N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

3.1. Üzvi ehtiyatlardan səmərəli istifadə, tullantısız və 
aztullantılı texnologiya. 
 
Tullantısız  texnologiya  –  m
əhsulun  elə  bir  istehsal 
üsuludur  ki,  burada  xammal  ehtiyatları  tsiklind
ə  enerji  və 
xammal  ehtiyatlarından  s
əmərəli və kompleksli istifadə olunur 
v
ə  hər  hansı  bir  təsirlə  ətraf  mühitin  normal  fəaliyyəti 
pozulmur. Bu t
əyinatda üç əsas müddəanı ayırmaq olar: 
−
  Tullantısız  istehsalın 
əsasını  istehsalın  düşünülmüş 
t
əşkil  edilməsi  və  maddələrin  texnologen  dövranının  insan 
t
ərəfindən tənzim olunması tutur; 
−
  Xammalın  bütün  komponentl
ərindən  mütləq  səmərəli 
istifad
ə  olunması,  enerji  ehtiyatlarından  mümkün  qədər 
maksimal v
ə itkisiz istifadə (termodinamikanın 2-ci qanunu ilə 
m
əhdudlaşan);  
−
  Tullantısız  texnologiya 
əsasında  istehsal  ətraf  mühitə 
ist
ər-istəməz təsir göstərərkən onun normal fəaliyyətini pozmur 
v
ə beləliklə də, ona ziyan gətirmir. 
“Tullantısız  texnologiya”  termini  nisbi  xarakter  da
şıyır. 
Bel
ə ki, termodinamiki olaraq enerji itkisindən tam azad olmaq 
v
ə  xammalı  hazır  məhsula  tamamilə  çevirib  emal  etmək 
mümkün deyil.  
Az tullantılı  texnologiya 
−
 bu m
əhsul istehsalının elə bir 
üsuludur ki, burada 
ətraf mühitə ziyanlı təsir yol verilən sanitar 
–  gigiyena  normaları  s
əviyyəsini  aşmır,  texniki,  iqtisadi, 
t
əşkilatı  və  digər  səbəblərdən  xammal  və  materialların  bir 
hiss
əsi istifadə olunmayan tullantı halına keçir və uzunmüddətli 
saxlanılmaya,  ya  da  basdırılmaya  gönd
ərilir.  Az  tullantılı 
istehsalın  h
əyata  keçirilməsinin  başlıca  şərtləri  istifadə 
olunmayan  tullantıların,  ilk  növb
ədə  toksiki  xarakterli 
tullantıların  z
ərərsizləşdirilməsi  sistemlərinin  tətbiqidir.  Bu 
halda  tullantıların 
ətraf  mühitə  təsiri  yolverilə  bilən  qatılıq 
h
əddindən  artıq  olmamalıdır.  Tullantısız    və  az  tullantılı 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
76 
texnologiya  m
əvhumu  təbii  ehtiyatlar,  xammalın  kompleks 
emalı,  t
əbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə,  yan  məhsullar, 
istehsal tullantıları v
ə istehlak, təkrar material ehtiyatları, təkrar 
enerji  ehtiyatları,  iqtisadi  ziyan  kimi  m
əvhumlarla  qırılmaz 
sur
ətdə bağlıdır. 
 
3.2. Təbii  ehtiyatlar və xammaldan kompleks istifadə. 
Təbii  ehtiyatlar 
−
  gün
əş  enerjisi,  yer  səthinin  daxili 
istiliyi, su, torpaq, mineral ehtiyatları, heyvan v
ə bitki aləminin 
ehtiyatları v
ə s. hesab olunur. 
Xammaldan kompleks istifadə 
−
 xammaldan v
ə istehsal 
tullantılarının  t
ərkibində  olan  bütün  qiymətli  komponentlərin 
daha  tam  v
ə iqtisadi cəhətdən daha doğru istifadəsi deməkdir. 
Xammalın  t
ərkibində  olan  qiymətli  komponentlərin  çıxarılma 
d
ərəcəsi  və  istifadəsi  cəmiyyətin  bu  cür  komponentlərə  olan 
t
əlabatından  və  texnikanın  inkişafından  asılıdır.  Xammaldan 
kompleks  istifad
ə  istehsalın  effektivliyini  artırır,  məhsulun 
çe
şidinin və həcminin artırılmasını təmin edir, məhsulun maya 
d
əyərini  aşağı  salaraq  xammal  bazasının  yaradılmasına  sərf 
olunan  x
ərclərin  azaldılmasına  şərait  yaradır,  istehsal 
tullantıları il
ə ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını alır.  
Xammalın  fiziki  –  kimy
əvi  emalı  prosesində  əsas 
m
əhsullarla yanaşı yan məhsullar da alınır ki, bunlar da istehsal 
prosesinin m
əqsədli məhsulu olmadığından onlardan bir qayda 
olaraq  hazır  xammal  kimi  istifad
ə  olunur.  Əgər  yan 
m
əhsullardan  xammal  kimi  istifadə  olunması  və  ya  emalı 
istehsalatda  iqtisadi  c
əhətdən  məqsədəuyğun  olmazsa,  onda 
ondan yanacaq kimi istifad
ə olunur.   
İstehsalat  tullantıları 
−
  m
əqsədli  məhsul  istehsalı 
prosesind
ə  əmələ  gələn  xammal  qalıqları,  materiallar  və 
yarımfabrikatlardır  ki,  onlar  da  t
ədricən  və  ya  tamamilə  öz 
keyfiyy
ətlərini  itirmiş  olurlar  və  standartlara  uyğun  gəlmirlər. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
77 
Bu  tullantılar 
əvvəlcədən işləndikdən sonra, bəzən isə birbaşa, 
istehsal v
ə ya istehlak sferasında işlədilmir.  
İstehlak  tullantıları 
−
  b
ərpa  olunması  iqtisadi  cəhətdən 
m
əqsədəuyğun  olmayan  məhsulların  istehlak  prosesində 
i
şlənmiş  və  ya  köhnəlmiş  məmulatlarıdır.  İstehlak  tullantıları 
xammal v
ə ya ona əlavə kimi istifadə oluna bilər.  
 
3.3. Təkrar material  və təkrar enerji ehtiyatları. 
Təkrar  material  ehtiyatları 
−
  m
əhsul  buraxılışı  üçün 
istifad
ə  oluna  bilən  istehsal  tullantıları  cəmindən  ibarətdir. 
Bunlara 
şərti  olaraq  həm  də  yan  və  yolüstü  məhsullar  da  aid 
edilir.  
Təkrar  enerji  ehtiyatları 
−
  mü
əssisənin  özündə  və  ya 
ondan  k
ənarda  olan  digər  istehlakçıların  enerji  təchizatında 
istifad
ə olunan texnoloji qurğularda alınan tullantıların, yan və 
aralıq m
əhsulların enerji potensialıdır.  
T
əkrar  enerji  ehtiyatları  yanacaq,  istilik  və  mexaniki 
olmaqla 3 yer
ə ayrılır: 
1)  Yanacaqlı  t
əkrar  enerji  ehtiyatları 
−
  yanacaq  kimi 
istifad
ə oluna bilən tullantılar və yan məhsullardır;   
2) 
İstilikli təkrar enerji ehtiyatları 
−
  texnoloji  sobalardan 
çıxan  tüstü  qazları  il
ə  çıxan  istilik,  məhsul  axınlarının  fiziki 
istiliyi,  istid
əyişdirici  aparatdan  çıxan  soyuducu  suyun  istiliyi 
v
ə s. 
3)  Mexaniki  t
əkrar  enerji  ehtiyatları 
−
    texnoloji 
prosesl
ərdə alınan sıxılmış qazların enerjisidir.  
Tullantısız  istehsal  prinsipl
əri: 
−
  sistemlilik,  enerji  v
ə 
xammal  ehtiyatlarından  kompleks  istifad
ə,  xammal  və  məhsul 
axınlarının 
dövriliyi, 
istehsalın 
ətraf  mühitə  təsirinin 
m
əhdudlaşdırılması. 
Sistemlilik  istehsal,  sosial  v
ə  təbii  proseslərin  qarşılıqlı 
əlaqəsi  və  qarşılıqlı  asılılığının  ifadəsidir.  Enerji  və  xammal 
ehtiyatlarından kompleks istifad
ə istehsal komplekslərinin sahə 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
78 
daxilind
ə  kombinə  olunması  və  sahələr  arası  kooperativlərin 
yaradılması  üçün  imkan  yaradır.  Bu  halda  dig
ər bir sahə üçün 
xammal m
ənbəyi də yarana bilər. Material axınlarının dövriliyi 
(h
ər  şeydən  əvvəl  qapalı  su  və  qaz  dövriyyəsi  tsiklləri)  və 
istehsalın 
ətraf  mühitə  təsirinin  məhdudlaşdırılması  sayəsində 
pres suyu, hava v
ə həmçinin yer səthi, bitki və heyvanat aləmi 
kimi t
əbii ehtiyatların irəlicədən qorunması təmin edilir. 
Mövcud  olan  mü
əssisələrdə  ilk  növbədə  təmizləyici 
qur
ğular  tikilməlidir.  Alınan  tullantılar  ətraf  mühitdən 
müt
əşəkkil surətdə basdırılmaq yolu ilə təcrid edilməlidir. Neft 
kimya  s
ənayesində  tətbiq  olunan  müxtəlif  proseslər  içərisində 
ən aparıcısı eyni zamanda bir neçə məqsədli məhsul alınmasına 
imkan  ver
ən  kompleks  proseslərdir.  Bu  halda  sintetik 
materialların istehsalına s
ərf olunan xərclərin də azalması təmin 
olunur.  M
əsələn  kumol  metodu  ilə  80%  çıxımla  fenolun 
alınması zamanı, eyni zamanda dig
ər bir qiymətli məhsul olan 
asetonun  da  alınmasına  imkan  yaranır.  Bu  prosesd
ə  fenol  və 
asetona  s
ərf  olunan  xərclər  onların  ayrı-ayrılıqda  istehsalı 
zamanı  s
ərf  olunan  xərclərdən  xeyli  aşağıdır.  Hesablamalar 
göst
ərmişdir  ki,  fenolun  asetonla  birgə  kumol  metodu  ilə 
alınması  zamanı  maya  d
əyəri  onun  benzol  –  sulfoturşu 
vasit
əsilə  alınması  üsulu  ilə  müqayisədə  15%  aşağıdır.  Bu 
halda h
əm də xüsusi kapital qoyuluşu da xeyli aşağı düşür. 
Son 
zamanlarda 
parafin 
karbohidrogenl
ərinin 
oksidl
əşməsinin  yeni  sxemi  işlənib  hazırlanmışdır  ki,  burada 
eyni  zamanda  h
əm  asetaldehid,  həm  formaldehid  və  həm  də 
metanol  alınır.  Bu  istehsalın  kombin
ə  olunması  hesabına 
m
əhsulun  maya  dəyəri  və  xüsusi  kapital  qoyuluşu  azalmışdır. 
Maye parafinl
ərin oksidləşməsi zamanı yağ turşuları və spirtlər 
alınır. Ya
ğ turşuları yağların əvəzləyicisi kimi sabunbişirmədə, 
spirtl
ər isə plastifikatorlar istehsalında istifadə olunur. 
Əvvəllər  sulfat  turşusu,  inkişaf  etmiş  əlvan  metallurgiya 
v
ə tərkibində kükürd olan xammalların hasil edildiyi rayonlarda 
istehsal edilirdi. Hal-hazırda neft distillatlarının hidrot
əmizləmə 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
79 
prosesl
ərinin  tətbiq  olunması  kükürd  və  sulfat  turşusu 
istehsalını  neft-emalı  zavodlarında  t
əşkil  etməyə  imkan 
yaratmı
şdır. 
Sintetik  materialların 
əsasən  neft  –  kimya  sənayesi 
m
əhsullarından  alınması  oduncağa  xeyli  qənaət  edir.  Neft  – 
kimya  xammalları 
ən  mühüm  kimya  məhsullarının  istehsalı 
üçün 
əsas  mənbə  hesab  olunur.  ABŞ-da  neft  –  kimya  ümumi 
istehsal olunan kimya materiallarının ç
əkicə 40%-ini, qiymətcə 
70% -ini t
əşkil edir. 
Kimya s
ənayesi yeni materiallar, plastik kütlələr, sintetik 
kauçuklar,  sintetik  lifl
ər və s. istehsalına görə ən inkişaf etmiş 
s
ənaye sahələrindəndir. Bu neft – kimya sənayesinin durmadan 
inki
şaf  etməsi  və  xammal  kimi  təbii,  yolüstü  və  neft  –  zavod 
qazlarından, neft distillatlarından v
ə neft emalı tullantılarından 
istifad
ə olunması sayəsində mümkün olmuşdur.  
Neft  –  kimya  xammallarından  AB
Ş-da  metanol, 
akrilonitril,  polietilen,  divinil,  izopropil  spirti,  sirk
ə  turşusu, 
ksilollar v
ə s. istehsal olunur. Sintetik etil spirti istehsal edən ilk 
qur
ğu  Sumqayıt  şəhərində  yerləşən  “Sintetik  kauçuk” 
zavodunda 1952-ci ild
ə işə buraxılmışdır. Bu vaxta qədər üzvi 
sintez üçün xammal m
ənbəyi koks-kimya və yeyinti məhsulları 
olmu
şdur. 
Neft  v
ə qazın kimyəvi emalının təşkili nəticəsində 1964-
cü  ild
ən  yeyinti  məhsullarından  alınan  etil  spirtinin  sintetik 
kauçuk  üçün  emalı  prosesi  dayandırılmı
şdır.  Məsələn,  sintetik 
yolla  alınan  etil  spirtinin  maya  d
əyəri  yeyinti  məhsullarından 
alınan spirtin maya d
əyərindən 2-2,5 dəfə aşağı olmuşdur. Eyni 
zamanda  çoxlu  miqdarda  qiym
ətli  yeyinti məhsullarına qənaət 
olunmu
şdur. Bir mln dkl spirtin alınması üçün 35 min tondan 
çox taxıl v
ə ya 25 min tondan çox kartof və ya da 5,5 min ton 
etilen v
ə ya 15 min ton butan və ya propan sərf olunur. Sintetik 
yolla  etanolun  alınması  milyon  tonlarla  taxıla  q
ənaət  etməyə 
imkan verir.  
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
80 
T
əbii  qazdan  alınan  amonyakın  maya  dəyəri  koks  və 
kömürd
ən alınan amonyakın dəyərindən iki dəfə aşağıdır. Təbii 
qazdan  alınan  metanolun  maya  d
əyəri  daş  kömürün 
qazla
şdırılması  məhsullarından  ayrılan  sintez  qazdan  alınan 
metanolun  maya  d
əyərindən  35-40%  aşağıdır.  Daş  kömürdən 
t
əbii  qaza  keçdikdə  1  ton  metanolun  alınmasına  sərf  olunan 
kapital qoyulu
şu 25-30% azalır.  
T
əbii qazın termooksidləşdirici pirolizi yolu ilə asetilenin 
alınması onun maya d
əyərinin karbid üsulu ilə alınan asetilenin 
maya  d
əyərindən    40%    aşağı  düşməsinə  şərait  yaradır. 
Asetilen,  metanol  v
ə amonyakın təbii qazdan alınması iqtisadi 
c
əhətdən  ən  əlverişli  üsul  hesab  olunur.  Sintetik  etanolun  ən 
s
əmərəli  alınma  üsulu  onun  neft  hasili  və  emalı  qazlarından 
alınması hesab olunur.  
Əsas  neft  –  kimya  sənayesinin  istehsal  məhsulları  – 
müxt
əlif  monomerlərin:  asetilen,  etilen,  propilen,  butilen, 
izobutilen,  divinil,  izopren,  stirol, 
α
-metilstirol,  akrilonitril, 
kaprolaktam  v
ə  digər  məhsulların  alınmasından  ibarətdir. 
Neftin  katalitik  v
ə  termiki  krekinq  proseslərinin  köməyilə  bir 
sıra  açıq  neft  m
əhsulları  almaq  mümkündür.  Hesablamalar 
göst
ərmişdir ki, neft – kimya sənayesində kimyəvi emal olunan 
xammalın  payına  3-3,5%  neft  v
ə təbii qaz düşür. Yolüstü qaz 
komponentl
əri  olan  butan  və  izopentanın  emalı  təbii  kauçuku 
əvəz edən poliizopren və polidivinil sintetik kauçukunu almağa 
imkan  verir.  Bu  növ  sintetik  kauçuklardan  istifad
ə  olunması 
şinlərin işləmə müddətini 1,5 dəfə artırır ki, bu da şin istehsalını 
nisb
ətən  ixtisar  edir  və  yeni  şin  zavodlarına  kapital 
qoyulu
şunun həcmini azaldır. 
Neft  –  kimya  s
ənayesi  sintetik  liflərin  alınması  üçün 
xammal  olan  kaprolaktamin  istehsalına  s
ərf  olunan  benzolun 
çox  hiss
əsini  verir,  lafsanın  istehsalı  üçün  xammal  mənbəyi 
rolunu  oynayır.  Bu  lifin  maya  d
əyəri  yuyulmuş  təbii  yundan 
alınan lifin maya d
əyərindən üç dəfə aşağı olur. Belə ki, ildə 6 
min  ton  lafsan  istehsal  ed
ən  zavod  milyon  qoyundan  alınan 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
81 
m
əhsul  qədər  məhsul  verir.  Neft  –  kimya  sənayesi  digər  yun 
əvəzləyicisi  olan  nitron  lifinin  alınması  üçün  xammal  verən 
yegan
ə  bir  sahədir.  Neft  –  kimya  sənayesi  meşə  –  kimya 
s
ənayesi ilə birlikdə yanmayan plyonka və təbii ipəyi əvəz edən 
asetat ip
əyini istehsal edir. 
 
3.4.  Neft – kimya xammallarının əsas növləri. 
Neft  –  kimya  s
ənayesi  geniş  xammal  bazasına  malikdir. 
Bunlara  t
əbii  və  yolüstü  qazlar,  neft  emalı  və  stabilləşdirmə 
qazları, yüngül v
ə ağır neft distillatları və neft daxildir. Təbii və 
yolüstü qazlardan, neft emalı qazlarından, neft distillatlarından, 
neft m
əhsullarının kükürdsüzləşdirilməsi qazlarından, maye və 
b
ərk  parafinlərdən  və  digər  üzvi  yarımməhsullardan,  plastmas 
m
əmulatları və sintetik qətranlar, sintetik kauçuklar və sintetik 
lifl
ər  üçün  xammallar,  yuyucu  maddələr  və  yağ  əvəzləyiciləri 
alınır.  
T
əbii  qaz  –  amonyak,  sidik  cöhəri  və  digər  azotlu  güb-
r
ələrin, metil spirtinin və formalinin, asetilenin, xlormetanların 
v
ə  qrum  qazlarının  alınmasında  istifadə  olunur.  Amonyak, 
formalin 
əsasında  karbamid  qətranları,  asetilen  əsasında  isə 
polixlorvinil  q
ətranları,  akrilonitril,  sintetik  kauçuk  və  sintetik 
lifl
ər alınır. 
T
əbii  qazlardan  asetilen  vasitəsilə  asetaldehid,  sirkə 
tur
şusu,  sirkə  anhidridi,  vinilasetat  və  onlar  əsasında  polimer 
m
əhsulları alınır.  
T
əbii  qaz  –  tərkibində  90-98%  metan  olan  qazdır.  Onun 
t
ərkibində daha ağır komponentlər çox məhduddur. Təbii qazın 
istiliktör
ətmə qabiliyyəti 1 m
3
 -
ə görə 8600 kkal təşkil edir. 
Yolüstü  qazlar  –  t
əbii  qazdan  tərkibində  metanla  yanaşı 
etan,  propan,  butanlar,  pentanlar  v
ə  heksanların  olması  ilə 
f
ərqlənir. 
Yolüstü  qazlardan  etilen,  propilen,  butilenl
ər,  divinil, 
izopren  v
ə  benzol  alınır.  Yolüstü  qazların  komponentləri 
spirtl
ərin,  etilen  və  propilen  oksidlərinin,  etilenqlikolların, 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
82 
etanolaminl
ərin,  qliserinin  və  digər  məhsulların  istehsalında 
ba
şlıca xammal mənbəyi hesab olunur.  
Yolüstü qazların komponentl
ərindən olan propan, normal 
butan 
əsas piroliz xammalı hesab olunur ki, bunun da əsasında 
etilen  v
ə  propilen  alınır.  Bundan  başqa  butan  və  izopentan 
divinil v
ə izoprenin alınması üçün əsas xammal mənbəyi hesab 
olunur. Yolüstü qazlar – neft m
ədənlərində 6-10% həcmdə, və 
ya bir ton neft
ə görə 60-100 m
3
 alınır.  Bir ton neftin istismarı 
zamanı  ayrılan  qazın  miqdarı  qaz  faktoru  adlanır  v
ə  neftli 
layların  d
ərinliyindən,  neftin  və  yolüstü  qazların  xassəsindən, 
yataqların qazsızla
şdırılma dərəcəsindən  və s. asılı olur.  
Qaz  benzin  zavodlarında  yolüstü  qazlar  qurudulur,  b
ərk 
asılı  hiss
əciklərdən,  kükürddən  və  CO
2
  –d
ən  azad  olduqdan 
sonra  quru  qaza  (
əsasən metandan ibarət olan) və əsasən etan, 
propan,  butan,  pentan  v
ə daha ağır karbohidrogenlərdən ibarət 
olan qeyristabil benzin fraksiyasına ayrılır.                                                 
Neftin  stabill
əşmə  qazları  yolüstü  qazlardan  onunla 
f
ərqlənir  ki,  onların  tərkibi  əsasən  propan,  butan,  pentan  və 
izopentandan  ibar
ət  olur.  Bunlar  da  sintetik  kauçuk 
monomerl
əri  olan  divinil  və  izoprenin  alınması  üçün  ən  qatı 
xammal m
ənbəyi hesab olunur. Neft-kimya sənayesi üçün əsas 
karbohidrogenl
ər  xammalı  mənbəyi  neft  emalı  zavodlarıdır. 
Neft-emalı  zavodları  metan-hidrogen  fraksiyasını  verir  ki, 
bundan  da  neft-kimya  zavodlarında  amonyak,  metil  spirti, 
asetilen  alınır.  Neft-emalı  zavodlarının  verdiyi  metan-etan 
fraksiyasından  etilen,  propan-butan-pentanlar  fraksiyasından 
divinil,  dar  benzin  fraksiyasından  benzol,  toluol  v
ə  ksilollar, 
parafinl
ərdən  zülallar,  yağ  turşuları  və  spirtlər,  H
2
S-d
ən  isə 
sulfat  tur
şusu  və  kükürd  alınır.  Neftin  emalı  zavodlarında 
karbohidrogen  qazları  birba
şa  qovma,  termiki  və  katalitik 
krekinq,  koksla
şma,  katalitik  riforminq  və  hidrotəmizləmə 
prosesl
ərində alına bilər.  
Katalitik 
riforminqin 
yüngül 
qazları 
CH
4
-H
2
 
fraksiyasından  ibar
ətdir.  Bu  fraksiya  NH
3
,  CH
3
OH  v
ə 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
83 
kaprolaktam  alınmasına  gedir.  Katalitik  v
ə  termiki  krekinq  və 
h
əmçinin  də  kokslaşma  prosesi  ən  çox  çıxımla  karbohidro-
genl
ər  almağa  imkan  verir.  Katalitik  krekinq  zamanı  qazların 
çıxımı  15%,  termiki  krekinq  zamanı  qazların  çıxımı  7,7%, 
koksla
şma  qazlarının  miqdarı  prosesə  verilən  xammala  görə 
10% olur. 
Neft  emalı  zavodlarında  qazlar 
əsasən  3  fraksiyaya 
ayrılırlar: 
1) Quru qaz fraksiyası 
əsasən tərkibində xeyli miqdar etan 
v
ə etilen olan CH
4
-H
2
 fraksiyası; 
2) Propan - propilen fraksiyası; 
3) Butan - butilen fraksiyası. 
İndividual  olaraq  karbohidrogenlər  (C
3
H
8
  v
ə  qatı  C
4
H
8
  ) 
polimerl
əşmə  və  alkilləşmə  proseslərinin  tullantıları  kimi  də 
alınırlar.  
Hidrot
əmizlənmə qazları əsasən H
2
S-d
ən ibarətdir ki, o da 
kükürd v
ə sulfat turşusunun alınmasına gedir.  
Bütün  prosesl
ərdən  alınan  qazlar  ayrılmaya  verilir. 
Burada  bir  axında  katalitik  v
ə  termiki  krekinq,  kokslaşma 
prosesl
ərinin  tərkibində  doymamış  karbohidrogenlər  olan 
yüngül  uçucu  m
əhsulları,  digər  axında  birbaşa  qovma  və 
platforminq  prosesl
ərindən  alınan  tərkibində  əsasən  parafin 
karbohidrogenl
əri olan məhsullar ayrılır. 
Neft emalı qazlarının ümumi ehtiyatları t
əkrar proseslərin 
rolundan,  daha  do
ğrusu  neftin  emal  dərinliyindən  asılıdır. 
Qazların çıxımının açıq neft m
əhsullarından asılılığı cədvəl 3.1-
d
ə göstərilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
84 
 
 
Qazların çıxımının açıq neft məhsullarından asılılığı. 
                                                                                           
Cədvəl 3.1 
Açıq neft m
əhsullarının 
çıxımı, % il
ə 
50 
55 
60 
65 
Qazın ümumi çıxımı, o 
cüml
ədən: 
 C
3
H
8 
–fraksiyası 
 C
4
H
10 
–fraksiyası 
 C
3
H
6
– C
3
H
8 
fraksiyası 
 C
4
H
8
– C
4
H
10 
fraksiyası 
 Quru doymu
ş qaz 
 Quru doymamı
ş qaz 
 
 
0,5 
0,7 
0,3 
0,7 
1,0 
0,3 
 
 
0,5 
0,7 
0,5 
1,1 
1,1 
0,5 
 
 
0,5 
0,7 
0,7 
1,6 
1,1 
2,4 
 
 
0,5 
0,7 
0,8 
1,9 
1,1 
4,0 
 
Neft
ə görə açıq məhsulların çıxımı 55% olan halda alınan 
qazlar:  etilen,  propilen,  divinil,  izobutilen  bir  sıra  m
əhsulların 
alınmasında xammal m
ənbəyi kimi yararlıdır. İl ərzində 12 mln 
ton neft emal ed
ən neft emalı zavodlarında propan və butandan 
60 min ton etilen v
ə 30 min ton propilen almaq olur.  
65%  açıq  neft  m
əhsulları  emal  edən  böyük  neftayırma 
zavodları  güclü  xammal  m
ənbəyi  hesab  olunur.  Hər  bir  belə 
zavodlarda 190 min ton etilen, 100 min ton propilen v
ə 125 min 
ton divinil almaq olur. 
Platforminq  qur
ğularında  aşağı  benzin  fraksiyasından 
aromatik  karbohidrogenl
ər  –  benzol,  toluol  və  ksilollar  alınır.  
62-85
0
C-d
ə  qaynayan  fraksiyadan  benzol,  85-110
0
C-d
ə 
qaynayan 
fraksiyadan 
toluol, 
110-140
0
C-d
ə  qaynayan 
fraksiyadan ksilollar alınır.  
Katalitik  riforminq  qur
ğularında  avtomobil  benzini 
komponentl
əri  alınır.  Riforminq  məhsullarının  emalı  zamanı 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
85 
yan m
əhsul kimi oktan ədədi 45-50-dən artıq olmayan rafinatlar 
alınır.  
Neft – kimya s
ənayesi sahələrinin çox perspektiv xammal 
m
ənbələrindən  biri  də  parafinlər  və  tərkibində  H
2
S  olan 
qazlardır.  
Parafinl
ər  sintetik  yağ  turşularının,  spirtlərin  və  sintetik 
yuyucu vasit
ələrin istehsalında da istifadə olunur. Bu məhsullar 
qı
şda  istifadə  olunan  dizel  yanacaqlarının  istehsalında  orta 
distillatların 
deparafinsizl
əşdirilməsi  prosesində  tullantı 
m
əhsulları hesab olunur. 
Neftayırma  zavodlarının  maye  parafin  ehtiyatları  sintetik 
yuyucu vasit
ələrin alınması üçün lazım olan ehtiyacı da ödəyir. 
Ya
ğ turşuları yuyucu vasitələrin alınması üçün əsas xammaldır. 
Ya
ğ  turşularını  isə  neftayırma  zavodlarında  dizel  yanacağının 
deparafinsizl
əşdirilməsi  qurğularında  istehsal  etmək  olar. 
Kerosin  v
ə  dizel  distillatlarının  hidrotəmizləmə  qurğularında 
alınan qazların t
ərkibində olan hidrogen sulfid, dizel və kerosin 
distillatlarının  kükürdd
ən  təmizlənməsi  üçün  həyata  keçirilən 
hidrogenl
əşdirici emal prosesləri nəticəsində yaranır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
86