Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər Tofiq Köçərli

Tofiq Köçərli                                    - 97 - 
 
Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər 
 
Topçubaşov  Sülh  konfransından  xahiş  etdi  ki,  həmin  qəzaların  idarə 
olunmasının  Azərbaycan  hökuməti  əlində  saxlanması  barədə  Qafqazda  müttəfiq 
qoşunlar komandanlığına göstəriş versin.  
Azərbaycan hökumətinin fəal diplomatik səyləri uğurla nəticələndi. 
1919-cu  il  avqust  ayının  sonunda  müttəfiq  dövlətlərin  Zaqafqaziyada  Ali 
Komissarı  Amerika  polkovniki    Haskel    Tiflisdən  Bakıya  gəlib  Baş  Nazir 
N.Yusifbəyovla  görüşdü.  Haskel    bildirdi  ki,  «Qarabağın,  o  cümlədən  də 
Zəngəzurun tamamilə Azərbaycana keçməsini zəruri hesab edir».
106
 Eyni zamanda 
Haskel   təklif etdi ki, Naxçıvan, Şərur və Dərələyəz «neytral zona» elan olunsun. 
N. Yusfbəyov bu təklifi parlamentin müzakirəsinə qoymağa razılıq verdi. Həm də 
şərt  qoydu  ki,  Ələt-Culfa  dəmir  yolu    bütövlükdə  Azərbaycanın  idarəsi    altında 
olmalıdır,  «zona  Ermənistan  Respublikasının  hər  cür  təsirindən  kənarda  olmalı, 
erməni silahlı qüvvələri zonaya   buraxılmamalıdır…» 
Fikrimcə,  konkret  tarixi  şəraitdə  Azərbaycan  hökumətinin  Naxçıvanın 
«mütəffiq zona» elan     edilməsinə razılıq verməsi Ermənistanın Naxçıvana hərbi 
müdaxiləsinin qarşısını almaq  məqsədi güdən düzgün və çevik diplomatik addım 
idi.  
«Neytral  zona»  məsələsinin gündəmə  gətirilməsi o  demək  idi ki,  Naxçıvanın 
idarə  olunmasının  Ermənistana  verilməsi,  başqa  sözlə,  Naxçıvanın  Ermənistana 
birləşdirilməsi təhlükəsi keçmək üzrədir.  
Haskel Bakı  səfərindən sonra  Naxçıvanda oldu. Artıq naxçıvanlılara  məlum 
idi ki, «neytral zona» barəsində (o zamankı sənədlərdə bu, «müttəfiq zona», yaxud 
«amerikan general-qubernatorluğu» kimi də adlanır) Azərbaycan hökumətinn bəzi 
şərtləri    qəbul  olunmayıb.  Naxçıvanlılar  amerikan  general-qubernatorluğu 
yaradılmasına etiraz etdilər. Təklif etdilər ki, yerli qubernatorluq yaradılsın  və o, 
Ali Komissara tabe olsun. 
Səmyuel  A.  Uimzin  «Ermənistan-terrorçu    «xristian»  ölkənin  gizlinləri. 
Ermənilərin  böyük  fırıldaq  seriyaları»  (I  cild)  kitabında  naxçıvanlıların  prinsipial 
mövqeyi barədə iki mühüm fakt var: 

---