Naxçivan döVLƏt universiteti 1967

                                         Su sərfi (m
3
/san) 
                                     (Qarababa məntəqəsi)                                 cədvəl 1 
Su sərfi 
Orta aylıq 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII  IX 
X 
XI 
XII 
Orta 
Çoxsulu 
Azsulu 
1,69 
2,66 
1,05 
2,34 
4,79 
1,18 
4,91 
9,60 
2,43 
14,8 
22,1 
3,54 
20,6 
33,7 
5,47 
7,54 
11,8 
1,85 
2,79 
4,78 
1,27 
1,69 
2,84 
0,97 
1,09 
1,45 
0,54 
2,12 
7,54 
0,69 
1,78 
4,41 
0,77 
1,85 
2,70 
0,90 
 
 
Yay suvarma suyuna olan tələbatın artması çayın ümumi su sərfinə əsaslı təsir göstərir. 
Oktyabr  -  noyabr  aylarında  baş  verən  payız  yağışları  suyun  səviyyəsinin  qalxmasına  təsir 
edir. Qışa doğru səviyyə yenidən aşağı düşür və bu hal marta qədər davam edir (şəkil 1). 
      
 
0
5
10
15
20
25
30
35
40
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Orta
Çoxsulu
Azsulu
Aylar 
Su
 s
ə
rf
i, 
m
3
/san
 

---

139 
 
Şəkil 1. Su sərfinin qrafiki 
 
Çay üzərində tikilmiş Azərbaycanın mühüm su anbarlarından olan Heydər Əliyev su anbarı 
aşağı hissələrdə axımın ümumi rejimini tamamilə dəyişmiş və bu  dəyişmə Cəhriçayın mənsəbinə 
qədər  özünü  göstərməkdədir.  Okean  səviyyəsindən  1060  metr  hündürlükdə  çay  yatağında  tikilmiş 
su anbarından ayrılan 24 km uzunluğa malik sağ və 27 km uzunluğa malik sol sahil kanalları 16830 
hektar əkin sahələrini suvarmaq imkanına malikdirlər. Bu kanalların ümumi su sərfi müvafiq olaraq 
20 m
3
/san və 13 m
3
/saniyədir. 
Orta illik su sərfi Qarababa məntəqəsində 6,3 m
3
/san və  ya 12 l/san km
2
 modul təşkil edir. 
Bu orta göstərici il ərzində dəyişir. Çay dərəsindən keçən suyun təqribən 75% mart-iyun aylarında 
axır,  suya  tələbatın  artdığı  iyul-avqust  aylarında  isə  ümumi  axımın  7%-ni  təşkil  edir.  Suya  olan 
tələbatın ilbəil artması, xüsusilə yay aylarında su qıtlığı hövzədə bir sıra su anbarlarının tikilməsinə 
səbəb  olmuşdur.  Bunlardan  Qanlıgöl,  Batabat  su  anbarları  çayın  axımının  tənzimlənməsində 
mühüm rol oynayır (cədvəl 2). 
                        
 
                       Axımın orta illik paylanması 
                             (Qarababa məntəqəsi)                                   cədvəl 2 
                                                    Aylar 
Or
ta ill
ik su 
sə
rf
i, m
3
/san.
 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII  IX 
X 
XI 
XII 
 
2,7 
 
3,7 
 
7,8 
 
23,4 
 
32,6 
 
11,9 
 
4,4 
 
2,7 
 
1,7 
 
3,4 
 
2,8 
 
2,9 
 
5,27 
 
Naxçıvançayda  bərk  axının  miqdarı  çaydan  keçən  suyun  miqdarından  asılı  olaraq  dəyişir. 
Gətirmələrə eyni zamanda çayın düşməsi və meyilliyi də təsir edir. Belə ki,  yuxarı axarlarda daha 
iri hissələr daşındığı halda, düzənlik zonada çay gətirmələri miqdarı xeyli azalır və yalnız çox kiçik 
hissəciklər Araza qədər daşına bilir. Araz çayına daşınan gətirmələr yalnız Cəhriçayın hövzəsindən 
daxil olur. Gətirmələrin 90 % bolsulu  yaz-yay dövründə  müşahidə  olunur və bunun da 42 % may 
ayının  payına  düşür.  Payız-qış  mejen  dövründə  çayda  lillənmə  minimal  miqdarda  olur.  Ayrı-ayrı 
illərdə güclü payız yağışları bu qanunauyğunluğu pozur. 
Gətirmələrin orta illik miqdarının sərfi 1,5 kq/san və ya 4800 ton/ il miqdarındadır. Eroziya 
modulu 106 ton/m
2
-ə çatır. Asılı gətirmələrin təxminən 80 %-nin diametri 0,05 mm-dən aşağıdır. 
Çay  dərəsində  baş  verən  sel  hadisələri  zamanı  çox  böyük  süxur  kütlələri  hərəkət  edir  və 
təsərrüfatlara  əsaslı  ziyan  vururlar.  Y.  N.  Bababəylinin  araşdırmalarına  görə  çay  yatağında  Qışlaq 
kanyonu yaxınlığında kütləsi 60 ton olan qaya parçası müşahidə olunmuşdur. ( 2 ) 
Naxçıvançayın  termik  rejimi  Muxtar  Respublikanın  digər  çayları  ilə  oxşarlıq  təşkil  edir. 
Adətən buz örtüyü daimi  olmur,  yalnız sahillərdə  suyun hərəkətinin  passiv  olduğu  yerlərdə  buzun 
qalınlığı 5 sm-i keçmir və adətən suyun donması Şahbuzçayın mənsəbindən aşağıda suyun axımının 
zəiflədiyi  yerlərdə,  eləcə  də  Heydər  Əliyev  su  anbarının  dayaz  sahillərində  müşahidə  olunur.  Buz 
qaysağı  yuxarı  axarlarda  dekabrın  əvvəllərində,  aşağı  axınlarda  isə  dekabrın  axırı  və  yanvarın 
əvvəllərində  görünür  və  bunların  ümumi  davamiyyət  müddəti  30-45  gün  arasında  olur.  Çayda 
buzun  hərəkəti  ümumiyyətlə  müşahidə  edilmir,  belə  ki,  yaranmış  buz  yalnız  öz  yerində  əriyir. 
Martın  əvvəlində  çay  tamamilə  buzdan  təmizlənir.  İyul-avqust  aylarında  suda  maksimum 
temperatura müşahidə olunur və bu da 18
0 
C –yə yaxın olur. Aşağı axarlarda tək-tək hallarda suyun 
temperaturu  25
0
C - ni keçə bilir. (8) (cədvəl 3). 
 
      

---

140