Neft va gazlarning hosil bo’lishi gaz

Neft va gazlarni Yer qobig’ida joylashish sharoitlari
Hozirgacha ma'lum bo’lgan neft va gaz konlari asosan cho’kindi tog’ jinslari bilan bog’liq. Neftli va gazli tabaqalarni o’z ichiga olgan cho’kindi tog’ jinslari "neft-gazli svita" deb ataladi. Cho’kindi jinslarni litologik jihatdan ta'riflash-ularning geologik paydo bo’lish sharoitiga va birinchi navbatda cho’kindilar to’plangan maydonning platforma, geosinklinal va o’tkinchi geotektonik rivojlanish qonuniyatlariga bog’liq.
Odatda geosinklinal sharoitlarda neft va gaz konlari kam uchraydi. Eng ko’p neft va gaz tarqalgan litologik fasiyalari:
a)ohaktosh, dolomit;
b)qumtosh va qum qatlamchali gillar;
v)qumtosh va qumlar;
A.A. Xain bo’yicha 74% konlar terrigen tarkibli jinslarga, 18% esa terrigen-karbonatli jinslarga joylashgan. Tabiatda neft, gaz va suv uchun joy kollektor hisoblanadi. Ayrim geologlar kollektorni tabiatda rezervuar deb ataydilar. Tabiatda rezervuar-bu neft, gaz, suv uchun tabiiy joy hisoblanib, uning ichida harakatda bo’ladi.
Tabiiy rezervuarlarning 3 ta asosiy turini ajratish mumkin: 1.Qatlamli(tabaqa) rezervuarlar;
2. Yaxlit rezervuarlar;
3. Litologik jihatidan hamma tomoni o’ralgan noto’g’ri rezervuarlar.
Neft va gazlarning to’planishi-atrofdagi tog’ jinslar va tabaqalarning (qatlam) struktura xislatlariga bog’liq. Dunyodagi ma'lum bo’lgan neft va gaz konlarining 99,9%i cho’kindi tog’ jinslariga joylashgan.
Neft va gazlar uchun joy bo’lishi mumkin bo’lgan tog’ jinslari va ularni qazib olishda foydalanishi mumkin bo’lgan tog’ jinslar-kollektor deb ataladi. 78 Tog’ jinslarining kollektorlik xossasiga g’ovaklik va o’tkazuvchanlik kiradi.
Tog’ jinslarining kovakchalari har doim ochiq bo’lavermaydi, ularning bir-biridan ajragan yopiq bo’shliqlari ham bo’ladi. Faqat bir-biri bilan aloqada bo’lgan kovakchalarning hajmi-ochiq kovakcha "haqiqiy g’ovaklik" deb ataladi. Ochiq g’ovaklik gaz, neft va suv bilan to’yingan bo’ladi. Kovakchalarning katta-kichikligiga qarab ularning ayrimlarida neft va gazning aralashishi va boshqalarida esa aralashmasligi mumkin. Neft, gaz va suvlarning aralashishi mumkin bo’lgan kovakchalarning hajmi "effektli g’ovaklik" deb ataladi. Neftli tog’ jinslari uchun effektli g’ovaklik katta ahamiyatga ega. Hamma kovakchalarning umumiy yig’indi hajmi esa ikkinchi darajali hisoblanadi. Kollektor suyuqlikni faqat saqlash emas, qzidan effektiv o’tkazishi kerak. Tog’ jinsi o’zining kovakchalari va darzliklari orqali suyuqliklarni bosim pasaygandan keyin o’zidan o’tkazish qobiliyati o’tkazuvchanlik deb ataladi.Kollektorning bu xossasi neft geologiyasida katta ahamiyatga ega. Neft va gaz to’plamlarini joylashish sharoitlarini bilish uchun avvalo uni neftgazgeologik rayonlashtirish asosida o’rganish kerak. Neftgazgeologik rayonlash - tadqiq etilayotgan hududni geotektonik tuzilishiga hamda uni tashkil qilgan cho’kindi jinslar tarkibi va regional neftgazliligiga qarab turli tartibdagi bir-biriga bog’liq bo’lgan bo’laklarga ajratishdir. Ma'lum geologik qoidalarga asosan ajratilgan bu bo’laklar n e f t g a z g ye o l o g i k t o’ p l a m l a r deb ataladi. Neftgazgeologik to’plamlar tasnifiga ko’p tadqiqotchilar o’z ishlarini bag’ishlaganlar. Chunki, turli toifadagi bunday to’plamlarni ajratish yer bag’ridagi neftgaz konlarini bashoratlash va ularni samarali qidirish ishlarining yo’nalishlarini belgilash imkonini beradi. Neftgaz to’plamlarining genetik tasnifini 1959 79 yili mashhur olim A.A.Bakirov ishlab chiqib, 1964 yili Hindistonda o’tgan XXII - Jahon geologik kongressida umumjahon neft mutaxassislarining hukmiga havola etdi. Bu tasnif olimlar e'tiboriga loyiq bo’ldi va jahon kongressi ilmiy maqolalar to’plamida chop etildi. A.A.Bakirov neftgazgeologik rayonlashtirish prinsiplarini, ya'ni turli toifadagi neftgaz to’plamlarini ajratish o’oidalarini ishlab chio’di. Bunday rayonlashtirishga asosan neftgazli provinsiyalar, oblastlar, neftgaz yig’iluvchi zonalar, konlar va uyumlar ajratiladi. Quyida neftgazgeologik to’plamlarning prof. A.A.Bakirov tavsiya etgan tushunchalarini keltiramiz. N e f t g a z l i p r o v i n s i ya (NGP) - geologik tuzilishi va shakllanish tarixi, shuningdek neftgazning stratigrafik kengligi jihatidan umumiyligi bilan faro’lanadigan turli geotuzilmalardan tarkib topgan yaxlit bir geologik hudud. N e f t g a z l i o b l a s t (NGO) - geologik tuzilishi, rivojlanish tarixi va har bir geologik davr mobaynida neftgaz hosil bo’lishi va yig’ilishida o’tmish (paleo) geografik va tektonik sharoitlarning umumiyligi bilan faro’lanadigan yaxlit bir yirik geotuzilma tarkibidagi hududdir. N e f t g a z l i r a y o n (NGR) - neftgaz oblastining bir bo’lagi bo’lib, geotuzilmalarning xususiyatlariga qarab ajratiladigan, u yoki bu neftgaz yig’iluvchi zonalarning birikmasidan iborat. N e f t g a z y i g’ i l u v ch i z o n a l a r (NGYZ) - geologik jihatdan o’xshash, biri-biri bilan genetik jihatdan bog’liq va yondosh, bir guruhga mansub tutqichlardagi konlarning yig’indisidir. N e f t g a z k o n l a r i - kichik bir mahalliy maydonda joylashgan bir yoki bir necha tutqichlardagi neftgaz uyumlarining yig’indisidir. N e f t g a z u yu m l a r i - bir yoki bir necha qatlamlarda umumiy neft-gaz-suv, gaz-suv yoki neft-suv chegarasi bilan nazorat qilib turiladigan yagona to’plam. 80 Yuqorida tavsiflab o’tilgan neftgazgeologik to’plamlar mahalliy (lokal), zonal va regional to’plamlarga ajratiladi. L o k a l ( m a h a l l i y ), ya'ni yakka to’plamlarga neft va gaz to’plangan tutqichlardagi, hamda ma'lum kollektor jinslardagi (g’ovakli, yoriqli va h.k) yakka uyumlar hamda bir tutqichda vertikal kesim bo’ylab mujassamlangan uyumlar yig’indisidan tashkil topgan neft va gaz konlari kiradi. Z o n a l n ye f t g a z to’plamiga genetik jihatdan birbiriga yaqin yoki bir turli va morfologik jihatdan o’xshash hamda yondosh lokal geostrukturalarda mujassamlangan neftgaz konlari majmuasidan iborat bo’lgan neftgaz to’planuvchi zonalar va bunday zonalarni birlashtiruvchi neftgaz rayonlari kiradi. N e f t g a z n i n g r ye g i o n a l t o’ p l a m i - ma'lum geostrukturaviy elementlarning genetik turiga mansub bo’lgan neftgaz to’planuvchi zonalarning yig’indisidan iborat bo’lgan neft va gazli oblast va provinsiyalarni o’z ichiga oladi. Neft va gazlarning hosil bo’lishi Neft va tabiiy gazning tabiatda hosil bo’lishi haqidagi muammo uzoq tarixga ega bo’lsa ham, ammo shu kunga qadar o’z yechimini uzil-kesil topgani yo’q. Ushbu o’tgan davr mobaynida o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida belgilangan farazlarni umumlashtirgan holda, ba'zi bir ekzotik qarashlardan tashqari, quyidagi uch yirik guruhga bo’lish mumkin: 1. Organik; 2. Noorganik va 3. Mikstgenetik. O r g a n i k f a r a z asosan, neft biosferadagi organik moddalarning qayta o’zgarishidan hosil bo’lgan mahsulot deb hisoblanadi. Unga ko’ra tirik organizmlar (hayvonot va o’simlik dunyosi) geologik o’tmishda cho’kindi tog’ jinslarda qatlangandan so’ng ularning molekulyar tuzilishi qayta o’zgarishidan neft hosil bo’ladi. Molekulyar qayta o’zgargan mahsulotlar bilan neft orasida o’zaro molekulyar bog’liqlik va o’xshashlik borligi aniqlandi. Uglevodorodning, umuman neftning, tarkibida azot, oltingugurtli va metalloorganik birikmalarning molekulyar 81 tuzilishi va tarkibi o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi ma'lum bo’ldi. Shuningdek organik moddalarning molekulyar tuzilishi bilan genetik o’xshashligi borligi tasdiqlandi. Bu o’z navbatida neftni noorganik sintez yo’li bilan hosil bo’la olmasligini ko’rsatdi. Organik moddalar va neft uchun umumiy bo’lgan muhim xususiyatlardan biri ularning optik faolligidir. Neftning optik faolligi asosan triterpan va steran turidagi uglevodorodlar bilan bog’liq, bunga gopan(С27Н46) misol bo’la oladi. Uning molekulyar tuzilishida organik moddalar (dengiz suvo’tlari, bakteriyalar) ga xos bo’lgan to’rtta geksanaften xalqalar qatnashadi. 1888 yilda nemis olimlari G.Gefer va K.Engler hayvonot qoldiqlaridan neft olish mumkinligini laboratoriya usulida isbot qildilar. Ular 4000S harorat va 10 atmosfera bosim ostida seld yog’ini haydab, undan har xil mahsulot va gaz olishga muyassar bo’ldilar. 1919 yilda xuddi shunday tajribani akademik N. D. Zelinskiy qayta amalga oshirib, o’simlik qoldig’idan shunga o’xshash mahsulotlarni oldi. Neftning organik moddalardan hosil bo’lishidan darak beruvchi muhim xususiyatlaridan biri, unda son - sanoqsiz "molekulyar qazilmalar" - xemofossillarning bo’lishidir, ya'ni bioorganik moddalardan meros bo’lib o’tgan molekulyar strukturalardan iboratligidir. Neftni mukammal o’rganish uning tarkibida aniqlanilayotgan xemofossillar sonining oshishiga olib kelmoqda. Xemofossillar miqdori neft tarkibida 30-40% gacha yetishi mumkin deb hisoblanmoqda. Neftning muhim biogen belgilaridan biri, tirik modda xususiyatiga ega bo’lgan izoprenoidli uglevodorodlardan, ayniqsa fitan va pristanlardan tarkib topganligidir. Pristan - ayrim hayvonlar tanasida uchraydi. Uglevodorodlarning har bir turi organik sintezning yuqori bosqichida sun'iy sintez yordamida olinishi mumkin. Uning sintezi tabiiy sharoitlarda ham sodir bo’ladi. Lekin, С20Н42 uglevodorodi nazariy jihatdan 366-319 izomerli stukturaga ega, ammo neftda ko’p miqdorda ulardan faqat biri - tirik moddadan iborat fitan 82 qatnashadi. Meros biogen strukturalarga ko’plab n-alkanlar (С17 va undan yuqori) kiradi, ular uzun zanjirli kislorodga boy biokimyoviy birikmalar - mumlarning termokatalizidan hosil bo’ladi. Neftdagi miqdori 10-15%, ba'zan 40% gacha bo’ladi. Biogen yog’li kislotalardan hosil bo’ladigan n-alkanlar "toq" parafinlar "juft" lariga nisbatan ko’p bo’ladi. Neftning hosil bo’lishi murakkab va uzoq davom etadigan jarayon bo’lib, u cho’kindi tog’ jinslarining hosil bo’lishi bilan bog’liqdir. Bu jarayonning sodir bo’lishi uchun yirik dengiz va okean havzalari, shuningdek ko’l va daryolar o’zanidan iborat havzalar ham qulay makon hisoblanib, cho’kindi jinslarning qatlanish jarayoni subakval, ya'ni suvli muhitda kechishi lozim. Aks holda quruqlikdagi organik materiallar oksidlanishi natijasida torf va ko’mirga aylanishi mumkin. Har bir dengiz va okean o’zining o’simlik va hayvonot olamiga ega. Neft va gaz hosil bo’lishida esa okean va dengizlarning katta hajmini egallovchi mikroorganizmlar (planktonlar) muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, neft va gaz hosil bo’lishida albatta suvli muhit bo’lishi zarur. Shu o’rinda Abu Rayhon Beruniyning quyidagi fikrini ko’rib chiqamiz: "Dengiz o’rni quruqlik, quruqlik o’rni esa dengiz bilan almashadi". Arabiston cho’llari xuddi ana shunday hodisani o’z boshidan kechirgan. Bu yerlar o’z vaqtida dengiz suvlari bilan qoplangan bo’lib, hozirda esa cheksiz qumliklar bilan qoplangan". Bugungi kunga kelib Arabiston cho’llarida joylashgan davlatlarda (BAA, Saudiya Arabistoni, quvayt va boshqalar) yirik neft konlari mavjud bo’lib, bu esa neft hosil bo’lishida suvli muhitning zarurligini va shu o’tmish suvli muhitda organik moddalarning yirik masshtabda barq urib rivojlanganligidan dalolat berib, yuqorida aytilgan fikrni tasdiqlaydi. Tarqoq organik moddalarning qayta o’zgarishidan hosil bo’ladigan neft mahsulotlarining molekulyar tuzilishini chuqur va mukammal o’rganish natijasida ko’pgina tadqiqotchilar neft hosil bo’lishi asosan organik yo’l bilan amalga oshishi mumkin deb hisoblaydilar. 83 Neft va gazning organik yo’l bilan hosil bo’lishligi haqidagi ilmiy tadqiqotlar qator olimlar tomonidan (A.A.Abelson, O.M.Akromxo’jaev, A.A.Bakirov, E.A.Bakirov, A.G.Boboev, M.S.Burshtar, A.I.Bogomolov, N.B.Vassoevich, N.N.Vilson, V.S.Vishemirskiy, V.V.Veber, A.A.Geodekyan, V.V.Glushko, I.M. Gubkin, N.A.Eremenko, V.I.Ermolkin, M.K.Kalinko, A.A.Karsev, A.E.Kontorovich, S.P.Maksimov, V.D.Nalivkin, S.G.Neruchev, I.I.Nestrov, A.A.Petrov, O.A.Radchenko, K.F.Rodionova, A.A.Trofimuk, V.A.Uspenskiy, U.Kolombo, M.Lui, M.Xant, T.Xobson va boshqalar) turli cho’kindi havzalar misolida jadal rivojlantirildi. Neft yaratuvchi yotqiziqlardagi organik moddalar litogenez jarayonining hamma bosqichlarida neftga aylanishi kuzatiladi. A.A.Bakirov akad. I.M.Gubkinning ilmiy ishlarini taraqqiy qildirib, 1955 yil litosferada neft va gazning hosil bo’lish jarayoni olti bosqichdan iboratligini ko’rsatdi: 1) organik moddalarning yig’ilishi; 2) uglevodorodlarning hosil bo’lishi yoki generasiyasi; 3) uglevodorodlarning siljishi yoki migrasiyasi; 4) uglevodorodlarning to’planishi yoki akkumulyasiyasi; 5) uglevodorod uyumlarining saqlanishi yoki konservasiyasi; 6) uglevodorod uyumlarining buzilishi yoki qayta taqsimlanishi. Ta'kidlangan har bir bosqich, o’zaro bog’liq va bir-birini quvvatlovchi ichki va tashqi quvvat manbalari ta'sirida va o’rab turgan muhitning o’ziga xos sharoitlarida sodir bo’ladi. Muhitning tashqi quvvat manbalariga: 1) asta - sekin ortib borayotgan ustqatlamlar bosimi (geostatik bosim); 2) tektonik kuchlar bosimi; 3) suyuqlik va gazlarning (flyuidlar) og’irlik kuchlari ta'sirida harakatlanishi natijasida sodir bo’lgan gravitasion kuchlar; 4) Erning harorat oqimi tasiri; 5) gidrodinamik kuchlar; 84 6) kapillyar kuchlar kiradi. Muhitning ichki quvvat manbalariga: 1) mikroorganizmlarning va fermentlarning biokimyoviy ta'siri; 2) organik modda saqlovchi yotqiziqlarning katalitik ta'siri; 3) organik moddalar va uglevodorodlarning ichki kimyoviy quvvati ta'siri; 4) qatlamlardagi radioaktiv minerallarning ta'siri; 5) jinslarning kristallanish va qayta kristalllanish quvvati; a) molekulyar kuchlar, b) uglevodorodlarni kichik g’ovaklardan katta g’ovaklarga siqib chiqaruvchi suvning molekulyar kuchi, v) uglevodorodlarning va yotqiziq jinslarning tarang kengayish kuchlari, g) jinslarning zichlanish quvvati, d) elektrokinetik kuchlar kiradi. N e f t h o s i l b o’ l i sh i d a g i n o o r g a - n i k f a r a z XIX asr davomida paydo bo’ldi. M. Bertollo (1866), A. Biasson (1866), S. Kloei (1878) o’zlarining uglevodorodlarning noorganik sintezi bo’yicha o’tkazgan laboratoriya tadqiqotlari asosida ishlangan gipotezalarini taklif etdilar. D.I.Mendeleev 1877 yilda "Ximiya asoslari" kitobida "karbid gipoteza"sini ilgari surgan edi. Ushbu gipotezaga muvofiq Yer qa'ridagi darzliklar bo’ylab Yer markaziga o’arab atmosfera suvlari sizib boradi, temirli karbid bilan reaksiyaga kirishadi va uglerod bilan o’zaro ta'sir etadi. Natijada to’yingan va to’yinmagan uglevodorod hosil bo’ladi. Ushbu uglevodorod shuningdek, darzlik va yoriqlar bo’ylab yuqoriga migrasiya qiladi va qulay sharoit bo’lgan joyda neft uyumi ko’rinishida shakllanadi. AQShda uni Ye. Mark Dermat (1938), R.Robinson (1963) tomonidan taklif etildi, biroq geolog-neftchilar tomonidan u qat'iy qarshilikka uchradi. Sobiq Ittifoq davrida neft va gazning noorganik yo’l bilan hosil bo’lishini olimlardan N.S.Beskrovniy, G.E.Boyko, I.V.Grinberg, G.N.Dolenko, A.I.Kravsov, N.A.Kudryavsev, 85 V.F.Lineskiy, D.I.Mendeleev, V.B.Porfirev, E.B.Chekalyuk va boshqalar isbotlashga harakat qilganlar. Neft va gazni hosil bo’lishidagi noorganik gipoteza haqida V.D.Sokolov (1889) boshqa yo’nalishni taklif etdi. Uning aytishicha, kosmik bo’shliqda vodorod va kometa dumidagi uglerod va uglevodorod gazlarning borligini o’rganib uglevodorod Yer paydo bo’lgan vaqtdayoq hosil bo’lgan. P.N.Kropotkin (1985) fikricha, uglevodorod litosferaning chqkindi qatlamlarida mantiyaning degazasiyasi (gazsizlanishi) natijasida hosil bo’ladi. Ayrim tasavvurlar bo’yicha Yer po’sti va yuqori mantiya ikkita geosferaga bo’linadi. Yuqori geosfera-oksisfera (chuqurligi bir necha km) va ostkisi - reduktosfera (chuqurligi 150 km gacha) deb ataladi. Reduktosfera gaz-flyuid fazalarini tiklash sharoiti bilan tavsiflanib, bunda ko’p miqdorda vodorod, metan va boshqa uglevodorod, shuningdek Н2О, СО4, Н2S, ancha miqdordagi azot va geliy mavjud. Bu gazlar darzliklar bo’yicha yuqori qatlamlarga o’tadi va tutqichlarda to’planadilar. N.A.Kudryavsev (1966, 1967) fikricha, Yer planetasini paydo bo’lishida uglevodorodlar tarkib topgan bo’lib, yuqori harorat (bir necha ming gradus) ta'sirida uglevodorod radikallari va vodorodga parchalanadi. Ular litosferaning yuqori qismiga ko’tarilib, nisbatan yuqori bo’lmagan haroratda bu radikallar va vodorodlar qayta birlashishi natijasida neft, gaz va kondensat uyumlari hosil bo’ladi. N.A.Kudryavsevning (1966, 1967) ta'kidlashicha hamma organik birikmalar uglerod va vodorodga parchalanadi, keyinchalik СН, СН2, СН3 radikallar hosil qiladi, so’ng Yer bag’rida (magmadan chiqqandan keyin) polimerlanish va sintez jarayonlari ta'sirida neftli qator uglevodorodlar hosil qiladi. Neft qatoridagi uglevodorod ko’p, ammo ularning hosil bo’lish jarayoni noaniq bo’lib qolmoqda. V.B.Porfirev (1966, 1967) magmada uglevodorod holati muammosidan qochib, ular magmada o’zgarmaydi, qatlam 86 yuzasiga yuqori harorat holatida va juda yuqori bosimda chiqadi, deydi. Neft va gazning noorganik yo’l bilan hosil bo’lishini bu oqim tarafdorlari quyidagi fikrlar bilan asoslashga harakat qiladilar. 1. Kosmik moddalarda uglerodli birikmalar qatorida uglevodorodning bo’lishi. Kosmik zondlar yordamida Yupiter va Titan atmosferalarida С2Н, С2Н4, С2Н6, С2Н8, С4Н2, НСN, НС3N, С2N2, borligi aniqlandi. Ushbu va boshqa uglerodli birikmalar yulduzlar oralig’idagi changsimon bulutlarda ham bor deb taxmin qilinadi. Meteoritlarda uglerod hamda metanli flyuid aralashmalari turli shaklda uchraydi. 2. Yer mantiyasida 1300-15000С haroratda kislorodning uchuvchanligi pasayadi, bunday sharoitda metan mavjudligi ehtimoli bor. 3. Mantiyadan kelib chiqqan magmatik mahsulotlarda uglerodli birikmalarning mavjudligi. Mantiyaning differensiasiyalanishi va issiqda gazsizlanish mahsulotlari: kimberlitlar va ularning minerallari (olmos, olivin, granat va b.) da, peridotitlar, toleitli bazaltlar, nefelinli sienitlar va boshqa ishqorli jinslarda, shuningdek yosh va qadimgi vulqonlarning gidrotermal suyuqliklarida Н2, СО, spirt, СН4 va ayrim murakkab uglevodorodlarning bo’lishi. 4. Mantiyaning gazsizlanish hodisasining mavjudligi. Yoysimon joylashgan orollarda hozirgi kunda harakatdagi vulqonlarning gazsizlangan mahsulotlari ko’mir-uglevodorodli tarkibga ega ekanligi. Zamonaviy termal maydonlardagi riftlarda vodorod va metanning borligi kuzatiladi. Mantiyaning "sovuq" gazsizlanishidan katta gidrostatik bosim ostida bo’lgan kristallik poydevorlardagi granitlarda neft to’planishi kuzatiladi. Sovuq vodorodli va metan vodorodli gazsizlanish yirik chuqur yoriqlar mintaqalarida (masalan, AqShning Kaliforniya shtatidagi SanAndreas tashlama-uzilmali-surilmasida) kuzatiladi. 87 5. Yirik neft va gaz manbalari litosfera plitalarining chekka qismlaridagi chuqur egilma (6-10 km va undan chuqur) chqkindi havzalarida joylashgan bo’lib, rivojlanishning orogen va rift bosqichlarida yuzaga kelgan, seysmoaktiv geodinamik mintaqalar bilan chegaralanadi. Ko’pgina neftgaz o’lkalari graben va chuqur Yer yoriqlari bilan genetik bog’liq. 6. Cho’kindi havzalarning burmalangan chekkalarida sanoat miqyosida to’plana olmaydigan uglevodorodlarning o’rta va past haroratli endogen rudalanishida (polimetallar, simob, uran va boshqalar) paragenezining mavjudligi; cho’kindi havzalari ichida neftda V, Ni, Fe, Cu, Mo, Co, Mn, Zn, Cr, Hg, As, Sb va boshqa metallarning ko’p miqdorda uchrashi. Bunday qonuniyat neft va metallardan darak beruvchi uglevodorod moddalar manbaining umumiyligi bilan izohlanadi. 7. Neft va gaz manbalari katta (global) va regional hududlarda notekis joylashgan. Buning asosiy sababi ularning bir joy (qchoq) da o’rnashganligi yoki vertikal yo’nalishlarda yuqoriga siljishidadir. Dunyo bo’yicha aniqlangan yirik neft va gaz resurslari asosan bir necha havzalarda joylashgan. Yer po’stida aniqlangan 600 cho’kindi havzasidan 400 tasi chuqur burg’ilash orqali o’rganilgan, ulardan 240 tasi samarador emas. Sanoat miqyosidagi 160 neft va gaz cho’kindi havzalarida 26 havza dunyodagi neft va gaz manbalarining 89% ini (Arabiston - Eron koni 47,5% ni tashkil qiladi), yana 24 ta havza- 6,28% va 110 ta havza - faqatgina 4,72 % ini tashkil etadi. Bu notekislik yana shundan dalolat beradiki, dunyodagi neft zaxiralarining 80 % i, 37 ta supergigant va 300 ta gigant konlarda mujassamlashgan. Yuqorida qayd qilinganlardan ko’rinib turibdiki, neftning noorganik yo’l bilan hosil bo’lishi umumiy mulohazalarga asoslangan. N e f t v a g a z h o s i l b o’ l i sh i n i n g m i k s t g ye n ye t i k yo’nalishi. 1990 yillarga kelib neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida chop etilgan ilmiy asarlar, maqolalar va ma'lumotlar tahlili hamda Dunyo neftgaz provinsiyalarining shakllanishini geodinamik nuqtai nazardan o’rganish asosida 88 A.A.Abidov mikstgenetik nazariyani ilgari surdi. Unga ko’ra, neft va gazning hosil bo’lishida asosiy manba tarqoq organik moddalar bilan bir qatorda Yer po’stining chuqur qatlamlaridan yuqorida joylashgan cho’kindi jinslar tomon harakatlanayotgan turli gaz va suyuq moddalar bo’lib, ular ta'sirida cho’kindi jinslardagi organik moddalardan uglevodorod hosil bo’ladi, deb hisoblanadi. O’zbekiston hududida neft va gazlar hosil bo’lishining mikstgenetik farazi quyidagi ma'lumotlarga asoslanadi: ma'lumki, mezozoy-kaynazoy cho’kindi qatlamlari ichida tarqoq organik moddalar ko’p mikdorda uchraydi, o’z navbatida ularga katta chuqurlikdan kelayotgan flyuidlar ham ta'sir etadi. Yer po’stidagi issiqlik oqimining katta chuqurlikda chiqib kelayotgan flyuidlar bilan o’zaro o’rin almashinishidan o’ndan ortiq anomal mintaqalar vujudga keladi. Ularga Markaziy Qizilqum, Buxoro-Xiva regionidagi paleorift sistemasidagi yuqori haroratli issiqlik oqimi, Surxondaryo megasinklinalidagi Boyangora maydoni, Farg’ona tog’lararo botiqligidagi Adrasman-Chust anomalligini va boshqalarni misol keltirish mumkin. Markaziy qizilqum anomalligida metan va vodorod emanasiyasi (radioaktiv nurlanishda vujudga keladigan gaz mahsulotlari) tajriba asosida aniqlangan. Bu yerda uch, mo’'tadil (0 dan 10 gacha), umumiy fonga nisbatan 10000 shartli birlikka ko’p bo’lgan shiddatli va doirasimon ko’rinishdagi emanasiyalar ajratilgan. Emanasiyaning eng yuqori qiymati paleozoy vulqon-tektonik strukturasi og’ziga to’g’ri keladi. Issiqlik oqimi zichlik qiymatiga va anomal mintaqalar maydonining katta-kichikligiga qarab boshqa joylarda, katta chuqurlikda ularga mos keluvchi emanasiya mahsulotlarining hosil bo’lishini taxmin qilish mumkin. Bunday anomaliyalar ta'sirida bo’lgan mintaqalarda juda yirik neft - gaz konlari joylashganligi A.A.Abidov fikricha mikstgenetik yo’nalishning asosliligini tasdiqlaydi. Yuqorida qayd qilingan ma'lumotlarga asoslanib, A.A.Abidov neft va gazlarning bunday yo’l bilan hosil bo’lishini quyidagicha izohlaydi: 1) neft va gazning mikstgenetik hosil bo’lishida Yerning gazsizlanishi (degazasiyasi)dan chuqurlikda paydo bo’lgan flyuidlar tarqoq organik moddalar bilan bir qatorda 89 boshlang’ich ashyo hisoblanadi; 2) o’ziga xos termobarik sharoitli, issiqlik oqimi va flyuidlar harakatlana oladigan kanallari bo’lgan cho’kindi havzalar mikstgenetik yo’l bilan hosil bo’lishida chuqurlikdagi flyuidlar oqimi ta'sirida sodir bo’ladigan reaksiyalar sistemasi organik moddalarning parchalanish jarayoniga mos keladi. K.A.Kleshchev, A.N.Dmitrievskiy, A.M.Sogalevich, Sh.S.Balanyuk, V.V.Matvienko, B.M.Valyaev va boshqa olimlar okean tubida uglevodorodlarning hosil bo’lishini mikstgenetik farazga yaqin tarzda izohlaydilar. Unga ko’ra, yuqori mantiyadagi o’ta asos jinslarning serpentinlanish jarayonida okean suvlarining va ulardagi karbonat angidrid gazining parchalanishidan metanning gidrotermal sintezi sodir bo’ladi. Shu sababli organik moddalarga boy bo’lgan va yuqorida joylashgan cho’kindi jinslarga vodorodning shiddat bilan kirib kelishidan ko’p miqdorda uglevodorodlar hosil bo’ladi. Shunga o’xshash gidrodinamik holat yosh riftlar rivojlanayotgan mintaqalarga ham xos (Qizil dengiz, Kayman novi). Tinch okeanidagi Tonga va Kermadek vulqon orollari yaqinida ko’p miqdorda to’plangan ugevodorodlarni o’rgangan K.A.Kleshchev va boshqalar (1996) okean tubida bo’ladigan vulqon jarayonlari va gidrotermal oqimlar ta'sirida uglevodorodlar hosil bo’lishi mumkinligini asosladilar. Shu sababli vulqon jarayonlari tez-tez qaytarilib turadigan okean tubi neft va gaz paydo bo’lishi mumkin bo’lgan istiqbolli maydon hisoblanadi. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, neft va gazlarning hosil bo’lishi to’g’risida turli farazlar mavjud. U yoki bu farazni qanchalik haqiqatga yaqinligini chuqur tadqiqotlar asosida isbotlash lozim.