Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər Tofiq Köçərli

Tofiq Köçərli                                    - 132 - 
 
Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər 
 
Rusiya  çarına  ünvanlanan  məktubların  birində  erməni  məlikləri  özlərini 
rusların  «həmtayfası»  adlandırdılar.  Bir  az  sonra  erməni  xadimləri  bu  avantüraya 
öz  dinlərini  də  cəlb  etdiliər.  Rusiya  Daxili  Đşlər  Nazirliyi  polis  departamentinin 
1908-ci  ildə  hazırladığı  hesabatda  deyilir  ki,  «özlərinə  şəvqət  qazanaq  üçün 
ermənilər  öz  dinləri  ilə  dələduzluq  etdilər  və  özlərini  pravoslav  kimi  qələmə 
verdilər.  O  zamandan  Rusiyada  erməniləri  pravoslav  kiçik  qardaş  hesab  etməyə 
başladılar. Az qala  yüz il belə davam etdi. Bütün bu fırıldaq 1891-ci ildə erməni 
keşişi Ter-Voskakovun məhkəmə  işinin gedişində üzə çıxdı...» 
Belə  çirkin  üsullarla  erməni  emissarları  Rusiya  çarlarının  qəlbini  ələ  almağa 
müyəssər  olmuşdular.  I  Poytr  Lazar  adlı  ermənini  yanına  çağırıb,  ona  general 
rütbəsi  verir  və  tapşırır  ki,  «Qarabağın  bərpa  edilməsi  (sənəddə  belədir  –  T.K.) 
üçün»  Lazarın  ixtiyarına  40  minlik  qoşun  verilsin.  Lakin  Lazar  təklifdən  imtina 
edir. Belə oduqda, I Pyotr bəyan edir ki, «onların (Qarabağ ermənilərinin – T.K.) 
xilas edilməsi üçün şəxsən özü gedəcəkdir». 
1724-cü  ilin  oktyabrında  Qansazar  və  Eçmiədzin  katolikosları  I  Pyotra 
yazdılar:  «çobansız  qoyunlar  vəziyyətindəyik»,  «göz  yaşlarımızla  yalvarırıq,  nə 
qədər mümkündürsə, bizə tez kömək edin». 
Noyabr  ayının  10-da  I  Pyotr  «ölüm  ayağında  ikən»  iki  Qarabağlı  ermənini 
qəbul etdi və iki fərman imzaladı. I Pyotrun Bakıya general Matyuskinə və briqadir 
Levaşevə fərmanında deyilirdi: «Bütün vasitələrlə erməniləri və başqa xristianları 
Rusiya  qoşunlarının  tutduqları  Đran  vilayətlərinə:  Gilan,  Mazandaran,  Bakı, 
Dərbənd  və  digər  əlverişli  yerlərə  köçməyə  çağırmaq  lazımdır,  onları  nəvazişlə 
qəbul etmək, lütfkarlıqla saxlayıb qorumaq, onlara yaxşı yerlərdə torpaq ayırmaq, 
şəhərdə  və  kəndlərdə  boş  olan  evləri  və  avadanlıqları  onlara  vermək  lazımdır. 
Düşmənçilik  edən,  yaxud  şübhə  doğuran  müsəlmanları  qovub  rədd  edin,  onların 
yerlərini xristianlar tutsunlar» (kursiv bizimdir – T.K.) 
Erməniləri    müsəlman  ölkələrinə  köçürmək  I  Pyotrun  və  ondan  sonra 
hakimiyyətə gələnlərin strateji xətti idi. Çar hökumətinin 4 noyabr 1722-ci il tarixli 
təlimatında bu strategiya belə formulə edilmişdir: «Hər vasitə ilə çalışıb, erməniləri 

---