Neft va gaz konlari geologiyasi va geofizikasi

Ko‘llarning geologik ishi

Ko‘l suvi to‘lqinlari ko‘l qirg‘og‘ini yemiradi. Ko‘l qirg‘og‘idan yemirilgan jinslar cho‘kib, ko‘l tagida to‘plana boradi. Bu cho‘kindilar mexanik va kimyoviy bo‘ladi; kimyoviy cho‘kindi suv oqib chiqmaydigan ko‘llarda hosil bo‘ladi, chunki suv oqib chiqadigan ko‘llarda bu xil cho‘kindilar suv bilan oqib ketadi.

Mexanik cho‘kindilar hamma ko‘llarda ma’lum bir qonuniyat bo‘yicha cho‘kadi. Dag‘al cho‘kindilar suvning ko‘lga quyilish joyida

cho‘kadi, maydalari ko‘lning ichkarisiga borib cho‘ka boshlaydi. Irg‘itma to‘lqin sohilga muttasil urilib turgan yerlarda dag‘al cho‘kindilar

• 
  tosh, shag‘al, qum cho‘kadi.
  

Hamdo‘stlik mamlakatlaridagi eng katta ko‘llar
5-jadval

Ko‘llarning nomlari	Maydoni, ming km ^2	Chuqurligi
Kaspiy dengiz-ko‘li	424,3	1014
Orol dengiz-ko‘li	63,8	68
Baykal	31.8	1741
Ladoga	18,4	230
Onega	9,9	120
Taymir	7,0 - 6,0	-
Issiqko‘l	6,2	765
Xanka	4,4	10
Chud-Pskov	3,6	14,6
Chani	2,63	10
Olako‘l	2,3	41
Ilmyon	2,2 - 1,1	9,7
Zaysan	1,8	8,5

Dag‘al va mayda mexanik cho‘kindilar bilan bir qatorda ko‘l tagida organik il - sapropellar to‘planadi. O‘t bosib ketgan ko‘llarda sapropellar ko‘l tagida bir necha metr qalinlikda to‘planib, ko‘l botig‘ini to‘ldirib yuboradi. Diatom suv o‘tlarining ko‘pligidan kremniyga aylanadi.

Botqoqlanuvchi ko‘llarda o‘simlik chirindilari ko‘p bo‘ladi va ular torfga aylanadi.

Agar ko‘lga organik moddalari ko‘p daryo yoki soy kelib quyilsa, ko‘l tagiga qoraroq, qo‘ng‘ir yoki yashil, oxra rangli il cho‘kadi. Bu il tarkibida temir ko‘p bo‘lib, suv o‘tlarining o‘sishiga yordam beradi, bakteriyalar, griblar, suv o‘tlari paydo bo‘ladi.

Chuqur ko‘llarda oqsil moddalarning chirishidan serovodorod vujudga keladi.

Hozir yo‘q bo‘lib ketgan qadimgi - uchlamchi davr ko‘llarida ko‘pincha ko‘mir qatlamlari, ganch, tuz, temir rudasi qatlamlari, ko‘l bo‘ri, ba’zan o‘simlik va hayvon qoldiqlari uchraydiki, bular ko‘l yoshini va ko‘l hayoti tarixini aniqlashga yordam beradi.

Ko‘llarning rivojlanish bosqichlari. Ko‘l va daryo yotqiziqlari sekin-asta to‘planib, ko‘l kotlovinalarining shaklini o‘zgartiradi.

Ko‘lning rivojlanishi quyidagi bosqichlardan iborat:

1. 
   Yoshlik davri. Bu davrda ko‘l yotqiziqlari ko‘lning shakliga bilinarli darajada ta’sir qilmaydi. Ko‘lda hosil bo‘ladigan daryo allyuviysi bilan ko‘l yotqiziqlari aralashib hali ko‘lning relyefini o‘zgartira olmaydi.
   

2. 
   Yetuklik davri - daryo allyuviylari ko‘lda to‘planib, qirg‘oq bo‘yi sayozligini hosil qiladi; daryoning yirik cho‘kindilari esa, quyar joyida
   

to‘planib, delta yotqiziqlarini hosil qiladi; daryo loyqalari esa ko‘l tagiga cho‘kib, uning relyefini tekislaydi; lekin bunda ko‘l o‘zining oldingi shaklini butunlay yo‘qotmaydi.

3. 
   Keksalik davri - hamma yerni allyuviy egallaydi, ko‘l kotlovinasi cho‘kindilar bilan to‘lib, yo‘qolib ketadi. Ko‘lning tagida loyqa va yirik allyuviy to‘planadi. Ko‘l sharoitiga moslashgan o‘simliklar uning qirg‘og‘ida ko‘payib boradi.
   
4. 
   Kuchsiz davri. Ko‘l bu davrda ko‘lmakka aylanadi. Ko‘lning markaziy qismi loyqaga to‘lib qoladi va hattoki qirg‘oq sayozligi bilan tenglashadi. Ko‘l qirg‘oqlari qirg‘oq bo‘yi qiyaliklariga aylanadi. Ko‘l juda sayozlashib qoladi, hamma yerida qirg‘oq bo‘yi florasi taraqqiy etadi.
   

5. 
   Botqoqlikka aylanish davri. Ko‘l loyqa bosishi va o‘simliklar qoplashi natijasida sayozlanadi, ko‘l florasi botqoq o‘simliklariga o‘z o‘rnini beradi. Bu esa ko‘lning ko‘lmakka aylanganligini xarakterlaydi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, hamma sayoz ko‘llar yoki botqoqliklar ko‘lning oxirgi bosqichi ekanligidan dalolat bermaydi, ular o‘z holicha mustaqil holda ham hosil bo‘lishlari mumkin, lekin agar ayrim sabablar uning normal rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatmasa, har qanday ko‘l ertami-kechmi botqoqlikka yoki sayoz ko‘lga aylanadi.
   

Shunday qilib, ko‘l rivojlanishining oxirgi bosqichi botqoqliklar bo‘lib, bu to‘g‘rida alohida to‘xtalib o‘tamiz.

Botqoqliklar. Yer yuzining (ko‘proq pasttekisliklarning) chuchuk yoki sho‘r suv bilan kuchli namlangan qismlari botqoqliklar deb ataladi. Botqoqlik suvi tuproqni butunlay qoplashi yoki tuproqqa shimilgan holda bo‘lishi mumkin. Odatda ko‘pchilik botqoqliklar xilma-xil botqoq o‘simliklari bilan qoplangan bo‘ladi.

Botqoqliklar suvga to‘yinish sharoitiga qarab, pastqam yerlardagi va baland yerlardagi botqoqliklarga bo‘linadi.

Quruqlikning pastqam yerlaridagi botqoqliklar har doim yoki o‘qtin-o‘qtin suv bilan ko‘milib turadi. Bunday botqoqliklarda sizot suvlari ko‘pincha Yer yuziga yaqin bo‘ladi.

Baland yerlardagi botqoqdiklarda esa, sizot suvi juda chuqurda, botqoqlik esa, sizot suvi gorizontidan yuqorida joylashadi, bunday botqoqliklar asosan yog‘inlardan suv oladi. Birinchi tip bilan ikkinchi tip botqoqliklardan tashqari oraliq tipdagi botqoqliklar ajratiladi.

Botqoqliklar o‘simliklariga qarab 3 turga bo‘linadi: 1) o‘tli botqoqliklar; 2) zamburug‘li botqoqliklar va 3) aralash o‘simlikli botqoqliklar.

O‘tli botqoqliklar pastqam botqoqliklarda uchrab, ularda qiyoq, qamishlar o‘sadi. Zamburug‘lar esa baland yerda joylashgan botqoqliklarda o‘sadi. Zamburug‘lar to‘planib, chirib torf yotqiziqlarini hosil qiladi. G‘arbiy Sibir taygasida, ayniqsa Vasyugane botqoqligida torfning qalinligi 5-8, hattoki 10 m gacha yetadi.

Aralash o‘simlikka (o‘tli va zamburug‘li) ega bo‘lgan botqoqliklar ko‘proq oraliq botqoqlik tipiga kiradilar. Biz bu botqoqlik tipida qiyoqni ham qamishni ham, moxlarni ham va o‘tloqlarni ham uchratamiz.

Botqoqliklar ham ko‘llarga o‘xshab, o‘zgarmay qolmaydilar. Pastqam yerlarda joylashgan botqoqliklar o‘simlik qoldiqlarining to‘planishi bilan do‘ng yerlarga, pushtalarga aylanib qoladilar.

Baland yerda joylashgan botqoqliklar ham o‘zgaradilar, ular bora-bora qalin torf qatlamlariga aylanadilar, ularning usti qurib, o‘rmon o‘simligi bilan qoplanadi. Shu bilan bir qatorda torf botqoqliklari botqoqlanmagan yerlarni ham botqoqliklarga aylantirishlari mumkin. Shunday qilib, botqoqlik o‘z rivojlanishida birinchi galda, torfli yerlarga, keyin esa tabiiy sharoit natijasida o‘tloqqa yoki o‘rmonlar o‘sadigan yerlarga aylanadi. Botqoqliklarda torfdan tashqari, botqoq rudasi, oltingugurt kolchedani, vivianit va boshqalar uchraydi. Lekin bu qazilmalar torf botqoqliklarida juda kam bo‘ladi.

Botqoqliklarning geografik tarqalishi. Botqoqliklar hamma geografik kengliklarda ham uchraydi, lekin eng ko‘p tarqalgan yerlari o‘rtacha mintaqaning o‘rmon zonasi va tundra zonasidir. Botqoqliklar bilan qoplangan yerlarning maydoni haligacha ma’lum emasdir.
Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, uning maydoni taxminan 3,5 mln
km².
Faqat ittifoqimizning Yevropa qismida botqoqlik 300000 km² ga yaqin yerni egallaydi.

Botqoqliklar juda notekis tarqalgan. Masalan, Novgorod oblastida 20 foizni, Polesyeda 28 foizni, Finlyandiyada 30 foizni, g‘arbiy Sibir va Vasyuganyeda 50 foizni yer botqoqlikka to‘g‘ri keladi.

Yog‘in-sochinning ko‘pligi, bug‘lanishning kamligi va suv o‘tkazmaydigan qatlamlarning yer betiga yaqin bo‘lishi botqoqlikning hosil bo‘lishidagi asosiy omillardandir.

Botqoqliklar o‘rtasida asosiy o‘rinni sfagn botqoqliklari egallaydi. Sfagn botqoqliklari baland yerlardagi botqoqliklar tipiga kirib, turli xil relyef shakllarida paydo bo‘ladi. Sfagn botqoqliklarining eng ko‘p tarqalgan joyi Irlandiya orolidir. Bu yerda botqoqliklar asosan yon bag‘irlarda uchraydi. Uzoq yoqqan yog‘inlardan keyin torf qatlamlari yon bag‘ir bo‘ylab pastga yuvilib tusha boshlaydi.

Ayrim hollarda bu oqim uylarni, daraxtlarni oqizib, dalalarni yuvib ketgan.

Sfagn botqoqliklarining janubiy chegarasi Minsk - Moskva - Perm - Sverdlovsk bo‘ylab o‘tadi. Janubda esa Dnepr, Don, Volga, Kuban daryolarining quyilish joyida uchrab, ular qamishzor bilan qoplanib yotadi.