Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16
§2. Ağqoyunluların mənşəyi.
Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesində iştirak etmiş qədim tayfa birliklərindən biri də Ağqoyunlulardır. Ağqoyunlular da "türkman" adlanan etnik qrupa daxil olmuşdur. Ağqoyunlu tayfa birliyinə daxil olan tayfaların və boyların mənşəyi problemi Azərbaycan tarixşünaslığında araşdırılmamış və onların Azərbaycanın etnik və siyasi tarixində oynadığı rol müəyyən edilməmişdir. Bu əsasən Azərbaycan Sovet tarixşünaslığında ölkəmizin etnik tarixinin tədqiqata cəlb [35-36] olunmaması ilə bağlıdır. Buna görə də Türkiyə tarixşünaslığında bu tayfalarla bağlı olan araşdırmalar maraq doğurur. Türkiyə tarixçiləri arasında Ağqoyunlu tayfalarına bu adın verilməsi ilə bağlı fıkir birliyi yoxdur. Bu fıkir müxtəlifliyi qədim türklərdə qoyunun (qoç) totem kimi qəbul edılib-edilməməsindən doğmuşdur. Məsələnin elmi həlli, bilavasitə bundan asılıdır. Tarixçilərin bir qismi bu adın Ağqoyunlulara qədim totemleri ilə bağlı verildiyini göstərir. 149
M.X.Yınançın fikrincə, Ağqoyunlular qədimdən qoyun toteminə bağlı olmuş və islamı qəbul etdikdən sonra da bu totemə sadiq qalmış, bayraqlarına qoyun (qoç) təsvirləri çəkdirmiş, qəbir daşlarını qoç heykəlləri şəklində qoydurmuşlar. 150
Ş.Q.Səfəroğlu və Ə.Müdərrisoğlu da belə hesab edirlər ki, "Ağqoyunlu" adı türklərin islamaqədərki dövrün qoyun totemi ilə bağlıdır. Ağqoyunlular əcdadları olan hun türklərinin ən"ənələrini davam etdirmişlər. 151
Hər iki müəllif "Ağqoyunlu" adını coğrafi cəhətlə bağlamağa çalışaraq qeyd edirlər ki, Qoyunlu (hun) türklərinin Anadolunun cənubunda yerləşmiş boyları "Ağqoyunlu", Şimalında məskunlaşmış boyları isə "Qaraqoyunlu" adlandırlmışdır. Azərbaycan tədqiqatçılarından E.Q.Mehrəliyev də "Qaraqoyunlu" və "Ağqoyunlu" adlarındakı "qara" və "ağ" sözlərinin coğrafı cəhət bildirdiyini göstərir. 152
Osman Turan Ağqoyunluların qoyunun qədim totemləri olduğu üçün bu adı qəbul etdiklərini və bayraqlarına da ağqoyun (qoç) rəsmlərini qoyduqlarını qeyd edir. 153
Türk tarixçilərinin bir qismi türklərdə qoyunun (qoç) totem kimi qəbul olunmadığını qeyd edir. Ağqoyunlulara bu adın bəslədikləri qoyun sürülərinin rənginə görə verildiyini bildirir. Həmin tarixçilər bunu, Oğuz boylarına aid onqonların əti yeyilməyən yırtıcı quşlar olması və onqon kimi qəbul edilmiş heyvanın ətinin yeyilməməsi faktı ilə əsaslandırmağa çahşırlar. 154
ağqoyun rəsmi olduğu üçün onlara bu ad şamil edilmişdir. 155
Bu fikir həm [36-37]
bə"zi Türkiyə tarixçiləri, həm də Azərbaycan tarixçiləri tərəfindən qəbul edilmişdir. 156 Hətta son tədqiqatlarda da bu fıkir öz əksini tapmışdır. 157
Həmin fikirlə razılaşmaq çətindir. Çünki tayfanın, sülalənin öz adını bayrağındakı ağ qoyun rəs- minə görə alması inandırıcı deyildir. Burada belə bir sual meydana çıxır. Tayfa bayraqlarının yaranmasına qədərki dövrdə bu tayfa necə adlanmışdır? Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Ağqoyunluların əski təfəkküründə qoyun (qoç) onqon olduğu üçün bu adı yaşatmış və bayraqlarına da ağ qoyun rəsmi qoymuşlar. Bə"zi türk tarixçiləri Ağqoyunlu bayraqlarında ağqoyun rəsminin olmadığını göstərirlər. Onlar Topqapı Saray muzeyində saxlanılan, Uzun Həsənə aid olan ağ bayraq üzərində qoyun rəsminin olmadığını, içərisində isə "Sultan Həsən Bahadur" sözləri yazılmış Bayandur damğasının vurulduğunu qeyd edirlər. 158
Qeyd olunmuş fikirlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Ağqoyunlulara bu adın qoyunun (qoç) qədim onqonları olmasına görə verilməsi fikri tarixi mifoloji qaynaqlarla əsaslandırıldığı üçün haqlı sayıla bilər. Ağqoyunlu tayfa birləşməsinə daxil olmuş müxtəlif tayfaların və boyların Azərbaycanda məskunlaşması və onların mənşəyi məsələsi ilə bağlı türk tarixçiləri arasında fikir vəhdəti yoxdur. Tarixçilərin bə"ziləri orta əsrlərin Osmanlı qaynaqlarına əsaslanaraq, Ağqoyunluların XIII əsrin sonunda Elxani Arğun xanın (1284-1291) zamanında Orta Asiyadan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəldiklərini göstərirlər. 159
Həmin fikir bə"zi Azərbaycan tarixçiləri tərəfindən də qəbul edilmişdir. 160
və Anadoluya Oğuz xaının dövründə gəldikləri qeydindən "Oğuzu" "Arğun" oxumaqla səhvə yol verdiklərini göstərir. 161 M.X.Yınancın fikrincə, "Cahan ara" və "Nigaristan" əsərlərinin müəllifi olan Qazi Əhməd Qaffari Ağqoyunluların çox qə- [37-38]
-dim zamanlardan e'tibarən Diyarbəkirdə yerləşdiklərini qeyd etmişdir. "Məcmə üt-təvarix" əsərinin müəllifi Heydər Razi də həmin fikri təsdiq edir. 162 XVI əsr tarixçisi İbrahim Hərir də "Tarixi Humayuni" adlı əsərində Ağqoyunlu tayfalarının çox qədimdən Anadoluda yaşadıqlarını və bəylərinin Səlcuq sultanlarının əmirlərindən olub Diyarbəkr vilayətinin onlara iqta verildiyin bildirir. 163
Ağqoyunluların əcdadlarının islama qədərki dövrdə İranın əksər vilayətlərini fəth etmiş Oğuz xanın zamanında Diyarbəkr tərəflərinə gələrək orada yurd saldıqlarını nəzərə çatdırır". 164
"Kitabi-Diyarbəkriyyə" əsərində verir. Müəllif "Uzun Həsənin ulu babası Ağqoyunlu dövlətinin qurucusu olmuş Qara Yuluq Osmanı bir-bir adlarını saymaqla, Bayandur xan vasitəsilə 52-ci arxa dönənindən Oğuz xana çıxararaq Ağqoyunluların Oğuz, ye"ni türkman elinin Bayandur boyundan bir sülalə olduğunu göstərir. 165
Mahmud Qaşğari adlarını bir-bir sadaladığı 24 Oğuz boyları içərisində Kınık və Kayıdan sonra Bayandur boyunun olduğunu qeyd edir. 166
Bayandur xanın, həmçinin onun sərkərdəsi Salur Qazanın və məsləhətçisi 17 Qorqud Ata Bayatın, yaxud Dədə Qorqudun Orta Asiyanın Oğuz tayfalarına mənsub olduqlarını Ağqoyunlu Uzun Həsənin 1470-ci ildə şahzadə Bəyazidə məktubundan da görmək olur: "Talenin hüdudlarında yaşayan Bayandur xanın qəbilə və adamları, Bayat və Oğuzlar bizim xoşbəxt dövlətimizin sahəsi altına sığınıb xilas olmuşlar". 167
Sülaləyə öz adını verən Oğuz xanın nəvəsi Bayandur xan kiçik qardaşı "Beçənəqı" Sayramda öz yerinə Türküstana canişin qoyduqdan sonra, özü Qarabağ qışlağına və Göycə dəniz yaylaqlarına gəldi, ölkəsini oğulları arasında bölüb, dünyadan köçdü". 168 Onun soyundan olan "Sunqur bəy (Qara [38-39] Osmanın 22-ci arxa dönəni) haqqında deyilir ki, o, peyğəmbərin (Məhəmmədin) müasiri olmuş və Orta Asiyadan Dəşti Qıpçaq yolu ilə Azərbaycanın Alagöz və Göycə dəniz bölgəsinə yerləşmiş və islam dininə girməmişkən düşmənlərlə vu- ruşduğu zaman bir oxla yaralanıb ölmüşdü". 169
Əbu Bəkr Tehraninin verdiyi mə"lumatlara görə Əlincə qalası Xəlifə Harunun və Hadinin dövründə (VIII əsrin sonunda - IX əsrin əvvəllərində) Qıpçaq xanın, Xəlifə Əmin və Mə"munun dövründə (809-833-cü illər) Şəktür bəyin ixtiyarında olmuşdur. 170
F.Sümer Əbu Bəkr Tehraninin Ağqoyunluların şəcərəsində Tur Əli bəydən öncə qeyd olunmuş tarixi şəxsiyyətlər haqqındakı mə"lumatına şübhə ilə yanaşır. 171
Bu münasibətlə O.Əfəndiyev yazır ki, Əbu Bəkr Tehrani şübhəsiz ki, Uzun Həsənin nəslinin qədimliyini göstərməyə Bayandurların hakimiyyətinin qanuniliyini əsaslandırmağa çalışmışdır. Lakin bu genelogiya tarixilikdən heç də uzaq deyildir. 172
F.Kırzıoğlu Əbu Bəkr Tehraninin verdiyi mə"lumatlara əsaslanaraq, Oğuzların Bayandur boyuna mənsub olan Ağqoyunluların VII əsrdə Türküstandan Qıpçaq ölkəsinə, oradan isə Azərbaycana gələrək Alagöz dağı ilə Göycə gölü sahillərində yerləşdiklərini, Əlincə qalasına sahib olduqlarını və sonralar Alagöz-Göycə gölü - Əlincə bölgəsindən Diyarbəkrə köçdüklərini göstərir. 173
Həmin fikrə X.Koroğlu da gəlmişdir. O, yazır: "Ağqoyunlu birliyinə daxil olan Bayındır qəbiləsi VII əsrdə Qıpçaq çölündən keçib Qafqaza gəlmiş, Alagözlə Göycə dəniz arasındakı yaylaqda, Kür və Araz qıraqlarında yerləşmişdir. Sonra onlar Diyarbəkrə köçmüşlər və nəhayət, burada güclü Ağqoyunlu dövləti yaratmışlar". 174
edilir. F.Sümerin qənaətinə görə, Bayandurlar XI əsrdə Səlcuq istilasında iştirak etmişdir. Əbul Qazidəki Türkmən rəvayətlərində Bayandurların XI əsrin II yarısında və ya XII əsrdə İraqda [39-40] yaşayan türkmən qəbilələrinin ən qüvvətlisi olduğuna aid bir xatirə vardır. 175
Lakin F.Sümerin fıkrincə, Bayandur boyunun bir tayfası olan Ağqoyunlular Şərqi Anadoluya Səlcuq istilası zamanı deyil, daha sonralar - Monqol yüprüşləri dövründə gəlmişlər. 176
Ağqoyunluların mənşəyi məsələsində Türkiyə tarixçiləri arasında mövcud olan mühüm fikirlərdən biri də onların Hun tayfalarına bağlanılmasıdır. M.X.Yınancın fikrincə, qədimdən qoyun toteminə bağlı olduqları üçün bayraqlarına və qəbir daşlarına qoyun (qoç) təsvirlərini həkk edən və islamı qəbul etdikdən sonra da bu totemi tərk etməyən Ağqoyunlular erkən orta əsrlərdə böyük rol oynamış qon ("qoyun") türk elindən qalmış kiçik bir dəstə olmuş, qədim Qoyunlulardan ayrılaraq Anadoluya gəlmiş və buradakı Oğuzların Bayandur boyuna daxil olmuşlar. 177
Z.V.Toğan "Oğuz dastanı"nın təhlili əsasında belə nəticəyə gəlir ki, Bayandurlular digər Hun tayfaları kimi V əsrin 60-cı illərində Qafqaz Dərbəndi yoluyla Azərbaycana daxil olmuş və Göyçə gölü - Van gölü bölgəsində yerləşmişdilər. 178 Z.V.Toğan IV əsrdə Azərbaycanın cənub-qərb ərazisində yerləşmiş Ağ Hunlarla Ağqoyunlular arasında yaxın əlaqə olduğunu qeyd edir. 179
O, Ağqoyunluların bir hissəsinin qədim zamanlardan e"tibarən Azərbaycanda olduğunu, bir qisminin isə monqol istilası dövründə Orta Asiyadan gəldiyini göstərir. 180
yazır ki, Bayandurlar eramızın ilk əsrlərində Xorasandan gələrək Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşmiş, Dəmirqapı Dərbəndi ələ keçirmiş, doqquz tümən Gürcüstan bəylərindən xərac almışlar. 181
Səbuktəkin nəslindən almış və Orta Asiyadan XI və XIII əsrlərdə qərbə [40-41]
köç edərək Azərbaycanın qərb hissəsində məskunlaşmışdır 182 . Bə'zi tədqiqatçılar Ağqoyunluların VIII-IX əsirlərdə, digərləri isə XII-XIII əsirlərdə Orta Asiyadan Azərbaycana köç etdiyini göstərirlər. 183
Lakin buna baxmayaraq, tədqiqatlar sübut edir ki, Azərbaycan xalqının soykökündə iştirak etmiş türk tayfa birliyindən biri olan Ağqoyunlular VI əsrin sonunda və VII əsrin əvvəllərində Qarabağda, Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında yaşamışlar. 184
Ağqoyunlu tayfa birləşməsinin başında Bayandur tayfası dururdu və Ağqoyunlu hökmdarı adətən bu tayfadan olurdu. Faruq Sümer yazır ki, Ağqoyunlu sülaləsi Oğuzların Bayandur boyuna mənsub olduğu üçün hökmdarları Həmzə bəydən e'tibarən pullarına, fərmanlarına, bayraqlarına Bayandur boyununun damğasını qoymuşlar 185
. Ağqoyunlu tayfa birliyində müstəqil Ağqoyunlu tayfası olmamışdır 186
. Tayfa birliyində Bayandur boyu ilə yanaşı, Oğuzların Bayat, Döğər, Çepni, İnallı boylarının Azərbaycanın cənub-qərbində və Şərqi Anadoluda qışlaq və yaylaq həyat tərzi keçirmiş tayfaları və sonralar Cagirlu, Ərəbkirlu, Biçən, Düharlu, Bay- ramlu, Hacılu, Mosullu, Pornək, Qoca Hacılu, Uzun Həsənin Qaraqoyunlular üzərindəki qələbəsindən sonra isə Əfşar, Sə'dlu, Ağmalı, Qacar, Alpout, Ağaçəri və Qaramanlu tayfaları daxil olmuşlar' 87 . Qeyd olunmuş tayfalarla yanaşı Ağqoyunlu tayfa birləşməsinə Şeyxlu, Əhmədli, Təbanlu, Heydərlu, Emirlu, İzzəddin Hacılu, 18 Çavundur, Həmzə Hacılu, Yurtçu, Süleyman Hacılu, Dodurğa, Karqın, Bağdilli kimi Oğuz-türkmən tayfalarının daxil olduğunu görürük. 188
Türk tarixçiləri belə qənaətə gəlirlər ki, Ağqoyunlu tayfa birləşməsində Şeyxlü, Süleyman Hacılu, Çavundur, Dodurğa, Döğər, Karqın, Əfşar və Beğdilli tayfaları siyasi cəhətdən ikinci dərəcəli rol oynamışlar. Ağqoyunlu tayfaları içərisində siyasi baxımdan ən güclüləri Mosullu və Pornəkdir. "Kitabi Diyarbəkriyyədə" Mosullu tayfasının adı 1436-cı ildən öncə çəkilmir. Lakin o, 1451-ci ildə Uzun Həsənin [41-42]
müdafiə etmiş başlıca qüvvə olmuşdur. Uzun Həsənin teymuri hökmdarı Əbu Səid üzərindəki qələbəsində Mosullu Əmir bəy qardaşı Sufi Xəlil mühüm rol oynamışlar. Pornək tayfasının adı ilk dəfə Qara Yuluğ Osmanın Qaraqoyunlu İskəndərlə 1421-ci ildə döyüşü ilə əlaqədar olaraq çəkilir, lakin o 1451-ci ildə Uzun Həsəni müdafiə etmiş tayfalardan biri olmuşdur 189
. Mosullu və Pornək tayfaları Səfəvilər dövründə "Türkman" adı altında birləşərək öz varlıqlarını qoruyub saxlamışlar. 190
zamanlardan e'tibarən Azərbaycanda məskunlaşmış, Monqol istilası dövründə onların bir qismi Anadoluya köç etmiş və sonralar Ağqoyunlularla qaynayıb-qarışmışlar. Ağqoyunlu tayfaları Azərbaycanın və Şərqi Anadolunun həm siyasi, həm də etnik tarixində mühüm rol oynamışlar. Bə'zi türk tarixçiləri Ağqoyunluların ilk vətəninin Şərqi Anadolu olduğunu qeyd edirlər. Onlar Azərbaycana və İrana məhz oradan (Şərqi Anadoludan) köçmüşlər 191
. Türk tarixçilərinin bu müddəaları ilə razılaşmaq çətindir. Çunki Azərbaycan türk tayfalarının Kiçik Asiyaya miqrasiya yolu üzərində yerləşir və buranın türkləşməsi də daha əvvəl baş vermişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, Oğuz tayfaları VII-VIII əsrlərdən e'tibarən Azərbaycanda məskunlaşmışlar 192
. O.Şaiq yazır: "... Səlcuqlarla gələn oğuzların babaları bir neçə əsr əvvəl Azərbaycana gəlmiş və hətta Asiya şəhərlərini belə fəth etmişdir. 193
Eyni fikrə X.Koroğluda da rast gəlirik. Müəllif yazır: "Oğuzlar Qafqazda və Şərqi Anadoluda Səlcuqlardan bir neçə əsr qabaq meydana çıxmışlar 194 . Türk alimi N.S.Banarlı göstərir ki, "Oğuzlar hələ hun dövləti zamanından başlayaraq müəyyən kütlələr halında uzun və qısa fasilələlərlə qərbə doğru-Azərbaycana və Anadoluya axıb gəlmişlər. Onların bu gəlişini təsadüfi hal saymaq olmaz 195 .
Təbiidir ki, Oğuzların bu gəlişində Bayandur boyu da iştirak etmiş və sonralar Azərbaycandakı və Şərqi Analudakı oğuz-türkmən tayfalarının öz ətrafında birləşdirərək güclü tayfa birliyini yaratmışdı. V.Minorski belə hesab edir ki, Ağqoyunlu tayfa birliyi Monqol istilasından öncə mövcud olmasa da, bu birliyə daxil olmuş ayrı- ayrı boylar məskun olduqları bölgələri Səlcuq işğalları zamanı, yə'ni sülalənin rəhbərliyi öz əlinə almasından xeyli əvvəl ələ keçirmişlər. 196 Lakin bə'zi türk tarixçiləri qeyd edirlər ki, Ağqoyunlular Qaraqoyunlu tayfaları kimi Səlcuqların yürüşlərindən çox əvvəl Azerbaycan və Anadoluya gəlib yerləşmişlər' 97 . Tədqiqatçıların verdiyi mə'lumata görə, Ağqoyunlular öncə Azərbaycanda yerləşmiş və sonralar (Monqol istilası zamanı) Anadoluya köç etmişlər 198 .
"fatehlərin bu yeni təbəqəsi tərəfindən müvəqqəti olaraq maskanlanmış olduğu üçün", Monqolların hakimiyyətinin zəifləməsindən sonra Ağqoyunlular Bayandur tayfası ətrafında birləşərək güclü tayfa birliyi yaratmağa müvəffəq olmuşlar. Ağqoyunlu tayfaları Azərbaycanın, Şərqi Anadolunun türkləşməsi və siyasi tarixində mühüm rol oynamışlar. Faruq Sümerin qeyd etdiyi kimi, Ağqoyunlular XV əsrdəki siyasi qələbələrilə hər tərəfdə çox mühüm rol oynamışlar 199 . Təsadüfi deyildir ki, Faruq Sumer Şərqi Anadolunun müasir türklərini qaraqoyunluların və ağqoyunluların varisləri kimi qiymətləndirir. 200
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|