―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Nazorat savollari 
1.Riforming jarayonining ikkinchi vazifasi - benzin fraksiyalaridan 
aromatik uglevodorodlarni olish mumkinmi? 
2. Riforming jarayonida parafinlar birinchi navbatda olefinga, keyin 
naftenga va so‗ngra aromatik uglevodorodga aylanadimi? 
3. Platina katalizatori ishtirokida benzinni oktan soni oshiriladimi? 
4. Neftni atmosferali haydashdan qolgan qoldiqlar taqqoslanganda 
sifatli xomashyo komponentini olish mumkinmi?
5.Katalitik kreking jarayonida asosiy kimyoviy reaksiyalar issiqlikning 
yutilishi bilan kechishi mumkinmi? 
6. Reaktor-regenerator blokida issiqlik balansi buzilganda reaktorda 
harorat, xomashyo konversiyasi, benzin va koks chiqishini pasaytirishi 
mumkinmi? 
7. Reaktor ishchi zonasida bosim oshganda salbiy holatlar kelib chiqishi 
mumkinmi? 
8. Yuqori oktan sonli benzin olish uchun keng fraksiyali xomashyo 
beriladi. 
9.Aromatik 
uglevodorodlar 
olishda 
qaynash 
teperaturasining 
boshlanishida unga yaqin fraksiyalar beriladimi? 
10. Vodorodning bosimi ko‗tarilganda aromatik uglevodorodlarni hosil 
bo‗lish reaksiyasini nima sababadan sekinlashtiradi? 

---

288 
VII –bob. KATALITIK KREKING VA KATALIZATOR QURILMALARI 
7.1.
Asosiy reaksiyalar mexanizmi 
Aromatik uglevodorodlar hosil bo‗lishiga olib keluvchi, 
siklogeksan va 
uning gomologlarini degidrirlash 
reaksiyalari, riforming katalizatori metall 
komponentida kechadi. Siklogeksanni degidrirlash reaksiyasi mexanizmi 
katalizatorda adsorbsiyalangan siklogeksan hosil bo‗lishi bilan kechuvchi 
vodorod ikkita atomini ketma - ket ajratishni o‗z ichiga oladi. Reaksiyaning bu 
bosqichi – cheklovchi deyiladi. Keyinchalik vodorodning qolgan to‗rtta 
atomining ham ketma-ket ajralishi sodir bo‗lib, natijada benzol hosil bo‗ladi. 
Beshbog‗li sikloalkanlarga o‗zgarish 
faqatgina katalitik riforming 
xomashyosi bunday uglevodorodlarga egaligi uchungina katta qiziqish 
uyg‗otmaydi. 
Beshbog‗li 
sikloalkanlar 
parafinli 
uglevodorodlarning 
degidrotsiklizatsiyasida reaksiyaning oraliq mahsulotlari sifatida ham muhim rol 
o‗ynaydi. Katalitik riforming sharoitlarida beshbog‗li sikloalkanlar siklopentan 
halqasining ochilishiga olib keluvchi izomerlash reaksiyalariga uchraydi. 
Izomerlash reaksiyalari yoki alkil o‗rnini egallovchilarning qayta guruhlanishi 
bilan kechadi yoki beshbog‗li naftenlarning oltibog‗lisiga o‗zgarishiga olib 
keladi: 
Nofunksional katalizator riformingida ushbu oxirgi reaksiyani amalga 
oshishida, siklning kengayishi davomida oltibog‗li sikloalkanlar tezda aromatik 
uglevodorodlarga degidrirlanishga uchraydi. Aromatik uglevodorodlarning 
yuqori chiqishiga erishish imkoniyati izomerlashning beshbog‗li naften 
uglevodorodlarini oltibog‗lisiga ajratuvchanligiga bog‗liqdir. Parallel ravishda 
kechuvchi, beshbog‗li halqani ochish reaksiyasi izomerlash reaksiyasining 
ajratuvchanligini yomonlashtiradi va parafinli uglevodorodlar hosil bo‗lishiga 
olib keladi: 
Metilsiklopentanni 
degidroizomerizatsiya 
reaksiyasi 
quyidagicha 
sxematik keltirilishi mumkin (M - katalizatorning metall uchastkalari, A -
kislotali): 

---

289 
Reaksiyaning 
kislota-katalizatorli 
cheklovchi 
bosqichi 
karbation 
mexanizm bo‗yicha kechadi: 
Riforming 
sharoitlarida 
bifunksional 
alyuminli 
katalizatorlarda 
parafinlarni aromatlashtirish 
– bir qator ketma-ket va parallel kechuvchi 
reaksiyalarni o‗z ichiga oluvchi murakkab jarayondir. Katalizlovchi platina bilan 
C
6
-degidrotsiklizatsiyalash reaksiyasi bilan bir qatorda katalizatorning kislotali 
komponenti ta‘siridagi siklizatsiya reaksiyalari ham kechadi. Hosil bo‗lgan 
siklopentanlar degidroizomerlashga uchrab aromatik uglevodorodlarga aylanadi. 
Platina 
nafaqat 
n-geksanni 
metilsiklopentanga 
degidrotsiklizatsiyalash 
reaksiyalarini, shuningdek uning gidrogenolizini va o‗zaro geksan izomerlariga 
o‗zgarishini ham katalizatsiyalaydi. Ushbu reaksiyalar qaytar reaksiyalar 
bo‗lganligi sababli, ular platina yuzasida bir xil siklik o‗tish majmuasi (SO‗K) 
hosil bo‗lishi bilan kechishini ko‗tish mumkin: 
Uglevodorodlarni gidrogenlash reaksiyalarida (С-С bog‗lanishlarni 
parchalash va С-Н bog‗lanishlarni hosil qilish) riforming katalizatorlari 
faolligini bostirish maqsadida ularni oltingugurtli birikmalarni hosil qilishga
uchraydi va bu ularning ajratuvchanligi va barqarorligini oshiradi. Bu holat 
shunday 
tasdiqlanadiki, 
n-geksanning 
katalitik 
riformingida 
oltingugurtsizlantirilgan katalizatorda 0,6% Pt/γ -Al
2
O
3
reaksiyaning birinchi 
mahsuloti benzol va metilsiklopentan bo‗ladi. С
5
- 
va 
С
6
-
degidrotsiklizatsiyalash reaksiyalari parallel ravishda kechadi. Aks holda shu 
katalizatorda benzol hosil bo‗lish reaksiyasi faqat sulfatlanishga uchragan holda 
kechadi. Kinetik tadqiqot natijalariga ko‗ra, ushbu holatda reaksiya ketma-ket 
bo‗ladi: 
Hozirgi vaqtda parafin uglevodorodlari riforming katalizatorlarida 
bifunksional mexanizmga ko‗ra degidrotsiklizatsiyaga uchraydi deb hisoblanadi: 
degidrirlash platinada (metallik funksiya), hosil bo‗lgan to‗yinmagan 
uglevodorodlar siklizatsiyasi esa tashuvchining kislotali qismlarida kechadi. 
Shunday qilib riformingning asosiy reaksiyalari yoki matritsaning 
(tashuvchining) kislotali funksiyasi, yoki metall bilan barqarorlashadi 

---

290 
(kuchaytiriladi, rag‗batlantiriladi): 
Reaksiya barqarorlashadi: 
- metall funksiyani degidrirlash bilan; 
- metall va kislotali funksiyalarni degidrotsiklizatsiyasi orqali; 
-kislotali funksiyani izomerlash bilan; 
-metall funksiyani gidrogenoliz qilish bilan; 
-metall va kislotali funksiyalarni gidrokreking qilish bilan. 
Asosiy reaksiyalar mexanizmidan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, 
riforming katalizatori tarkibida kislotali komponentlar qatori faol metall ham 
bo‗ladi.