Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tarix elmləri doktoru,
professor O.Ə. Əfəndiyev [4] 5
GİRİŞ
XV yüzillik Azərbaycan tarixində mühüm dönüş dövrüdür. Bu dövr xalqımızın yadelli əsarətindən azad olması, müstəqil dövlətçilik ənənələrinin bərpası kimi tarixə daxil olmuşdur. Azərbaycanda Teymuri ağalığına son qoyulması və yerli
dövlətcilik ənənəsinin bərpasında Qaraqoyunlu tayfalarının əvəzsiz xidməti olmuşdu. Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin yaranması və onların fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sisteminə daha fəal cəlb olunmuş, onun Qərbi Avropa və Şərq ölkələrilə qarsılıqlı əlaqələri daha da güclənmişdir. Vətən tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi, ictimai-iqtisadi tarixi ətraflı tədqiq olunmuşdur. Lakin Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi problemi, onların Azərbaycan tarixində yeri, qarşılıqlı münasibətləri, həmçinin Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Osmanlı və Teymuri qarşılıqlı əlaqələri hərtərəfli tədqiq edilməmişdir. Uzun illər ərzində Türkiyə tarixçilərinin elmi araşdırmalarından tarixçilərimiz hərtərəfli faydalanmamışlar. Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinin tədqiqi ilə məşğul olan türk tarıxçiləri uzun müddət ərzində "ideoloji düşmən" hesab edilmiş, onların əsərlərinə elmi baxımdan qiymət verilməmiş, müəlliflər isə "burjua tarixçisi adı ilə "tənqidlərə məruz qalmışlar. Buna görə də, XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin tarixinin Türkiyə tarixşünaslığında tədqiqinə ətraflı baxış obyektiv zərurətdir. Sovet- Türkiyə münasibətlərinin qeyri-qənaətbəxş olması nəticəsində tarixçilərimizin Türkiyə tarixşünaslığına lazımi səviyyədə müraciət etməməsi problemin aktuallığını şərtləndirən amillərin başlıcasıdır. Nadir əlyazmalar və ilk mənbələrdən yararlanan Türkiyə tarixçilərinin əsərlərinin hərtərəfli araşdırılması tarixşünaslığımızda problemlə bağlı olan boşluğu bərpa etməyə imkan yaradacaqdır. Azərbaycan tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixi ilə bağlı olan məsələlərin əsa- [5-6]
sən tədqiq olunduğunu nəzərə alaraq öz tədqiqatımızda daha çox bu dövlətlərin tədqiqata cəlb olunmamış və lazımi səviyyədə araşdırılmamış məsələlərinə başlıca diqqət yetirilmişdir. Müasir türk tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixinin tədqiqi və təhlili zamanı dövrün türk, fars və ərəb mənbələrindən istifadə edilmişdir. XIV əsrin sonunda Qaraqoyunlu tayfalarının Azərbaycanda baş vermiş siyasi mübarizədə iştirakı, Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvininin əsərində' öz əksini tapmışdır. Qaraqoyunlularla bağlı mühüm məlumata Nizaməddin Şaminin "Zəfərnamə” 2 sində rast gəlmək olur. Burada Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cəlayiri Sultan Əhmədlə münasibətləri, Qaraqoyunlu-Osmanlı, Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri müəllif müşahidələri əsasında yazıldığından əsər ilkin mənbə kimi daha qiymətlidir. Dövrün fars dilli qaynaqları arasında Şərəfəddin Yəzdinin "Zəfərnamə" əsəri 3 mühüm yer tutur. Əsərdə Əlincə qalasının 14 il davam edən mühasirəsi, Sultan Əhməd Cəlayiri və Qara Yusifin "Rum sultanı" İldırım Bəyazidə sığınmaları, Əmir Teymurun təhdidi ilə Türkiyədən çıxıb Şama getmələri və nəhayət cığatay ordusunun "Rum diyarına" hücumunun əsas səbəbi izah edilir. Müəllif Nizaməddin Şami kimi Əmir Teymurun Türkiyəyə hücumunun səbəbini "fıtnə fəsad sahibi" Qara Yusiflə bağlı olduğunu göstərir. Əsərdə Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərinə aydınlıq gətirən müəllif, Əmir Teymurla Qaraqoyunlu Qara Yusif arasındakı düşmənçiliyin səbəbi kimi Qara Yusifin Toxtamış xana yardım göstərməsini bildirir. Qaraqoyunlu dövlətinin Azərbaycanda yaranması, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu-Teymuri, Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri Fəsih Xavafınin əsərində 4 öz əksini tapmışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin yaranması, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Teymuri, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətləri Əbdürrəzzaq Səmərqəndi- [6-7] nin "Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn" adlı əsərində ətraflı verilmişdir. ,
Əbubəkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlı əsəri Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular haqqında geniş məlumat verən qiymətli mənbədir. 6 Əsərdə Ağqoyunlu sülaləsinin mənşəyi, Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu, Qaraqoyunlu-Osmanlı-Tcymuri, Ağqoyunlu-Osmanlı-Teymuri münasibətləri daha ətraflı əks olunmuşdur. Fəzlullah ibn Rüzbehan Xuncinin "Tarixe aləmaraye-Əmini" əsəri 7 xronoloji baxımdan Əbu-bəkr Tehraninin qeyd etdiyimiz kitabının birbaşa davamıdır. 'Tarixe-aləmaraye-Əmini" əsərində Ağqoyunlu dövlətinin siyasi tarixi, Ağqoyunlu - Teymuri, Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərilə bağlı mühüm məlumatlar verilmişdir. Tac əd-Din əs-Səlmaninin "Tarixnamə" əsərində 8 Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərilə bağlı mühüm məlumat öz oksini tapmışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixinin öyrənilməsində XVI əsr müəllifləri Həsən bəy Rumlunun 9 və Şərəfxan Bidlisinin 10 əsərlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Həsən bəy Rumlunun "Əhsənüt-təvarix" əsərində Qaraqoyunlu-Osmanlı, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Teymuri münasibətləri haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin Osmanlı Türkiyəsi ilə qarşılıqlı əlaqələri tədqiq olunarkən Firudin bəyin və Əbdül Hüseyn Nəvayinin nəşr etdirdikləri sənədlər və məktublar toplusundan geniş istifadə edilmişdir. 11
XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin Türkiyə ilə qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsində Osmanlı tarixçilərinin əsərləri önəmli yer tutur. Narrativ Osmanlı mənbələrində Azərbaycanın tarixi barədə sistemli 6 mə'lumat yoxdur. Azərbaycan türk salnaməçilərinin diqqətini yalnız XV əsrdən başlayaraq Osmanlı sultanlarının şərq yürüşləri zamanı özünə cəlb etmişdir. Bəlkə də elə buna görə tədqiqatçılarımız fars mənbələrinə nisbətən osmanlı mənbələrindən az istifadə etmişlər. Müasir türk tarixşünaslığını tədqiq etdiyimiz üçün Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixinin Türkiyə tarixşünaslığında [7-8]
tədqiqinə obyektiv qiymət vermək məqsədilə yeri gəidikcə epistolyar Osmanlı irsinə xüsusi diqqət yetirmişik. XV əsrin Osmanlı tarixçilərindən Dursun bəy özünün "Tarixe-Əbulfəth" 12 əsərində Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə xüsusi yer verilmişdir. Sultan II Mehmedin Trabzonun fəthi ilə əlaqədar gərginləşən Osmanlı- Ağqoyunlu münasibətləri, Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu-Teymuri əlaqələrinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixi, Ağqoyunlu- Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri Şükrullahın, 13 Məhəmməd Nəşrinin, 14 Aşiq Paşazadənin 15 əsərlərində öz əksini tapmışdır. Ağqoyuniu-Osmanlı münasibətləri, xüsusən də 1473-cü il Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi "Fateh Sultan Mehmedin yarlığında" 16
ətraflı verilmişdir. Burada Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinin pisləşməsinin səbəbi, Otluqbeli döyüşü və onun nəticələri geniş təsvir olunmuşdur. Tədqiq olunan problemin araşdırılmasında XVI əsr Osmanlı tarixçisi İbn Kamalın "Təvarixi-ali-Osman" əsərinin VII dəftəri 17 mühüm yer tutur. Müəllif Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə xüsusi diqqət yetirərək Sultan II Mehmedin Ağqoyunlu dövlətinə ("Türkman elinə") hücumunun səbəblərini, 1473-cü il savaşını, Uzun Həsənin məğlubiyyətini, Uğurlu Məhəmmədlə Uzun Həsənin ixtilafı, həmçinin başqa əlaqədar hadisələri təfərrüatla təsvir etmişdir. Osmanlı tarixçilərindən Xoca Sə'dəddin Əfəndi "Tacüt-təvarix" 18 əsərində Qaraqoyunlu dövlətinin yaranması, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Teymuri, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətləri haqqında ətraflı mə'lumat vermişdir. Əsərdə Sultan Mehmed Fatehin Uzun Həsənə məktubu verilmiş, Otluqbeli döyüşü daha ətraflı şərh olunmuşdur. Osmanlı tarixçilərindən Hüseyn Əfəndinin "Bədai ulvəqai" 19 adlı əsərində XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin Osmanlı dövlətilə münasibətləri, o cümlədən Cəlayiri-Qaraqoyunlu-Teymuri-Osmanlı əlaqələri, Qara Yusifin Osmanlı sultanı I Mehmedlə dinc münasibətləri, II Sultan Murad və [8-9] Qara İsgəndər arasındakı ziddiyyət, Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətləri (Osmanlı müəlliflərinə xas olmayan cəhətdir ki, müəllif ağqoyunlularla ziddiyyətin başlanmasında əsasən II Sultan Mehmedi təqsirləndirir), məşhur Otluqbeli döyüşünün təfsilatı və dəqiq tarixi, ağqoyunlulara qarşı Osmanlı qoşununda Qaraqoyunlu əmirlərinin də döyüşməsi haqqında mə'lumat vermişdir. Problemin araşdırılması zamanı Türkiyədə cap olunmuş sənədlər toplusundan da istifadə olunmuşdur. 20
Müasir türk tarixşünaslığında problemin təhlili zamanı F.Metsopskinin, 21 R.T.Klavixonun, 22
İ.Şiltbergerin 23 əsərlərindən də faydalanılmışdır. Azərbaycan tarixşünaslığında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixinin tədqiqi işinə 40-cı illərdə İ.P.Petruşevski tərəfindən başlanmışdır. Onun XV əsr Azərbaycan dövlətlərinə dair əsərləri 1949-cu ildə nəşr olunmuşdur. 24 Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ictimai-iqtisadi və siyasi tarixi C.İbrahimovun 25 , M.Abidovanın 26 , Y.Mahmudovun 27 , Ş.Fərzəliyevin 28 , M.Seyfəddininin 29 , O.Əfəndiyevin 30 , S.Məmmədovun 31
tayfalarının mənşəyi problemi, bu tayfaların Azərbaycanın siyasi tarixində oynadığı rol, Qaraqoyunlu- Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətləri və digər məsələlər geniş şəkildə tədqiq olunmamışdır. Respublika dövründə (1923-cü ildən etibarən) Türkiyənin həyatının bütün sahələrində (habelə maarifin və elmin inkişafında) böyük dönüş baş verdi. Bu dövrün milli maarif nazirliyi maarif məsələlərində M.A.Atatürkün fikirlərindən faydalanmış, onun elmin bütün sahələrində, tarix elmində "millətçi, xalqçı, inqilabçı, dünyəvi, respublikaçı vətəndaşlar yetişdirmək" 32 prinsipini 1924-cü ilin 3 mart fərmanı ilə qanu- niləşdirmişdir. Lakin tarix elminin hərtərəfli inkişafı prosesi bir qədər sonra, 1931-ci ildə M.K.Atatürkün təşəbbüsü ilə Türk Tarixi Qürumu" təsis edildikdən sonra başlandı. Cəmiyyət aprelin 15-də mühacir Y.Akçuranın sədrliyi ilə fəa- [9-10]
liyyətə başladı. Onun yaradılması işində Türkiyədə formalaşmış tarixçilərlə yanaşı, mühacir olan, lakin türk mühitinə xeyli dərəcədə uyğunlaşmış Ə.Cəfəroğlu, A.Kurat və Z.V.Toğan iştirak etmişdilər. 33 TTQ yarandığı ildən etibarən türk və dünya tarixinin müxtəlif problemleri ilə əsaslı surətdə məşğul olmuş, elmi konfranslar təşkil etmiş, nəşr işini nizamlamışdı. Onun strukturu və gördüyü işlər Gökər Fəxrinin 1983-cü ildə nəşr etdirdiyi əsərdə 34 özünün geniş əksini tapmışdır. Türkiyədə tarixi tədqiqat işi yalnız TTQ ilə məhdudlaşmır. Respublika dövründə yenidən qurulmuş İstanbul Universitetində, 1935-ci ildə yaradılmış Ankara Universitetində tarix həm tədris, həm də tədqiq edilir. Avropa və ABŞ tarix elmindən fərqli olaraq türk tarixşünaslığında məktəblərə və ya cərəyanlara ayrılma kəskin şəkildə sezilmir. Burada hər bir tarixçi məşğul olduğu problemə M.K.Atatürkün "xalqçı, inqilabçı, dünyəvi, respublikaçı və millətçi" olmaq prinsiplərindən yanaşır 5 . Lakin bu o demək deyildir ki, eyni bir problemlə məşğul olan tarixçilərin hamısı məsələlərə vahid mövqedən yanaşmış, ümumi nəticələrə gəlmişlər. Z.V.Toğan yazır: "Zatən, insanın hadisələrə qiymət vermək barəsində daima işinə yarayacaq sabit və qərarlaşmış bir me"yarı yoxdur. "Əbədi həqiqətlər" deyilən şeylər də hər cəmiyyətin, hər zamanın, hətta bir cəmiyyət daxilində müxtəlif qrupların və şəxslərin dərk etməsinə görə başqa-başqa şəkillər alır" 36 . Məhz bu 7 mə"nada türk tarixçilərinin Azərbaycanın tədqiq olunan dövrünün müxtəlif problemləri haqqındakı fikirləri fərqlənir. Problemin türk tarixşünaslığındakı fikir ayrılıqları isə tarixçilərin o dövrün türk tarixində həlledici rol oynamış siyasi dairələrə münasibəti və onların ictimai həyatda tutduqları mövqeyi ilə müəyyən olunur. TTQ-nun yaradılmasından sonra Azərbaycan tarixinin tədqiqinə maraq artmışdı. 1932-ci ildə Azərbaycan tədqiqatçısı Ə.Cəfəroğlunun rəhbərliyi ilə "Azərbaycan yurd bilgisi" jurnalı nəşr olunmağa başlandı. Bu jurnalda F.Köprülünün 37 ,
Z.V.Toğanın' 8 , Ə.Cəfəroğlunun 39 Azərbaycanın orta əsrlər taprıxınə dair məqalələri çap edildi. Problemin türk tarixşünaslığında tədqiqi əsrimizin 20-cı illərində yox dərəcəsində idi. Yalnız Rza Nurun 12 cildlik əsəri istisna təşkil edir. O, əsərinin 4-cü cildində Qaraqoyunlularla Ağqoyunlular haqqında müxtəsər məlumat verməklə kıfayətlənmişdir 40 . 30-cu illərin əvvəllərində Əli Kəmalinin 41 , sonra isə Əbdürrəhim Şərif bəyin 42
tarixşünaslığında problem ilk dəfə İ.H.Uzunçarşılının monoqrafiyasında 43 xüsusi tədqiqat obyekti kimi araşdırılmışdır. İ.H.Uzunçarşılı ilkin qaynaqlara istinad edərək Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ictimai-sıyasi tarixinin canlı mənzərəsini yaratmışdır. İ.H.Uzunçarşılının bu əsəri problemin türk tarixşünaslığında tədqiqi sahəsində ilk nümunə olmuş və sonrakı araşdırmalar üçün mühüm rol oynamışdır. 40-cı illərin əvvəllərində M.X.Yınancın problemlə bağlı olan əsərləri nəşr olundu. 44 M.X.Yınanc ağqoyunlulara həsr edilmiş tədqiqatında ilkin qaynaqlara əsaslanaraq ağqoyunluların mənşəyi problemi, onların Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda məskunlaşması tarixi, dövlətin yaranması, onun qonşu dövlətlərlə münasibətləri haqqında dəyərli fikirlər irəli sürmüşdür. M.X.Yınanc Qaraqoyunlu dövlətinin Cahanşah dövrünü də geniş şəkildə tədqiq etmişdir. O, bu əsərlərində ilk dəfə olaraq Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövrünün mənbəyi olan Əbu Bəkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbəkriyyə" əsərindən geniş surətdə istifadə etmişdir. Bu mənbəyə əsaslanan müəllif bir çox tarixi gerçəklikləri aydınlaşdırmışdır. Z.V.Toğan 1946-cı ildə nəşr olunmuş "Ümumi türk tarixinə giriş" 45 adlı əsərində Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixinə xüsusi diqqət yetirmişdir. 40-cı illərin sonunda və 50-ci illərdə F.Sumerin problemlə bağlı olan elmi məqalələri çap olunmağa başladı. 46 Bu əsərlərdə əsas diqqət qaraqoyunlulara və ümumiyyətlə Oğuz tayfalarına [11-12]
verilmişdir. 50-ci illərin əvvəllərində F.Kırzıoğlunun nəşr etdirdiyi əsərlərdə 47 də Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi, onların Azərbaycanda məskunlaşması, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin siyasi tarixinin bəzi məsələləri tədqiq olunmuşdur. 50-60-cı illərin türk tarixşünaslığı problemin işıqlandırılması baxımından çox zəngindir. Bu illərdə tədqiq olunan dövrün müxtəlif məsələləri haqqında S.Tanselin 48 , A.S.Ərzininin 49 , Y.Öztunanın 50 , Ş.Turanın 51 , F.Sumerin 52 , O.Turanın 53 və B.S.Baykalın 54 əsərləri çap olundu. Bu əsərlərin əksəriyyətində Ağqoyunlu- Osmanlı münasibətlərinə daha geniş yer verilmişdir. Səlahəddin Tansel Fateh Sultan Mehmedin siyasi və hərbi fəaliyyətinə həsr edilmiş monoqrafiyasında Osmanlı mənbələrinə istinad edərək Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərini birtərəfli qaydada şərh etmiş və osmanlıların Şərqdə yeritdiyi istilaçılıq siyasətinə haqq qazandırmışdır. F.Sümer Qaraqoyunlulara dair əsərində Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında əsas rol oynamış Qaraqoyunlu tayfalarının mənşəyi, onların Azərbaycanın və Şərqi Anadolunun siyasi tarixində oynadığı rolu və dövlətin siyasi tarixinin Cahanşah hakimiyyətinə qədərki dövrünü ətraflı şəkildə işıqlandırmışdır. 70-80-cı illərdə öyrənilən problemin müxtəlif tərəfləri ilə bağlı olaraq əsərlərin nəşr işi davam etdirildi. O.Turanın 55 , M.Ərəndilin 56 , F.Sumerin 57 , Y.Yucelin 58 , İ.Barmaqsızoğlunun 59 , İsmayıl Akanın 60 , Ə.Çayın 61 ,
62 əsərlərində tədqiq olunan dövrün müxtəlif məsələləri işıqlandırılmışdır. F.Sümer yenidən ağqoyunlularla bağlı olan mövzuya qayıtmış və bir neçə məqaləsini nəşr etdirmişdir. İsmayıl Akanın Qara- qoyunlu-Teymuri münasibətlərinə aid olan araşdırmaları da maraq doğurur. Yuxarıda adları çəkilmiş bütün tarixçilərin problemlə bağh olan başlıca fikirləri monoqrafiyanın fəsillərində ətraflı şəkildə araşdırılacaqdır. Son illərdə də Türkiyə tarixşünaslığında problemin müxtəlif tərəflərilə bağlı olan əsərlər nəşr edilmişdir.° 3 [12-13] Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|