumulyativ tengsizlikning kuchayishini keltirib chiqarishi ko‘rsatib 
beriladi. Garchi xalqaro savdo natijasida jahon daromadlari ko‘payib 
borishi mumkin bo‘lsada, shunga qaramay, kambag‘al hududlarning 
qashshoqlashuvi 
kuchayib 
bormoqda. 
Ancha 
rivojlangan 
mamlakatlarga kelsak, savdo ularning resurslarini ko‘paytirib, 
ustunligini yana ham oshirmoqda. 
T.Balogning mulohazalarini mantiqan oxiriga yetkazgan S.Furtado 
hisoblanadi. Uning fikriga ko‘ra, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda 
tengsizlik huquqi shu darajaga borib yetdiki, rivojlanayotgan 
mamlakatlarni xo‘jalik subyektlari sifatida gapirish biron ma’no kasb 
etishi qiyin. Xalqaro milliy korporatsiyalarning paydo bo‘lishi bilan 
qoloq mamlakatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra iqtisodiy suverenligini 
yo‘qotdi, jahon kapitalistik xo‘jaligining “qaram podtizimsiga” aylandi. 
Furtado qayd qilib o‘tganidek: “Qoloq iqtisodiyotda rivojlanish 
ko‘pincha xorijiy korxonalarning keng tarqalishiga bog‘liq bo‘ladi va 
shu ma’noda bunday rivojlanish “xalqaro” hisoblanadi. Ushbu xorijiy 
korxonalarning faoliyati ko‘rilayotgan podtizim tashqarisida qabul 
qilinadigan qarorlarga asoslanadi”. 
Qiyosli ustunlik nazariyasi metodologiyasi tanqidining ikkinchi, 
asosiy yo‘nalishi iqtisodiyotning ijtimoiy o‘lchamiga qaratilgan. 
Xalqaro mehnat taqsimotining neoklassik konsepsiyasi tarafdorlarli 
ham, “mahsulotning hayotiy sikl” nazariyachilari ham xo‘jalik 
yuritishning ijtimoiy masalalarini nazardan chetda qoladirishgan. 

---

402 
Ijtimoiy masalalar esa, tanqidiy yo‘nalish vakillarining ta’kidlashicha, 
“sof iqtisodiy” faoliyatga o‘ziga xos tarzda ta’sir ko‘rsatadi. Yuqorida 
aytilganlarni U.Lyus quyidagi misolda tasdiqlab beradi. 
Ikki mamlakat – rivojlangan va qoloq – tayyor mahsulot va xom 
ashyo ayirbosh qilyapti deb faraz qilamiz. Agar “sof” neoklassik 
nazariya nuqtayi nazaridan olib qarasak, unda ayirboshlash shak- 
shubhasiz o‘zaro foydali deb tan olinadi. Lekin kam rivojlangan 
iqtisodiyotning o‘ziga xosligini hisobga olib salgina o‘zgartirish kiritsak, 
xulosa butunlay boshqacha chiqadi. Ko‘pchilik qoloq mamlakatlarda 
juda past mehnat unumdorligiga asoslangan ancha ko‘p natural xo‘jalik 
sektori amal qiladi. U yerda ish haqi past bo‘lganligi sababli ortiqcha 
ishchi kuchi eksport sektoriga doimo oqib o‘tadi. Shuning uchun 
rivojlanayotgan mamlakatlar eksport sektorida unumdorlik qanchalik 
oshmasin, undagi ish haqi darajasi baribir natural xo‘jalikdagi past 
mehnat unumdorligi bilan aniqlanadi. Modomiki eksport sektor 
tadbirkorlarning foydasi, U.Lyus bo‘yicha, xalqaro miqyosda tenglashar 
ekan, mehnat unumdorligining o‘sishi natijalaridan rivojlangan 
mamlakatlar iste’molchilari foyda ko‘radi. Birining ikkinchisi 
tomonidan ekspluatatsiya qilinishi ko‘rinib turibdi. 
Xo‘jalikni boshqarishning ijtimoiy jihatlari tahlili, tanqidiy 
yo‘nalish tarafdorlarining ta’kidlashicha, o‘zaro tartib yondashuvini 
taqozo etadi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarning huquqiy, siyosiy, madaniy 
an‘analar, psixologiya va shu kabilar bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganish 
talab qilinadi. Bunday metodologik ko‘rsatma ba’zi bir ijobiy natijalarga 
erishishga imkon berdi. Masalan, mustamlakachilik hukmronligi va 
mustamlakachilikning 
yemirilishi 
davridagi 
jahondagi 
yetuk 
mamlakatlar siyosatini konkret tadqiqot qilish asosida G.Myurdal, 
F.Perru va ularning hamkasblari qaram mamlakatlarda aniq maqsadga 
yo‘naltirilgan asimmetrik (muvozanat buzilgan) iqtisodiyotni 
shakllantirish mexanizmini ochib berdi va shu bilan “uchinchi 
dunyodagi” og‘ir, mushkul ahvol uchun javobgarlikning bir qismi 
kimning bo‘yniga tushishini ishonarli qilib ko‘rsatib berdi. 
G.Zinger, T.Balog, S.Furtadolarning “namoyish samarasi” atalmish 
tahlili o‘zaro tartib yondashuvini unumli qo‘llashga yana bir misol bo‘la 
oladi. Bu iqtisodchilarning kuzatishi bo‘yicha, qoloq mamlakatlarga 
eksport qilinayotgan tovarlar bu yerda nafaqat iste’mol buyumlari 
vazifasini o‘taydi, balki yuqori rivojlangan mamlakatlar 

---

403 
turmush tarzi to‘g‘risida axborot tarqatish vazifasini ham o‘taydi va bu 
mahalliy aholining ancha boy qatlamiga “namoyish ta’sirini” o‘tkazadi. 
Yer egalari, burjuaziya va amaldorlar rivojlangan mamlakatlarning 
iste’mol andozalarini qabul qilishga kirishadi. Natijada avvalari 
ko‘yilgan daromad egalarining iste’moli uchun import qilinadigan 
tovarlar endi mahalliy sanoat tomonidan ishlab chiqarilishi kuchayadi. 
Shu bilan zaruriy buyumlarni ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan 
kapital qo‘yilmalari qisqaradi. Nega bunday jadal “rivojlanish” 
ko‘pincha aholi turmush darajasining pasayishiga olib kelishi shunday 
ko‘rinib turibdi. 
Tanqidiy yo‘nalish vakillari qiyosli ustunlik nazariyasining 
kamchiliklarini ishonarli qilib ko‘rsatib bersada, ular mazkur nazariyaga 
qarshi muqobil raqobatbob nazariya tavsiya eta olmadi. Ularning batafsil 
ishlab chiqilgan konsepsiyasi bo‘lmaganligi sababli, ulardan faqat ayrim 
metodologik elementlarni, nazariy g‘oyalarni olish mumkin. Masalan, 
G.Zinger bo‘yicha, xomashyo va mehnatni iqtisod qiluvchi yangi 
texnika yuqori rivojlangan mamlakatlar muammosini yechish uchun 
mo‘ljallangan. Demak, uni rivojlanayotgan mamlakatlarda qo‘llash, 
ularning manfaatlariga javob bermaydi.