N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Diffuziya  kriteriyası reaktorları xarakteriz
ə etmək üçün 
daha  çox  i
şlədilən  kriteriyadır  və  aşağıdakı  tənliklərlə  təyin 
olunur: 
Nusselt  t
ənliyi  ətraf  mühitdə  istiliyin  yayılmasını 
xarakteriz
ə edir: 
D
l
k
N
U
⋅
=
 ..........(2.15) 
Mühitin fiziki xass
ələrini xarakterizə edən Prandl tənliyi:  
υ
υ
ω
ω
D
l
D
l
R
P
P
e
e
R
=
⋅
⋅
=
=
/
/
..........(2.16) 
Dem
əli,  Pekle  kriteriyasını  Reynolds  kriteriyasına 
böldükd
ə  Prandl kriteriyası alınır.  
Pekle  t
ənliyi  konvektiv  istilik  mübadilə  konveksiyası  ilə 
istilikötürm
ə nisbətini xarakterizə edir: 
D
l
l
t
D
l
t
P
e
⋅
=
⋅
⋅
=
ω
ω
2
/
/
..........(2.17) 
Nusselt  kriteriyası  mü
əyyənedici  kriteriyadır.  Ümumi 
sür
əti daxil edən digər kriteriyalar da təklif edilmişdir. Məsələn, 
diffuziya zonasında t
ətbiq olunan tənlik: 
C
D
t
u
K
D
⋅
⋅
=
2
 ..........(2.18) 
Burada: C – m
əhsulun, yaxud ilkin maddələrin qatılığıdır, 
kq/m
3
 v
ə ya q-mol/m
3
, u – prosesin sür
əti olub kq/m
2
·saat v
ə ya 
q-mol/m
3
  kimi  ölçülür.  Homogen  sisteml
ər  üçün  həmin 
kriteriya: 
C
D
a
d
u
K
D
⋅
⋅
⋅
=
Ι
2
 ..........(2.19) 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
63 
Heterogen sisteml
ər üçün isə: 
C
D
d
u
K
D
⋅
⋅
=
ΙΙ
2
 ..........(2.20)         kimi ifad
ə olunur. 
Burada: d – b
ərk reagent parçasının, katalizator dənəsinin, 
damcının, qaz qabarcı
ğının və s. diametridir.  
Həndəsi  kriteriya  el
ə  simplekslər  ilə  ifadə  olunur  ki, 
m
əsələn, onlar torlu boşqablardakı deşiklərin diametrini, qaynar 
layda  katalizator  d
ənəciyinin ölçüsünü, bərk maddə parçasının 
böyüklüyünü,  maye  damcısının,  yaxud  qaz  qabarcıqlarının 
diametrini  v
ə  s.  ifadə  edir.  Həndəsi  kriteriyanın  əsas 
simpleksl
əri aşağıdakılardır: 
H
a
D
⋅
 v
ə ya 
;
;
;
;
;
2
2
a
D
d
d
h
a
D
h
a
D
d
H
L
⋅
Σ
⋅
⋅
..........(2.21) 
 
Burada:  d  v
ə  h  –  yuxarıda  göstərilən  parametrləri  ifadə 
edir  v
ə  müxtəlif  qiymətlər  ala  bilər.  Elementar  aktlarda 
reaksiyanın  sür
əti  aparatın,  diametr(d)  və  hündürlüyünün(h) 
qiym
ət  və  ölçülərindən  asılı  olmur  və  sabit  texnoloji 
parametrl
ərdə  reaktorun  istənilən  elementar  həcmində  eyni 
olur. 
Qarı
şdırmanın  güclənməsi  prosesin  hərəkətverici 
qüvv
əsini aşağı salır. Ona görə də ümumi sürət də azala bilər. 
Verilmi
ş  şəraitdə  proses  yalnız  kinetik  sahədə  getdikdə  onun 
ümumi sür
əti azalır.  
Reaksiya  h
əcmində  temperaturun  bərabərləşmə  dərəcəsi 
d
ə reaksiya kütləsinin qarışdırılma dərəcəsinin funksiyası kimi 
mü
əyyən  olunur.  Belə  olan  halda  aparatın  həcmi  tam 
qarı
şdırma müddətində onun işinin intensivliyinə təsir etmir.  
Hidrodinamiki  kriteriya    a
şağıdakı  tənliklərlə  ifadə 
olunur: 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
64 
Reynolds t
ənliyi : 
υ
ω
=
e
R
 ..........(2.22) 
Bu  kriteriya  maye  axınının  hidrodinamik  rejimini 
xarakteriz
ə edir.  
Frud t
ənliyi: 
l
g
F
r
⋅
=
2
ω
 ..........(2.23) 
Ətalət  və  ağırlıq  qüvvələrinin  nisbətindən  ibarət  olan  bu 
t
ənlik daha çox tətbiq olunur.  
Arximed t
ənliyi: 
2
2
1
2
3
ρ
ρ
ρ
υ
υ
−
⋅
=
gl
A
r
......................(2.24) 
Arximed  t
ənliyi  qaldırıcı  qüvvənin  ətalət  qüvvəsinə 
nisb
ətini xarakterizə edir. 
 Eyler t
ənliyi: 
2
ω
ρ
⋅
∆
=
P
E
u
 ..........(2.25) 
Madd
ələr  axınının  kanalda  hərəkəti  zamanı  sürtünmə 
n
əticəsində müəyyən itki baş verir. Həmin sürtünmə itgisi Eyler 
t
ənliyi  ilə  hesablanır.  Burada:  g  –  ağırlıq  qüvvəsi  təcili  (sabit 
k
əmiyyətdir), 
1
ρ
- a
ğır fazanın  (bərk, maye) sıxlığı, 
2
ρ
- 
yüngül fazanın (maye, qaz) sıxlı
ğı, 
P
∆
- reaktorun ist
ənilən 
hiss
əsində təzyiqin aşağı düşməsidir.  
Reaktorların  hidrodinamik  modell
əşdirilməsi  kinetik 
modell
əşdirmədən  ayrıca  da  həyata  keçirilə  bilər.  Onda  Eyler 
v
ə Reynolds kriteriyaları həlledici hesab edilir. Eyler kriteriyası 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
65 
axına göst
ərilən  müqaviməti xarakterizə etdiyindən sadə halda 
a
şağıdakı kimi yazılır:  
n
m
e
u
Q
R
c
E
⋅
⋅
=
 ..........(2.26) 
Burada  Q  -  (4.20)  t
ənliyində  göstərilən  simplekslərdən 
biridir. 
Reynolds  kriteriyası  reaksiya  kütl
əsinin  qarışdırılma 
d
ərəcəsini  xarakterizə  edir  və  aşağıdakı  çox  da  mürəkkəb 
olmayan t
ənliklə müəyyən olunur: 
p
n
m
e
Q
Fr
Ar
c
R
⋅
⋅
⋅
=
 ..........(2.27) 
Burada: m, n, p v
ə s. bərabər qiymətli qüvvət göstəriciləri, 
c - 
əmsaldır.  
Fiziki  metodlarla  yeni  prosesi  modell
əşdirmək  üçün 
əvvəlcə  müvafiq  diferensial  tənliklərin  çevrilməsi  ilə  (4.27) 
tipli ümumi kriteriya t
ənliyi alınır: 
q
p
n
rn
m
l
Q
S
A
c
Ma
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
Pr
Re
 ..........(2.28) 
Burada:  Re  –  prosesin  kinetika  v
ə  hidrodinamikasına 
qarı
şdırılma  dərəcəsinin  təsirini  xarakterizə  edir; 
m
Pr
- 
diffuziya kriteriyası; 
rn
A
 v
ə S kinetik kriteriyalar; Q – həndəsi 
ölçül
ərin simpleksidir. 
T
ənliyə  daxil  olan 
rn
A
v
ə  S  kriteriyaları  aşağıdakı  kimi 
t
ərtib  olunur. 
rn
A
-  Arrenius  kriteriyası  olub,  aktivl
əşmə 
enerjisinin v
ə temperaturun bir-birinə nisbətini xarakterizə edir: 
RT
E
A
rn
=
 ..........(2.29) 
Prosesd
ə  katalizator  iştirak  etdikdə  onun  aktivliyi  A
k 
 
h
əmin prosesin sürət sabitinin K
K 
, katalizatorsuz prosesin sür
ət 
sabitin
ə K nisbəti kimi tapılır: 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
66 
K
K
A
K
K
=
 ..........(2.30) 
Qaz  fazada  i
ştirak  edən  sistemlər  üçün  absorbsiya, 
adsorbsiya  v
ə  desorbsiya  prosesləri  xüsusi  rol  oynayaraq 
reaksiyanın  sür
ətinə  böyük  təsir  göstərir.  Bu  təsir  S  – 
simpleksl
əri ilə ifadə olunur: 
      
P
p
S
=
1
;  
;
;
;
4
3
2
m
c
m
P
P
S
P
p
S
P
p
P
P
p
S
=
=
−
=
∆
=
 
                                                                            ..........(2.31) 
Burada:  P  –  bir  fazadan  ba
şqa  fazaya  keçən  reagentin 
parsial  t
əzyiqi   yaxud qatılığı, p – reagent və  ya komponentin 
prosesin 
əvvəlindəki  parsial  təzyiqi,  P
C 
–  prosesin  sonundakı 
parsial t
əzyiq, P
m
 – tarazlıq halındakı parsial t
əzyiqdir.  
Qaz  qarı
şığında  tədqiq  olunan  komponentin  qatılığı 
sıfırdan 100% -
ə qədər dəyişdikdə S
1
 x
ətti olaraq sıfırdan 1 -ə 
q
ədər, S
2
 bird
ən sıfra qədər, S
3
 v
ə S
4
 sıfırdan  sonsuzlu
ğa qədər 
d
əyişə bilər. Bu simpleksləri mayelər üçün də tətbiq etmək olar: 
    
;
100
100
;
;
7
6
5
a
i
a
i
i
a
C
S
C
C
C
S
C
C
S
−
=
−
=
=
........(2.32) 
                                                                 
Burada:  C
a 
–  aktiv  komponentin  qatılı
ğı,  C
i 
–  inert 
qazların, yaxud m
əhluldakı həlledicinin qatılığıdır. C
a
  sıfırdan 
100%  -
ə qədər dəyişdikdə simplekslərin qiyməti: S
5
  –  sıfırdan 
sonsuzlu
ğa qədər; S
6
 – bird
ən minus sonsuzluğa (–∞) qədər; S
7
 
– bird
ən sıfra qədər (S
6
- ya ox
şar olaraq) dəyişir. 
Bel
əliklə,  fiziki  modelləşmə  üçün  ümumi  tənliklər 
tapıldıqdan  sonra  t
əcrübə  yolu  ilə  prosesin  əmsal  və  tərtibi 
(qüvv
ət  dərəcəsi)  müəyyən  olunur.  Parametrlər  böyüdülmüş 
qur
ğularda 
yoxlandıqdan 
sonra 
istehsal 
prosesinin 
modell
əşdirilməsi həyata keçirilir.  

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
67 
Prosesin  hidrodinamik  v
ə  kinetik  xarakteristikasını 
ayrılıqda yazdıqda çox sad
ə kinetik tənlik alınır. Məsələn, yaxşı 
h
əll  olan  qazların  (HCI,  NH
3
,  SO
2
)  v
ə  C
2
H
5
OH  –ın  su  il
ə 
absorbsiyası  20
0
C  –  d
ə  köpük  təbəqəsində  aşağıdakı  tənliklə 
ifad
ə olunur:  
3
.
76
,
2
Q
P
H
M
r
xьs
a
⋅
⋅
⋅
=
 ..........(2.33) 
Burada:  H
xüs.
–  hidrodinamik  kriteriya  olub,  köpük 
t
əbəqəsinin 
hündürlüyünün 
maye 
t
əbəqəsinin 
ilkin 
hündürlüyün
ə  nisbəti  kimi  tapılır.  H
xüs. 
mür
əkkəb  funksiyadır 
v
ə verilmiş məsələ üçün aşağıdakı formulla ifadə olunur: 
5
,
0
2
9
,
3
1
3
,
1
25
,
0
5
,
0
.
Re
Re
Q
Q
We
a
H
m
q
xьs
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
 ....(2.34) 
Burada:  W
e 
–  Veber  kriteriyasıdır  v
ə  mayenin  verilmiş 
hündürlüyünd
ə  (h)  və  sıxlığında  (
ρ
)  s
əthi  gərilmənin  (
σ
) 
t
əsirini xarakterizə edir: 
2
h
We
⋅
⋅
=
ρ
σ
 ..........(2.35) 
Analiz  n
əticəsində  məlum  olur  ki,  modelləşdirmə  üçün 
riyazi metodlar fiziki metodlardan daha d
əqiqdir. Bunun da bir 
sıra s
əbəbləri vardır.  
Fiziki modell
əşdirmədə: 
1.
 
Kriterial  t
ənliklərdə  axtarılan  kriteriya  bir  həddə 
gör
ə təyin olunur, halbuki prosesin və ya hadisənin kriteriyası 
çoxh
ədli differensial tənliklərlə ifadə olunur; 
2.
 
T
ənliyə təcrübə  yolu ilə təyin olunan qeyri – dəqiq 
göst
əricilər daxil edilir; 
3.
 
Kriterial  t
ənliklər  parametrlərin  dəyişməsini  model 
qur
ğuları miqyasında nəzərə alır. 
Əgər  prosesin  nə  riyazi,  nə  də  fiziki  modeli  yoxdursa, 
modell
əşdirmə  miqyas  keçidi  üsulu  ilə  həyata  keçirilir.  Bu 
zaman  eyni,  yaxud  ox
şar  proseslərin  qrafiki  və  cədvəl 
m
əlumatları 
müqayis
ə 
edilir 
v
ə 
onların 
ayrı-ayrı 
parametrl
ərinin  bir-birinə  nisbəti  müəyyən  olunur.  Məsələn, 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
68 
modelin  reaksiya  kütl
əsinin  sürətinin  nümunənin  reaksiya 
kütl
əsinin sürətinə nisbəti  V
m 
/  V
0 
tapılır,  yaxud  aparata  daxil 
olan material axınlarının – qazların G v
ə mayelərin L bir-birinə 
nisb
əti G/L və s. hesablanır. Bu üsul daha baha başa gəlir. Əgər 
layih
əçinin  təcrübəsi  az  olarsa,  reaksiya  həcminin  ehtiyat 
əmsallarını iki dəfə artıq götürmək lazım gəlir. Bu da məhsulun 
maya d
əyərini artırır. 
Bel
əliklə,  prosesin  və  reaktorların  riyazi  və  fiziki 
modell
əşməsi xalq təsərrüfatı problemi kimi qarşıya qoyulur və 
bu  problemin  h
əlli yeni istehsal tikintisinə lazım olan xərci və 
m
əhsulun maya dəyərini azaldır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
69 
3.  Kimya sənayesinin xammal mənbələri 
 
Kimya  m
əhsulları  istehsalında  xammal  kimi  təbii  mate-
riallar,  yarımm
əhsullar  (yarımfabrikatlar)  və  istehsalat  tullan-
tılarından istifad
ə edilir. Təbii materiallar sənayedə və məişətdə 
istifad
ə  olunan  minerallar,  külçələr  və  dağ  süxurlarından 
ibar
ətdir.  
  Müxt
əlif tərkibli bu cür faydalı qazıntılar sənayenin əsa-
sını  t
əşkil etməklə, ölkənin iqtisadiyyatında böyük əhəmiyyətə 
malikdir.  
Yarımməhsullar  müxt
əlif  istehsal  sahələrinin  xammalı 
hesab  edilir  v
ə  yeni  istehsal  emalına  məruz  qalırlar.  İstehsal 
prosesi  zamanı  qalıq  m
əhsullar  alınır.  Qalığın  tərkibində  olan 
faydalı  madd
ələr təkrar istifadə olunmaq  üçün bəzən  yenidən 
istehsalata,  yaxud  proses
ə  qaytarılır.  Belə  hallarda  qalıq  dövr 
ed
ən  məhsul  adlanır.  Əgər  qalıqdan  başqa  bir  məqsəd  üçün 
istifad
ə  edilərsə  belə  qalığa  əlavə  məhsul,  tamamilə  istifadə 
olunmazsa ona tullantı deyilir.  
Tullantılar  istehsalatda  tətbiq  və  istifadə  olunmayan, 
lakin  başqa  müəssisələrdə  xammal  kimi  istifadə  olunan  əlavə 
məhsullara deyilir. 
Kimya  s
ənayesində  istifadə  olunan  xammal  müxtəlif 
əlamətlərinə görə bir neçə qrupa bölünür: 
1.M
ənşəyinə  görə:  mineral  xammal,  bitki  mənşəli  xam-
mal, heyvani xammal. 
2.Aqreqat  halına  gör
ə:  bərk,  maye  və  qaz  halında  olan 
xammallar. 
3.T
ərkibinə görə: qeyri üzvi xammal, üzvi xammal. 
Mineral  xammal  yerin  d
ərin qatlarından çıxarılan faydalı 
qazıntılardır.  Bunlar    3  qrupa  bölünür:  a)  filizl
ər,  b)  qeyri-
filizl
ər, v) yana bilən xammal. 
 Filizl
ər dağ süxurlarıdır. Onlardan əksər hallarda metallar 
alınır.  Bu  m
əqsədlə  dağ  süxurlarından  külçələr  ayrılır.  Bu 
külç
ələr qara metallar: Cu, Ni, Pb, Zn, AI, Mg, Ca, Co; nadir 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
70 
metallar:  Sn,  V,  W,  Bi, As,  Hg,  Mo,    v
ə s.; qiymətli metallar: 
Au,  Ag,  Pt, 
İr, Os, Pd; radioaktiv metallar:  U,   Ra, Th almaq 
üçün 
əsas xammal mənbəyini təşkil edir.  
B
əzi filiz emalı zamanı metallarla yanaşı bir sıra kimyəvi 
m
əhsullar da alınır. Məsələn, Cu, Zn və Ni alınan zaman eyni 
vaxtda sulfat tur
şusu da istehsal olunur.  
Qeyri – filiz  xammalı metalların alınması üçün yaramır. Odur 
ki,  bel
ə  filizlərdən  kimyəvi,  inşaat  və  başqa  qeyri  –  metallik 
materiallar  alınır.  Bel
ə  filizlərə  kükürd,  fosfor  (fosfatlar), 
apatitl
ər, təbii kalium duzları, xörək duzu, qum, gil ilə zəngin 
süxurlar  aid  edilir.  Bunlar  t
əbiətdə  külli  miqdarda  tapılan 
müxt
əlif  xammal  olduqlarına  görə  sənaye  və  kənd 
t
əsərrüfatının  müxtəlif  sahələrində  geniş  istifadə  edilir.  NaCI, 
FeS
2
, 
BaSO
4
, 
kalium 
duzları, 
talk(
Mg
3
Si
4
O
10
(OH)
2
)
, 
kaolin(Al
2
O
3
*2SiO
2
*2H
2
O), t
əbaşir, qrafit, rəngli gillər, almaz, 
korund  (
α-Al
2
O
3
),  kvars  qumu  v
ə  bunlara  oxşar  materiallar, 
asbest, slyuda, diatomit kimi t
əbii xammallar xalq təsərrüfatının 
müxt
əlif sahələrində geniş tətbiq olunur.  
Bunlardan  ba
şqa  bu  qrupa  daxil  olan  xammallardan 
z
ərgərlik işlərində işlənən qiymətli və rəngli bəzək daşları, oda 
v
ə  turşuya  davamlı  maddələr  və  müxtəlif  inşaat  materialları 
istehsalında  istifad
ə  edilir.  Belə  xammallar  həmçinin  müxtəlif 
gübr
ələr,  qələvilər,  sement,  şüşə  və  saxsı  istehsalında  da 
istifad
ə olunur.  
Yana  bil
ən  mineral  xammallara    daş  kömür,  neft,  torf, 
yanan 
şistlər, təbii qazlar və s. aid edilir. Göstərilən xammallar 
müxt
əlif  növ  kimyəvi  məhsulların  alınması  üçün  ilkin 
m
ənbədir.  Məsələn,  daş  kömürün  emalı  nəticəsində  müxtəlif 
boyalar,  d
ərman  preparatları,  kimyəvi  liflər,  plastik  kütlələr, 
gübr
ələr,  yarımkeçirici  materiallar  alınır.  Yana  bilən  xammal-
lardan  biri  d
ə  neftdir.  Neftdən  və  onun  emal  məhsullarından 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
71 
müxt
əlif  yanacaq  növləri,  liflər,  sintetik  kauçuk,  plastik 
kütl
ələr, yuyucu maddələr və s. alınır.  
Ölk
əmiz təbii qaz yataqları ilə də zəngindir. Qaz halında 
olan  xammal  t
əkcə yanacaq kimi sərf olunmur. Təbii və digər 
qazlardan gübr
ələr, plastik kütlələr, sintetik kauçuklar, kimyəvi 
lifl
ər, laklar, əczaçılıq preparatları və s. alınır.  
Bitki  v
ə  heyvan  mənşəli  xammal  öz  tətbiqinə  görə  qida 
xammallarına v
ə texniki xammala bölünür. 
Qida  xammallarına  k
ənd  təsərrüfatı  məhsulları,  meşə  və 
balıq  t
əsərrüfatı  məhsulları  (kartof,  şəkər  çuğunduru,  taxıl, 
piyl
ər və s.) aid edilir. Texniki xammallar qida maddələri kimi 
yaramayan  xammallardır.  Bu  növ  xammallara  misal  olaraq 
pambı
ğı,  küləşi,  dərini,  yunu,  müxtəlif  balıq  piylərini,  heyvan 
sümükl
ərini və s. göstərmək olar. 
S
ənaye əhəmiyyətli xammallardan biri də hava və sudur. 
Hava  azot  v
ə  oksigen  almaq  üçün  tükənməz  xammaldır. 
Havadan  alınan  azot  v
ə  oksigen  müxtəlif  maddələrin  – 
gübr
ələrin,  plastik  kütlələrin,  liflərin,  nitrat  turşusu  və  onun 
duzlarının istehsalı üçün ilkin madd
ələr hesab edilir. 
Su 
ən  ucuz  və  tükənməz  xammaldır.  Sudan  bilavasitə 
hidrogen v
ə oksigen alınır. Bundan əlavə sudan bir sıra kimyəvi 
prosesl
ərdə  də  istifadə  olunur.  Kimyəvi  reaksiyalarda  su  əsas 
reagentl
ərdən  biri  hesab  edilir.  Sudan  sulfat  və  nitrat 
tur
şularının,  bir  çox  gübrələrin,  qələvilərin  və  s.  istehsalında 
istifad
ə  olunur.  Ümumiyyətlə  elə  bir  kimya  sənayesi  tapılmaz 
ki,  orada  sudan  istifad
ə  olunmasın.  Su  bir  sıra  bərk,  maye  və 
qaz  halında  olan  madd
ələrin  həlledicisi  hesab  edilir.  Böyük 
kimya  mü
əssisələrində  gün  ərzində  sərf  olunan  suyun  həcmi 
milyon kub metrl
ərlə ölçülür. 
Xammaldan  istifad
ə  edərkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 
onun ehtiyatlarını tam qurtarmaq olmaz. Çalı
şmaq lazımdır ki, 
ucuz v
ə keyfiyyətli məhsul almaq üçün xammal ehtiyatlarından 
s
əmərəli istifadə olunsun. Qiymətli xammal hesab edilən ayrı-
ayrı elementl
ərin yer qabığında yayılması müxtəlifdir. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
72 
Yer  qabı
ğı kütləsinin 50% - ə qədərini oksigen, 26% - ə 
q
ədərini  isə  silisium  təşkil  edir.  Üçüncü  yeri  alüminium 
(7,45%),  dördüncü  yeri  d
əmir  (4,2%)  tutur.  Doqquz  element: 
O
2
,  Si,  AI,  Fe,  K,  Na,  Mg,  Ca,  v
ə  H
2
  birlikd
ə  yer  qabığı 
kütl
əsinin 98% - ini , qalan elementlər isə yalnız 2% - ini təşkil 
edir.  H
əyat  üçün  çox  lazımlı  olan  karbon  elementi  0,35%,  76 
element, o cüml
ədən geniş tətbiq olunan qurğuşun, civə, arsen 
v
ə başqaları birlikdə 0,06% təşkil edir.  
Xammaldan  s
əmərəli  istifadə  etmək  məqsədilə  ucuz 
xammal axtarmaq, ondan s
əmərəli və kompleks şəkildə istifadə 
etm
ək,  zənginləşmiş  xammal    əldə  etmək  və  tərkibində  qida 
madd
ələri  olan  xammalı  qida  maddələri  olmayan  xammalla 
əvəz  etmək  lazımdır.  Ucuz  xammalın  axtarılması  və  onun 
t
ətbiqi  müxtəlif  üsullarla  həyata  keçirilir.  Hər    şeydən  əvvəl 
yerli xammaldan istifad
ə etmək daha əlverişlidir. Belə olduqda 
xammalı  uzaq  m
əsafələrə  daşımaq  lazım  gəlmir  və  alınan 
m
əhsulun  maya  dəyəri  aşağı  olur.  Bəzi  hallarda  ilkin xammal 
kimi  istehsalat  tullantılarından  istifad
ə  edilir.  İstehsalat  üçün 
ucuz  v
ə  asan  əldə  edilən  xammal  daha  əlverişlidir.  Uzun  illər 
da
ş  kömür  bir  yanacaq  kimi,  neft  və  qaz  yanacaqlarından 
əlverişli  hesab  edilirdi.  Sonralar  məlum  oldu  ki,  neft  və  qaz 
qalıqsız  yanır,  onları  borular  vasit
əsilə  bir  yerdən  başqa  yerə 
da
şımaq bir neçə dəfə asan və ucuz başa gəlir. Digər tərəfdən 
neftin  istiliktör
ətmə  qabiliyyəti  daş  kömürünkündən  3,5  dəfə, 
t
əbii  qazınkı  isə  təxminən  12  dəfə  çoxdur.    Daş  kömürün  bir 
yerd
ən  başqa  yerə  daşınması  çətindir  və  baha  başa  gəlir.  Daş 
kömür  yandıqda  neft  v
ə  təbii  qazlardan  fərqli  olaraq  külli 
miqdarda qalıq (
şlak) qalır.  
H
ər hansı yanacaqdan istifadə etmək onun hansı rayonda 
olmasından  asılıdır.  Neft  v
ə qazla zəngin olan rayonlarda əsas 
xammal  kimi  neft  v
ə  qaz,  ucuz  daş  kömürlə  zəngin  olan 
rayonlarda 
is
ə  daş  kömürdən  istifadə  etmək  daha 
m
əqsədəuyğundur.  Texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq indi 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
73 
istehsalat  tullantıları  v
ə  yarımməhsullarından  daha  geniş 
istifad
ə olunur. Bu, məhsulun maya dəyərini aşağı salır.  
Xammaldan  kompleks  formada  istifad
ə  olunması  ucuz 
m
əhsul əldə etməyə imkan verir. Xammaldan kompleks şəkildə 
istifad
ə  etdikdə  istehsalat  tullantısı  olmur,  yəni  xammalın 
t
ərkibində  olan  faydalı  materialın  hamısından  istifadə  edilir. 
Buna misal olaraq neftin, da
ş kömürün təbii qazların, havanın, 
xör
ək  duzunun,  kükürdün,  filizlərin,  fosforit  və  apatitlərin 
emalını  göst
ərmək  olar.  Kompleks  istifadə  zamanı  xammalın 
s
ərfi  azalır.  Məsələn,  gübrə  istehsalı  üçün  emal  olunan  təbii 
qazdan  eyni  zamanda  kauçuk,  sirk
ə  turşusu,  plastik  kütlələr, 
kimy
əvi  liflər  və  başqa  məhsullar  alınır  ki,  bunların  hər  biri 
üçün 
əlavə xammal  tələb olunardı. Xammalın kompleks emal 
olunması 
böyük 
xalq 
t
əsərrüfatı  əhəmiyyətinə  malik 
oldu
ğundan indi çox geniş miqyasda tətbiq olunur.  
Xammalın kompleks emal olunmasına baxmayaraq,  yen
ə 
d
ə müəyyən miqdar sənaye tullantıları alınır. Həmin tullantılar 
mü
əssisələrdən  çıxarılaraq  ətrafdakı  su  tutumlarını,  havanı, 
ətraf mühiti və s. zəhərləyir. Tullantıları zərərsizləşdirmək üçün 
xüsusi  t
əmizləyici  qurğular  tikilir.  Kimyaçılar  qarşısında 
tullantıları t
əkcə zərərsizləşdirmək məsələsi deyil, həm də onun 
t
ərkibində  olan  faydalı  komponentləri  ayırıb  təkrar  istehsalata 
qaytarmaq problemi dayanır. B
əzi tullantılar gübrə kimi işlədilə 
bil
ər. Məsələn, sulfat turşusu istehsalı zamanı alınan kolçedan 
yanı
ğı  torpağa  verildikdə  arpanın  məhsuldarlığı  artır.    Polad 
istehsal  ed
ən  və  mis  əridən  zavodlardan  alınan  şlak,  sement 
zavodlarının tozları v
ə s. də gübrə kimi tətbiq olunur.  
Bir  neç
ə  komponentlə  zəngin  olan  xammaldan  istifadə 
etm
ək də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə xammaldan istifadə 
etm
ək onu ucuzlaşdırır və emalını sadələşdirir. Bu halda alınan 
m
əhsulun  keyfiyyəti  daha  yüksək  olur.  Kimya  sənayesində 
t
ətbiq olunan xammal  həmişə zənginləşmiş olmur. Ona görə də 
xammal  emal  edilm
əzdən  qabaq  zənginləşdirilir.  Qida 
madd
ələrindən  alınan  xammalı  qeyri-qida  maddələrindən 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
74 
alınan xammalla 
əvəz etmək böyük əhəmiyyətə malikdir.  Son 
zamanlara q
ədər bir şox kimya məhsulları qida maddələrindən 
alındı
ğından  milyon  tonlarla  taxıl,  kartof,  bitki  yağı,  heyvan 
piyl
əri  və  s.  sərf  olunurdu.    Məsələn,  sintetik  kauçuk  istehsal 
etm
ək üçün xammal kimi etil spirti lazımdır. Bir ton etil spirti 
almaq  üçün  10-11  ton  kartof,  yaxud  4  ton  taxıl  s
ərf  olunur. 
Hazırda etil spirti etilend
ən alınır.  
Bel
əliklə, bir sıra qiymətli maddələr istehsalında bitki və 
heyvani 
xammallar 
sintetik 
madd
ələrlə 
tamamil
ə 
sıxı
şdırılmışdır.  Belə  olduqda  məhsulun  maya  dəyəri  aşağı 
dü
şür, çünki qida maddələrindən alınan məhsulun maya dəyəri 
daha yüks
ək olur.  
Əgər  20-30  il  bundan  əvvəll  xalq  təsərrüfatının  mator 
yanacaqlarına,  sürtkü  materiallarına  v
ə  kimya  xammallarına 
olan  t
əlabatı  neftin  emal  həçminin  artırılması  hesabına 
öd
ənilirdisə, hal-hazırda neft hasilatının maya dəyərinin artması 
yana
şmanın  rasional  olmadığını  göstərir.  Bu  səbəbdən  də 
qiym
ətli  açıq  neft  məhsulları  çıxımının  yüksəldilməsi  və  ağır 
neft  qalıqları–mazut,  qudron,  vakuum–qalıq  v
ə  s.  çıxımının 
azaldılmasına imkan  yaradan daha t
əkmilləşdirilmiş neft emalı 
texnologiyalarının i
şlənib hazırlanması nəzərdə tutulur. Müasir 
dövrd
ə  bu  ən  əlverişli  istiqamətdir.  Belə  ağır  qalıqların 
hidrokrekinq,  hidrogenl
əşdirmə  və  kokslaşma  kimi  destruktiv 
prosesl
ərlə  dərin  kimyəvi  emalı  maye  yanacaqların  çıxımını 
artırmaqla v
ə həmçinin də neft hasilatını artırmadan neft-kimya 
s
ənayesinin xammal ehtiyatlarının artırılmasına imkan yaradar. 
Neftin  emal  d
ərinliyi  göstəricisinin  artırılması  üçün  destruktiv 
hidrogenl
əşdirici  emal  prosesləri  gücünün    artırılması  və 
t
ədricən də neftin əsaslı və dərin emal texnologiyalarının tətbiq 
olunması vacibdir. 
 
 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
75