Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
kambag‘al bo‘lsa qirol kambag‘al bo‘ladi»,
deb hukumatni ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik yaratmaydi, negaki savdogar va hunarmandlar qishloq xo‘jaligida yaratilgan boylikni faqat bir joydan ikkinchi bir joyga yetkazish va o‘zgartirish bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat «unumsiz» hisoblanadi. U yerdagi tovarning o‘sgan qiymati faqatgina savdo va sanoat xarajatlarini qoplash vositalarini o‘z ichiga oladi, sof mahsulot esa bunda ko‘paymaydi. Keyinchalik, A.Smit fiziokratlarning sanoatning «unumsizligi» to‘g‘risidagi g‘oyasiga qarshi chiqadi va sanoatda ham boylik yaratilishini ko‘rsatib beradi. F.Kene merkantilistlarning “boylik savdoda yaratiladi” degan tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlarning ayirboshlanishi ekvivalentli bo‘ladi, ya’ni teng qiymatli tovarlar ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o‘sishi sodir bo‘lmaydi. F.Kene pulni foydasi yo‘q boylik hisoblagan, unga faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, 155 davlatning boyishi pul kapitalining o‘sishga emas, balki qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Sinflar nazariyasi. F.Kene o‘zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko‘rsatadi: unumli sinf, unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi . Unumli sinf bu – qishloq xo‘jaligida ish bilan band bo‘lgan barcha kishilar, dehqon va fermerlar kiradi. Ular sof mahsulot yaratadilar. Unumsiz sinf bular hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar, xizmatkorlar, to‘ralar, ya’ni dehqonchilikdan boshqa sohada ish bilan band bo‘lgan kishilar. Ular faqat o‘zlarini ta’minlaydilar, o‘z iste’moliga qancha mahsulot kerak bo‘lsa, shunchalik mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali; ammo o‘zining ham, jamiyatning ham boyligini ko‘paytirmaydi, shu ma’noda unumsizdir. Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi. Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki ular o‘z paytida yerlarni o‘zlashtirgan, yerning unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar tomonidan olinadigan daromad bu – ularning oldin qilgan xarajatlari uchun in’om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday bo‘linishi noto‘g‘ri. A.Smit fiziokratlarning bu boradagi qarashini kinoyali ravishda shunday deydi: “Agar ularning mantig‘iga amal qilsak, unda faqat ikki farzand ko‘radigan har qanday nikohni unumsiz deb tan olish kerak bo‘ladi”. Kapital nazariyasi. Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to‘g‘risidagi birinchi chuqur nazariy tushunchani F.Kene ilgari surdi. Merkantilistlar kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo‘lsalar, F.Kene fikriga ko‘ra, pul unumsiz boylik bo‘lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi. Uning atamasi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish sikllarida foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (Hozirgi zamon atamasi bo‘yicha – asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish siklida ishlatiladigan urug‘lik, yem-xashak, ishchilarning mehnat haqi va boshqalarni u «har yilgi avanslar» ga kiritdi (Hozirgi zamon atamasi bo‘yicha – aylanma kapital). Ammo F.Kenening xizmati faqat kapitalni ishlab chiqarishdagi mavqeiga ko‘ra asosiy va aylanma kapitallarga bo‘lishdangina iborat emas. Bundan tashqari, u aylanma kapital bilan birga asosiy kapital ham harakatda bo‘lishini ishonarli tarzda isbotlab berdi. |