―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

10.1-jadval 
Benzoldan dunyoda foydalanish ko‗rsatgichlari 
Beriladigan 
xomashyo 
Umumiy 
iste‘mol 
uchun 
berilgan 
mahsulot %
Oraliq mahsuloti 
1 
Oraliq mahsuloti 2 
Eng so‗nggi mahsulot 
 
54 
Etilbenzol
 
sti rol
 
polistirol, kauchuk SBS
 
 
17 
Psevdokumol
 
fenol va atseton
 
Fenoltarkibli 
plastmassalar, 
kaprolaktam, 
metilmetakrilat, 
metilizobutilketon
 
benzol
 
14 
siklogeksan
 
kaprolaktam
 
volokno neylon
 
 
5 
nitrobenzol
 

 
 
4 
alkilbenzollar
 
alkilbenzolsul‘fon
atlar
 
yuvuvchi vositalar
 
 
6 
boshqa 
mahsulotlar 

 
Toluolga nisbatan iste‘mol so‗nggi yillarda keskin pasayib ketdi.
obrazom:–1%, paraksilol –86%, metaksilol –3% va ortoksilol 10%. 
 
 
 

---

403 
10.2. Aromatik uglevodorodlarni ishlab chiqarishning zamonaviy 
jamlanmalari 
Yuqorida ko‗rib chiqqanimizdek har xil NQIZ laridagi aromatik 
uglevodorodlarni olishni jamlanmalarining tarkibi umumiy belgilariga muvofiq 
quyidagicha bo‗lishi mumkin (10.1-rasm). Texnologik zanjirning boshlanishida 
bir yoki ikkita riforming qurilmasi bo‗ladi. Keng bo‗lmagan fraksiyalarni qayta 
ishlashda qurilma rejimi optimallashtiriladi. Shuning uchun benzol-toluol‘ va 
ksilol fraksiyalarini tarkibi riformatlarni alohida olishga urg‗u beriladi. Suyuq 
fazali ekstraklarni olish vaqtida undan rafinatlar ajratiladi (amalda benzinli 
fraksiyalarda aromatik uglevodorodlar bo‗lmaydi), ekstraklar faqat aromatik 
uglevodorodlardan tashkil topgan bo‗ladi.
Birinchi bosqichda benzol-toluol va ksilol‘ fraksiyasi alohida qayta 
ishlanadi. Ulardan birinchisi aniq rektifikatsiya qilinadi hamda benzol va 
toluolga ajratiladi. Bundan tashqari shu bosqichda benzol va toluol 
fraksiyalarining tarkibidagi katta bo‗lmagan miqdordagi umumiy ksilollar, 
aromatiklar С
9
va undan yuqori bo‗lgan (С
9
+) uglevodorodlar ajratib olinadi. 
Toluolga iste‘molning past bo‗lganligi tufayli va benzolga bo‗lgan 
talabning yuqoriligi hisobga olinib u ―Detol‖ texnologiyasi bo‗yicha 
gidrodealkillashga beriladi (benzol halqasidan metil guruhi uziladi). Natijada 
toluoldan asosan benzol va uglevodorod gazlari olinadi. Aromatik 
uglevodorodlarga va ayniqsa tovar benzindagi benzolga bo‗lgan talabning 
oshganligi ularni ishlab chiqarish texnologiyalari va benzinli rivormingdan toza 
arenlarni olish bo‗yicha yangi texnologiyalar ishlab chiqarishga joriy 
qilinmoqda. 
―Dji-Ti-Si‖ firmasi tomonidan benzol-toluol-ksilol‘ (BTK) fraksiyalarini 
har xil xomashyo komponentlaridan shu jumladan, benzinni rovorming qilish 
jarayonining mahsulotlaridan ajratib olish texnologiyasi sanoat miqyosida 
ishlangan va tadbiq qilingan. Uning farq qiladigan xususiyati ekstraksiya 
usulida distillyatlarni olish rejimida aromatik uglevodorodlarni ajratishni amalga 
oshirish hisoblanadi.

---

404 
Bu texnologiyaning tartibli sxemasi 10.2-rasmda keltirilgan. Bu 
texnologiyaga muvofiq barqarorlashtirish kolonnasidagi riformingdan ajratilgan 
xomashyo bug‗li fazaga absorberning o‗rtasiga beriladi, uning yuqori qismidan 
―
quruq
‖ absorbent kirib keladi.