Naxçivan döVLƏt universiteti 1967

 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2015,  № 7 (72) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 7 (72) 
 
 
NAZİM BABABƏYLİ 
[e-mail] 
ƏLİ QURBANOV 
[e-mail] 
YAQUB BABABƏYLİ 
[e-mail] 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
     
UOT: 911.3       
NAXÇIVANÇAYIN BƏZİ  HİDROLOJİ  XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ  DAİR 
 
Açar sözlər: Su rejimi, su sərfi, bərk axın, buz rejimi, axımın paylanması, suyun keyfiyyəti 
Key words: Water regime, Water consumption, sediment flow, icy regime, flow distribution, 
quality of  water 
Ключевые  слова:  Водный  режим,  расход  воды,  твердый  сток,  ледовый  режим, 
распределение стока, качество воды  
 
Mənbəyi Keçəldağ zirvəsindən (3114,6 m) 1500 metr şimal-şərqdə, 2720 metr hündürlükdə 
yerləşən  Naxçıvançay  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  ən  bol  sulu  çaylarından  biridir.  81  km 
uzunluğa  malik  çay  okean  səviyyəsindən  748  metr  hündürlükdə  Araza  tökülür.  26  iri  qola 
simmetrik hövzəyə malik çay sistemi qərbdən Arpaçay, şərqdən Əlincəçay hövzələri, şimaldan isə 
Dərələyəz  və  Ələngəz  (Zəngəzur)  sıra  dağları  ilə  əhatələnir.  Hövzənin  orta  yüksəkliyi  1625, 
sutoplayıcı hövzənin sahəsi isə 1630 km
2
- dir. Çayın meyilliyi yuxarı axarlarda 83 %
0,
 aşağı axında 
6,7%
0
 –dir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı dağlıq hissədə 0,92 km/km
2
, düzənlik hissədə isə 0,48 km/km
2
-
dır.  Naxçıvançay  çayı  su  rejiminə  görə  yazda-yayda  bolsulu  çaylar  qrupuna  aiddir.  Onun 
qidalanmasında qar suları 38%, qrunt suları 34%, yağış suları isə 28% təşkil edir. (1) 
 Onun  su  rejiminin  formalaşmasında  oroqraqfik,  geoloji  və  hidrogeoloji,  iqlim  amilləri  və 
bitki örtüyü mühüm rol oynayır. 
Dağlıq  hissə  mənbədən  Cəhriçayın  mənsəbinə  qədər  olan  1033  km
2
sahəni  tutur.  Burada 
relyef çayın qollarının dərin dərələri ilə parçalanmışdır. Bu qollar arasında Dərələyəz və Zəngəzur 
dağlarının  suayrıcılarından  ayrılan  tirələrlə  sərhədlənir.  Bir  çox  yerlərdə  bu  tirələr  fiziki  aşınma 
məhsulları ilə örtülmüş bitki örtüyünün az nəzərə çarpdığı qayalı landşaftlardan ibarətdir. Hövzənin 
şimal  və  şimal  –  şərq  hissələri  daha  kəskin  parçalanmaya  məruz  qalmışdır.  Burada  qədim 
buzlaqların izlərinə rast gəlmək mümkündür. Biçənək aşırımı rayonunda qalın dellüvial çöküntülər 
içərisində çoxsaylı kiçik göllərə, bataqlıqlara və torf  yığıntılarına rast  gəlmək olur. Hövzənin orta 
dağlıq hissəsində relyef nisbətən az parçalanmış və geoloji quruluşu nisbətən mürəkkəb olan eosen 
yaşlı süxurlardan təşkil olunmuşdur. (5) 
Hövzənin  aşağı  düzənlik  hissəsi  bütövlükdə  Naxçıvan  dağarası  çökəkliyində  yerləşmiş  və 
akkumulyativ  relyefi  ilə  seçilir.  Bu  hissədə  bünövrəsini  fiyuvioqliasial  və  allüvial  çöküntülərdən 
təşkil olunmuş səhra və yarımsəhra landşaftı hakimdir. 
Naxçıvançay  hövzəsi  Muxtar  Respublikanın  digər  çay  hövzələri  kimi  meşə  bitkilərindən 
məhrumdur. Yalnız Biçənək  yaxınlığında sahəsi  2550 hektar a çatan tala  şəkilli meşə  mövcuddur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu Muxtar Respublikada yerləşən meşə talalarının ümumi sahəsinin 85% -
ni təşkil edir. (4).  
Hövzə daxilində çoxsaylı, əsasən hidrokarbonatlı tipə aid olan mineral bulaqlar mövcuddur. 
Bunlardan  Badamlı,  Vayxır,  Sirab,  Gömür,  Batabat  və  s.  mineral  bulaqları  çay  suyunun  kimyəvi 
tərkibinə müəyyən qədər təsir etmiş olurlar. 

---

138 
 
Çay dərəsində zaman-zaman baş verən sellər düzənlik ərazidə olduqca geniş gətirmə konusu 
əmələ  gətirmişdir.  Çaylar,  xüsusilə  Sələsüzçay,  Gömürçay,  Salvartıçay  eləcə  də  Cəhriçay  sel 
gətirmələri  miqdarına  görə  xüsusilə  fərqlənirlər.  Məsələn  18  avqust  1949–cu  ildə  Cəhriçayda  baş 
verən  sel  hadisəsi  diametri    2  m  -  ə  çatan  daşları  hərəkət  etdirərək  Naxçıvan-Şahbuz  yolunun 
müəyyən  hissəsini  tamamilə  dağıtmış,  əkin  sahələrinə,  yaşayış  məntəqələrinə  xeyli  ziyan 
vurmuşdur.  Çayın  qidalanmasında  əhəmiyyətli  rol  oynamayan  Sirab,  Qahab,  Nəhəcir  çaylarından 
keçən sellər bəzi vaxtlarda eyni adlı kəndlərin təsərrüfat sahələrini  yerlə yeksan etmişdir. 1966-cı 
ildə  Zərnətün  çayında  baş  verən  dağıdıcı  sel  yeni  tikilmiş  beton  körpünü  dağıtmış  və  onun 
bütövlükdə Naxçıvançay dərəsinə qədər daşınmışdır. (6,7). 
Mart-aprel  aylarında  başlayıb  iyun  ayına  qədər  davam  edən  yaz-yay  bolsululuq  dövründə, 
xüsusilə  qarların  əridiyi  may  ayında  Naxçıvançayda  maksimal  səviyyə  müşahidə  olunur.  May 
ayında baş verən intensiv yağışlar səviyyənin kəskin dəyişməsinə səbəb olur və bu zaman axımın 
miqdarı  illik  axımın  kəmiyyətindən  30-35  dəfə  çox  olur.  Göstərilən  dövrdə  çayda  su  sərfi  160 
m
3
/saniyəyə  qədər  yüksələ  bilir.  İyul  ayının  əvvəlində    səviyyə  sürətlə  yenməyə  başlayır.  Yayda 
çayın mejen vəziyyətini bəzən yağışlar pozur və buna görə də bu dövrdə su sərfi qış mejen dövrünə 
nisbətən daha yüksək olur. (2)  (cədvəl 1).